Pojęciem „Polonia” określa się polską grupę etniczną powstałą w wyniku wychodźstwa z Polski, zamieszkałą na stałe poza granicami kraju ojczystego i zachowującą niezależnie od miejsca urodzenia i posiadanego obywatelstwa, poczucie łączności z Macierzą (1).

Szacuje się, że Polonia liczy około 12 milionów osób, z czego 75% przypada na kontynenty amerykańskie. Bezpośredni wpływ na powstanie ruchu emigracyjnego polskiego wychodźstwa miały: 1) emigracja polityczna, 2) emigracja ekonomiczna (stała), 3) emigracja wtórna, 4) emigracja sezonowa.

Pierwsze fale emigracji były uwarunkowane względami politycznymi. Kierowali się nimi uchodźcy polityczni opuszczający kraj: 1) po konfederacji barskiej w 1768 r., 2) po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r., 3) po klęsce Polski w wojnie z Rosją w 1792 r., 4) po drugim rozbiorze Polski w 1793 r., 5) po upadku powstania kościuszkowskiego w 1794 r., 6) po trzecim rozbiorze Polski w 1795 r. (2).

Wśród porozbiorowych polskich emigracji politycznych na czoło wysuwa się wychodźstwo po dwóch największych powstaniach narodowych; listopadowym 1830-1831 i styczniowym 1863-1864 oraz po Wiośnie Ludów w 1848 r.

Do 1914 roku emigracja polityczna przymusowa liczbowo przewyższała wielokrotnie wielkość emigracji politycznej dobrowolnej. W okresie I wojny światowej istniała emigracja zarazem przymusowa, jak i dobrowolna. Odzyskanie niepodległości przez Polskę zainspirowało ogromną falę reemigracji wysiedleńców przymusowych (3).

Emigracja ekonomiczna (stała) kontynentalna i zamorska obejmowały głównie ludność chłopską i rzemieślniczą z ziem polskich trzech zaborów. Duży przyrost naturalny i nadmierne rozdrobnienie gruntów prowadziło nieuchronnie do zubożenia gospodarstw chłopskich. Pierwsze strumienie emigracji zarobkowoosadniczej kierowały się do Niemiec i Stanów Zjednoczonych. W tym czasie trwały również migracje międzyzaborowe (1815-1864) (4).

Emigracja ekonomiczna z Polski w latach 1918-1939 miała charakter zarówno kontynentalny jak i zamorski. W emigracji kontynentalnej stałej najliczniejsze było wychodźstwo do Francji i Belgii. Natomiast w tym samym okresie w emigracji zamorskiej, zwłaszcza do Stanów Zjednoczonych, liczba osób była niższa ze względu na bardzo wysokie koszty podróży i wprowadzenie ograniczenia dla emigrantów w krajach docelowych.

Emigracja wtórna stanowiła kolejny etap procesów emigracyjnych polskiego wychodźstwa. Charakterystyczne dla tego ruchu było to, że Polacy przybywając na nowe miejsce (lub kierując się do określonego państwa) nie przyjeżdżali wprost z ojczyzny, ale z innych skupisk emigracyjnych.

Emigracja sezonowa w latach 1870-1918 obejmowała w swej większości ubogą ludność małorolną z zaboru rosyjskiego i austriackiego. Trwała 4-7 miesięcy w roku i nosiła w początkowym okresie charakter emigracji sezonowej. Wychodźcy po zapoznaniu się z warunkami pracy często decydowali się na emigrację stałą, tworząc małe polskie skupiska.

W latach 1918-1939 w Europie najliczniejsze było wychodźstwo sezonowe do Niemiec i Łotwy. Najwięcej emigrantów polskich od 1933 r. przyjęła Łotwa, później Dania – wyłącznie do pracy w rolnictwie przy powstających w wyniku reformy rolnej gospodarstwach chłopskich (5).

Władze niemieckie w okresie światowego kryzysu ekonomicznego w 1932 r. wydały całkowity zakaz sprowadzania robotników z Polski.

Przez polonijną kulturę fizyczną należy rozumieć uprawianie wychowania fizycznego i sportu w powołanych do tego celu stowarzyszeniach o charakterze etnicznym na obczyźnie.

Pierwszym stowarzyszeniem polonijnym o charakterze gimnastyczno-sportowym był „Sokół”. W kilku krajach imigracyjnych istniał już przed I wojną światową. Dalszy rozwój „Sokoła” nastąpił w latach międzywojennych. Jednak najpopularniejszymi stowarzyszeniami i organizacjami polonijnej kultury fizycznej w krajach imigracyjnych były: ZHP, kluby sportowe i sekcje sportowe towarzystw młodzieży polskiej, a następnie: ogniska Związku Strzeleckiego „Strzelec” i bractwa kurkowe. Ponadto w kilku krajach istniały polonijne stowarzyszenia turystyczne.

Rozwój wychowania fizycznego i sportu w środowiskach polonijnych w wybranych krajach zachodniej Europy do 1939 r. przedstawiono w odniesieniu do Niemiec, Francji, Belgii, Holandii, Danii i Austrii.

Wszystkie organizacje polskie w Niemczech, bez względu na założenia ideowo-polityczne i cele statutowe doceniały znaczenie wychowania fizycznego i sportu wśród młodzieży narodowości polskiej. Oprócz szkolnictwa niemieckiego i po 1928 r. szkolnictwa polskiego, do którego uczęszczała młodzież narodowości polskiej i w którym plan nauczania przewidywał minimum 2 godz. tygodniowo obowiązkowego wychowania fizycznego, elementy sportowego wychowania młodzieży wprowadzały również organizacje polskie, zwłaszcza „Sokół” i harcerstwo.

Pierwsze gniazdo „Sokoła” polskiego w Berlinie powstało już w 1889 r. Organizacja ta o głęboko patriotycznych tradycjach, zasilająca szeregi powstań narodowych i polskiego odradzającego się wojska, była pod baczną obserwacją policji. Kierując się tymi względami, kierownictwo „Sokoła” w 1928 r. podjęło decyzję o zreorganizowaniu i zmianie nazwy organizacji na Związek Polskich Towarzystw Gimnastyczno-Sportowych „Sokół” w Niemczech z siedzibą w Berlinie. Zasadność tych zmian wynikała również ze wzrastającego zainteresowania młodzieży polskiej piłką nożną. W 1927 r. podjęto decyzję o możliwości zakładania drużyn sportowych, przede wszystkim piłki nożnej w ramach „Sokoła”. Powołano również drużyny piłki ręcznej.

Elementy sportu, turystyki i rekreacji stanowiły często podstawę treści pracy organizacyjnej i narodowej młodych Polaków w Niemczech. Ujawniło się to ze szczególną siłą właśnie w przypadku harcerstwa. Zróżnicowany program działalności Związku Harcerzy Polskich w Niemczech obejmował zajęcia kulturalno-oświatowe, wychowanie fizyczne i sport, wycieczki, biwaki i obozy. Wszystkie środowiska harcerstwa polonijnego w Niemczech uprawiały ćwiczenia gimnastyczne i różne dyscypliny sportu. Znaczną popularnością wśród harcerzy cieszyła się lekkoatletyka, a zwłaszcza wiosenne i jesienne biegi przełajowe.

W działalności sportowej główny nacisk położono na tworzenie klubów sportowych, które jako jedne z pierwszych powstały na Śląsku. Najpopularniejszą dyscypliną w tych klubach była piłka nożna, którą uprawiano na Śląsku, w Westfalii, na Pomorzu i w Berlinie.

Polskie organizacje sportowe w Niemczech, nawet przy dużej pomocy z kraju, nie mogły stworzyć swojej młodzieży warunków rozwoju zbliżonych do niemieckich. W tej sytuacji nie mogły one być liczebnie duże, lecz mimo to w wielu miejscowościach istniały i brały udział w zawodach do 1939 roku (6).

Polonia francuska należała do jednych z najbardziej licznych i najlepiej zorganizowanych społeczności polskich na obczyźnie.

Duże znaczenie w życiu Polonii francuskiej miały organizacje sportowe. Największy zasięg uzyskały gniazda sokole, kluby piłkarskie i oddziały strzeleckie. Ich rywalizacja bardzo często miała także podłoże pozasportowe, bowiem reprezentowały one odmienne orientacje polityczne bądź klasowe, np. „Sokół” – endecką, kluby piłkarskie robotniczą, „Strzelec” – sanacyjną.

W okresie międzywojennym utworzono także 9 ogólnokrajowych zrzeszeń sportu polonijnego: 1) Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Obok gimnastyki uprawiano: lekkoatletykę, piłkę nożną, kolarstwo, zapasy i boks, a po 1931 r. koszykówkę, siatkówkę i piłkę ręczną; 2) Polski Związek Piłki Nożnej we Francji (PZPNwF). W 1925 r. Związek przystąpił do nowo utworzonej Rady Naczelnej Związków i Stowarzyszeń Polskich we Francji; 3) Polski Związek Kolarski. Kluby kolarskie organizowały wiele wyścigów szosowych z udziałem kolarzy francuskich, luksemburskich i włoskich. Najlepsi kolarze polonijni startowali również w wyścigach Francuskiego Związku Kolarskiego, a niekiedy należeli równocześnie do polskich i francuskich klubów piłkarskich. W 1930 r. powstał Polski Związek Kolarski we Francji, a w 1934 r. zmienił nazwę na Związek Polskich Klubów Kolarskich we Francji, który przeprowadzał regularnie mistrzostwa emigracji; 4) Związek Klubów Atletycznych. Po 1928 r. rozwinęły się towarzystwa atletyczne, w których uprawiano zapasy, boks i podnoszenie ciężarów. Jednak najpopularniejsze były zapasy. Równolegle z zapasami rozwinęło się pięściarstwo; 5) Związek Strzelecki „Strzelec”. W Związku – obok strzelectwa – uprawiano także lekkoatletykę, koszykówkę, siatkówkę oraz boks. Wiele uwagi poświęcono zdobywaniu norm na odznakę POS, którą otrzymało około 2 tys. członków ZS „Strzelec”; 6) Związek Polskich Bractw Kurkowych. Celem Bractwa była integracja Polaków oraz pielęgnowanie tradycji strzeleckich i narodowościowych; 7) Towarzystwo Uniwersytetów Robotniczych. Najpopularniejszą dyscypliną sportową była piłka nożna. Niektóre drużyny piłkarskie TUR uczestniczyły nawet w rozgrywkach PZPNwF. Poza piłką nożną sportowcy z klubów robotniczych uprawiali chętnie kolarstwo, boks i zapasy; 8) Związek Katolickich Stowarzyszeń Młodzieży Polskiej (ZKSMP). Związek KSMP w swojej działalności wiele uwagi poświęcał sprawom kultury fizycznej, m.in. był organizatorem zawodów sportowych w lekkoatletyce (w tym biegów przełajowych) oraz zespołowych gier sportowych (siatkówki i koszykówki); 9) Związek Harcerstwa Polskiego. W drużynach wiele uwagi poświęcono wychowaniu fizycznemu, sportowi i turystyce oraz popularyzacji Polskiej Odznaki Sportowej. Przy hufcach zakładano kluby sportowe, których członkowie uczestniczyli w zawodach szkolnych i międzyszkolnych oraz w obchodach dni sportu polonijnego (7).

Polacy w Belgii to przede wszystkim górnicy i robotnicy wielkich aglomeracji przemysłowych. Młodzież po całym dniu pracy, szukając rozrywki łączyła się w różne stowarzyszenia, z których sportowe cieszyły się największym powodzeniem. Działalność ta nie miała w zasadzie charakteru sportu wyczynowego, lecz była formą rekreacji ruchowej. Dotyczyło to działającego w tym kraju „Sokoła”, Związku Strzeleckiego i harcerstwa, które wysuwając na plan pierwszy sprawność i tężyznę fizyczną nie zaniedbywały wychowania narodowego.

W latach trzydziestych utworzono w Belgii Międzyorganizacyjną Komisję Wychowania Fizycznego przy Centralnym Związku Towarzystw i Organizacji Polskich w Belgii. Inicjowała ona i koordynowała działalność sportową klubów: „Sokoła”, Związku Strzeleckiego i harcerstwa.

W zakresie wychowania fizycznego Związek Strzelecki był organizacją wiodącą w Belgii i jako pierwszy organizował coroczne kursy świetlicowe, przeprowadzał akcję obozów letnich i wyszkolenia strzeleckiego.

Popularną imprezą w Belgii, podobnie jak we Francji, był organizowany od 1936 r. bieg przełajowy, któremu prasa polonijna w obu krajach nadała nazwę „Narodowego Biegu na Przełaj”.

Począwszy od 1937 r. harcerstwo polonijne w Belgii urządzało „Dzień Harcerza” będący przeglądem wyszkolenia i sprawności drużyn. W programie uwzględniono kilka konkurencji lekkoatletycznych: biegi, skok w dal, rzuty dyskiem, oszczepem i granatem, pchnięcie kulą. Odbyły się ponadto rozgrywki w piłce siatkowej, w piłce koszykowej i w „dwa ognie”.

W tym samym roku powstał w Belgii Polski Związek Piłki Nożnej. Liczba imprez sportowych w 1937 roku i potwierdzenie ich na łamach prasy świadczą o wyraźnym zwiększeniu zainteresowania polonijną kulturą fizyczną w Belgii. Zewnętrznym wyrazem tej aktywności był udział Polaków w licznych świętach sportowych i rocznicowych Oddziałów ZS „Strzelec” i TG „Sokół”. W programie tych imprez były zawody w różnych dyscyplinach sportu i pokazy gimnastyczne.

Rozproszona na terenie Holandii polska ludność wychodźcza posiadała również własne organizacje wychowania fizycznego, sportu i turystyki.