Najczęstszymi przyczynami podwyższonego poziomu androgenów u kobiet jest zespół wielotorbielkowatych jajników (polycystic ovarian syndrom – PCO) oraz wrodzony przerost nadnerczy (congenital adrenal hyperplasia – CAH).

PCO dotyczy około 5-7% kobiet w wieku rozrodczym. Opisany w 1935 roku przez Steina i Loeventhala w obrazie klinicznym obejmuje zaburzenia miesiączkowania (oligomenorrhoea do amenorrhoea włącznie), niepłodność, hirsutyzm. Mogą także występować inne obawy androgenizacji jak trądzik i łysienie. W klasycznej definicji zwracano uwagę na obustronne powiększenie jajników. Zespołowi temu często towarzyszy otyłość, cykle bezowulacyjne (stąd niepłodność), zaburzenia hormonalne i metaboliczne (hyperinsulinemia, zaburzenia gospodarki lipidowej, hiperprolaktynemia). Najczęściej kobiety z zespołem PCO zgłaszają się do lekarza z powodu zaburzeń miesiączkowania, w przypadku niemożności zajścia w ciążę, a także coraz częściej zaniepokojone nadmiernym owłosieniem. Rzadko zespół ten związany jest z pierwotnym brakiem miesiączki. Najmłodsza pacjentka, u której rozpoznano (potwierdzony histopatologicznie) zespół Steina-Loeventhala miała 12 lat.

Nieregularne cykle miesiączkowe występują u około 60-70% chorych i związane są z występowaniem cykli bezowulacyjnych, a co się z tym wiąże brakiem hormonalnej czynności ciałka żółtego. W tych przypadkach jedynie w 10 do 40% cykli dochodzi do owulacji, przy czym częstość owulacji zmniejsza się wraz z czasem trwania zaburzenia. U 20% pacjentek występuje amenorrhea (najczęściej wtórna).

Objawy androgenizacji występują szczególnie u chorych otyłych i dotyczą około 60% kobiet z PCO. Najczęściej występuje nieprawidłowe owłosienie o umiarkowanym nasileniu.

Powiększenie jajników nie jest stałym objawem i występuje u około 60% pacjentek. Badaniem ginekologicznym jest trudne do stwierdzenia szczególnie w przypadku często współistniejącej otyłości, poza tym jest to ocena subiektywna zależna od doświadczenia badającego. Także badaniem ultrasonograficznym nie zawsze stwierdza się powiększenie jajników.

Najczęściej w rozpoznaniu zespołu przyjmuje się łącznie kryteria wynikające z wywiadu, badania przedmiotowego, hormonalne i ultrasonograficzne. Rozstrzygające często jest dopiero badanie histopatologiczne.

Wywiad obejmuje: zaburzenia miesiączkowania, niepłodność. W badaniu można stwierdzić różne nasilone objawy androgenizacji, głównie hirsutyzm, a także trądzik oraz rzadziej obniżenie tonu głosu, przerost łechtaczki, zmiany sylwetki i proporcji ciała, czasami łysienie.

Wśród zmian hormonalnych najistotniejsze jest zwiększone wydzielanie LH co jest główną przyczyną wzmożonej jajnikowej produkcji androgenów. Oprócz wzrostu poziomu LH obserwuje się także zaburzenia rytmiczności pulsacji GnRH (wzrost częstości i amplitudy). Nieprawidłowe wydzielanie GnRH zaobserwowano u dziewcząt z zaburzeniami miesiączkowania w okresie pokwitania, u których w późniejszym wieku rozwinął się zespół PCO. Wg Yena przyczyną zaburzeń prowadzących do rozwoju PCO może być nadczynność androgenna nadnerczy w ok-resie pokwitania związana z ogólnie pojętymi sytuacjami stresowymi. Zwiększone poziomy androgenów stymulują wzrost wydzielania LH, a ponadto w obwodowej tkance tłuszczowej ulegają aromatyzacji do estrogenów. Te z kolei poprzez wpływ na podwzgórze i przysadkę prowadzą do zaburzeń w cykliczności wydzielania LH i FSH. Wzmożone wydzielanie LH prowadzi w konsekwencji do stymulacji komórek tekalnych jajnika i zwiększonej produkcji androgenów jajnikowych (głównie andostendionu). W ten sposób błędne koło zamyka się. Jednak pozostaje nie wyjaśnione dlaczego nie wszystkie stany związane ze zwiększonym poziomem androgenów prowadzą do rozwoju objawów charakterystycznych dla PCO. Obecnie badania nad patogenezą i etiologią zespołu skupiają się nad badaniem mechanizmów regulacyjnych na poziomie jajnika, a także rolą gruczołów obwodowych nie związanych bezpośrednio z regulacją wydzielania hormonów płciowych. Stwierdzono, że w patogenezie zespołu PCO dochodzi do zaburzenia regulacji wzrostu pęcherzyków jajnikowych oraz zwiększonej aktywności takich czynników wzrostu w obrębie jajnika jak TGF-alfa (transformujący czynnik wzrostu alfa), EGF (nabłonkowy czynnik wzrostu), IGF-1 (insulinopodobny czynnik wzrostu 1), bFGF (podstawowy czynnik wzrostu fibroblastów). Jednak nie ma zgodności czy zmiany te zachodzą pierwotnie na poziomie jajnika prowadząc następnie do nieprawidłowej czynności gruczołów obwodowych, czy też zachodzą wtórnie. W ostatnich la-tach duże zainteresowanie (także w związku z patogenezą zespołu PCO) zwraca się na zjawisko apoptozy. Terminem tym opisuje się procesy oraz zmiany funkcjonalne związane z naturalną śmiercią komórki. Zjawisku temu podlegają wszystkie komórki, a szybkość tych procesów zależy od wielu czynników. W jajniku apoptoza odgrywa prawdopodobnie rolę w procesie atrezji pęcherzyków oraz zanikaniu ciałka żółtego. Dzięki badaniom na zwierzętach oraz badaniom pęcherzyków jajnikowych uzyskiwanych w procesie zapłodnienia pozaustrojowego zidentyfikowano czynniki zwiększające zdolność przeżycia oocytów (gonadotropiny, estrogeny, IGF1, bFGF, EGF, TGFα) oraz indukujące apoptozę (m.in. GnRH, androgeny). Zrozumienie procesów związanych z apoptozą pozwala lepiej zrozumieć procesy zachodzące w jajniku, także w przypadku zespołu PCO. Poznanie mechanizmów powodujących przeżywalność pęcherzyków jajnikowych i ich wzrost może otworzyć nowy rozdział w leczeniu androgenizacji pochodzenia jajnikowego.

W badaniach laboratoryjnych stwierdza się: wzrost LH, wzrost często testosteronu i androstendionu oraz siarczanu dehydroepiandrosteronu. Poziom FSH może pozostawać w granicach normy lub częściej jest obniżony, co powoduje, że stosunek LH/FSH zmienia się na korzyść LH. Proponowane przyjęcie jako kryterium diagnostycznego stosunku LH/FSH powyżej 2, obecnie jest coraz częściej kwestionowane i niekonieczne do rozpoznania zespołu PCO. Białko wiążące hormony płciowe (SHBG) szczególnie u kobiet otyłych jest często obniżone. Można także zaobserwować podwyższenie stężenia hormonu wzrostu, prolaktyny oraz insuliny. Dodatkowo u pacjentek z PCO występuje względny lub bezwzględny hyperestrogenizm. Obraz hormonalny u pacjentek z PCO może być bardzo różnorodny i nie ma ustalonych jednoznacznych kryteriów rozpoznawczych. W niektórych postaciach z bardzo wysokimi poziomami testosteronu, poziomy FSH, LH oraz DHEA-S mogą być prawidłowe.