Zmiany społeczno-polityczne jakie dokonały się w minionych latach w krajach Europy Środkowej i Wschodniej wpłynęły na znaczne zróżnicowanie warunków bytowych tych społeczeństw. Grupami szczególnie dotkniętymi niekorzystnymi skutkami przemian są mniejszości narodowe, między innymi Polacy zamieszkali na Ukrainie, Litwie i Białorusi. Trudna sytuacja ekonomiczna zadecydowała o ograniczeniach w świadczeniach zdrowotnych.

Należałoby zatem, biorąc pod uwagę znaczenie stylu życia dla zdrowia, wzorem innych krajów, uruchomić system działań edukacyjnych, które przygotowują społeczeństwo do pełnej odpowiedzialności za własne zdrowie (1). Edukacja zdrowotna winna obejmować grupy najmłodsze i systematycznie rozszerzać swój zasięg. Punktem wyjścia dla konsultowania programów zdrowotnych jest wstępna diagnoza, która informuje o kondycji zdrowotnej danej grupy i jej stylu życia. Pod patronatem Biura Europejskiego WHO rozpoczęła w 1982 roku badania nad uwarunkowaniami zachowań zdrowotnych i stylu życia dzieci i młodzieży [6]. Uwzględniono w nich również problematykę samooceny zdrowia i sprawności fizycznej.

Według danych z ostatniego raportu wynika, że w programie uczestniczą 24 kraje europejskie, w tym z kręgu krajów postkomunistycznych: Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Słowacja, Węgry i wybrane rejony Rosji.

Celem obecnej pracy była ocena działań prozdrowotnych i anty-zdrowotnych młodzieży ze szkół polskich we Lwowie na Ukrainie. Dla przeprowadzenia badań posłużono się międzynarodowym kwestionariuszem zaadaptowanym do warunków polskich przez zespół specjalistów (6). Na pytania zawarte w kwestionariuszu odpowiedziało 300 uczniów w wieku 12-17 lat uczących się w szkołach polskich we Lwowie na Ukrainie. Uzyskane wyniki porównano z danymi zawartymi w raporcie „Zdrowie młodzieży szkolnej w Polsce i innych krajach” opublikowanym przez Instytut Matki i Dziecka w 1996 roku.

Na styl życia każdego człowieka składają się zwyczaje i zachowania, które są uwarunkowane czynnikami społeczno-kulturowymi (1, 2). Twórca koncepcji promocji zdrowia w szkole T. Williams (2) podkreśla znaczny wpływ środowiska bliższego – rodzinnego, szkoły, rówieśników i dalszego – miejsce zamieszkania, kraj, kontynent na kształtowanie wzorów zachowań.

Uczniami szkół polskich we Lwowie są dzieci ze zróżnicowanych warunków społeczno-bytowych. Z wypowiedzi przedstawionych przez uczniów wynika, że w zależności od grupy wiekowej dobrymi lub bardzo dobrymi warunkami materialnymi i mieszkaniowymi charakteryzowało się od 28,6% do 50% rodzin, natomiast jako złe warunki określiło swą sytuację około jednej trzeciej badanych.

Dzieci przeważnie pochodziły z rodzin pełnych, dwudzietnych. Odsetki ojców posiadających wyższe wykształcenie wynosiły od 40,9% do 80% a matek od 40,9% do 71,4%. Rodzice większości uczniów pracowali zawodowo, przy czym wśród matek było więcej nie pracujących niż wśród ojców.

Jednym z ważniejszych elementów zdrowego stylu życia jest dobrana do wieku i stanu zdrowia aktywność ruchowa. Jej niedostatek może się przyczynić do zaburzeń rozwoju biologicznego i zdrowia (3, 5). Badani oceniali swą sprawność najczęściej jako dobrą i bardzo dobrą. Najwięcej oceniających w ten sposób swą aktywność odnotowano w grupie młodzieży 14-letniej (85% dziewcząt 81% chłopców). Oceny bardzo dobre częściej wystawiali sobie chłopcy niż dziewczęta i najwyższe różnice w ocenie występowały w grupie młodzieży szesnastoletniej. Jakość wyżej wymienionych ocen koresponduje z samooceną zdrowia w kategoriach „bardzo zdrowy” i „zdrowy”. W grupach chłopców odsetki oceniających zdrowie w ten sposób utrzymywały się w granicach 68,1% do 85,7%, u dziewcząt były niższe i wraz z wiekiem obniżały się. Uzyskane wyniki potwierdzają spostrzeżenie, iż wśród dzieci i młodzieży z krajów Europy Środkowej i Wschodniej młodzież gorzej postrzega swoje zdrowie, niż z krajów Europy Zachodniej. W kolejnej części badań analizowano zachowania zdrowotne. Oceniano częstotliwość i intensywność podejmowania wysiłków fizycznych w czasie wolnym w ciągu dnia (tab. 1) Jedynie 13,6% chłopców i 11,8% dziewcząt ćwiczy codziennie. Odnotowano niepokojące wysokie odsetki ćwiczących raz w tygodniu, rzadziej lub nigdy – u chłopców mieściły się w granicach 14,4% do 44,5% by u dziewcząt wzrosnąć od 25% do 63,7%. Najwyższe odsetki chłopców ćwiczących 4 razy częściej odnotowano u chłopców 14, 15 i 16-letnich (41,7-42,8%) i u dziewcząt czternastoletnich (35%). Należy podkreślić, iż były to wartości niższe od występujących u młodzieży w Polsce. W badanej grupie chłopcy poświęcają więcej czasu w tygodniu na ćwiczenia fizyczne. Stwierdzono wysokie wartości wskazań uczniów ćwiczących w tygodniu 1 godzinę, rzadziej lub wcale, przy czym odsetki dziewcząt (47,9-80,1%) były wyższe niż u chłopców (28,6-59,1%). W kategorii ćwiczących „4 godziny i więcej” w tygodniu odnotowano najwięcej wskazań u chłopców 14 i 15-letnich (33,3%) i dziewcząt w wieku 12 i 13 lat (30,7%) natomiast w pozostałych grupach odsetki mieściły się w granicach ok. 14,1% do 22,2%.

Wielu autorów zajmujących się problemem czasu wolnego dzieci i młodzieży zwraca uwagę na nasilające się zjawisko preferowania wypoczynku biernego: oglądania telewizji, filmów video i gry komputerowe. Taki sposób spędzania czasu wolnego ma również jak podkreślono w raporcie WHO negatywne znaczenie, bowiem młodzież ogląda często filmy pokazujące przemoc i agresję. Wskazania dotyczące oglądalności programów TV przez badanych (tab. 2) kształtują się podobnie jak w Polsce. Grupy oglądających programy co najmniej 2 godziny stanowią 71% chłopców i 73% dziewcząt, przy czym w tej kategorii najwyższe odsetki (81%) występują wśród chłopców dwunastoletnich i piętnastoletnich oraz dziewcząt czternastoletnich (80%).

Przeciętnie do trzech godzin w tygodniu od 14,3% do 38,9% chłopców ogląda filmy video i od 12,9% do 69,7% dziewcząt. Wyniki są potwierdzeniem znacznego zainteresowania tą formą wypoczynku. Obserwowane tendencje są zbliżone do postrzeganych wśród młodzieży w Polsce.

Około 20% chłopców i mniej niż 20 % dziewcząt poświęca do jednej godziny w tygodniu na gry komputerowe. Niższe odsetki (6,7%-27,3%) grających na komputerach odnotowano w kategorii 1 do 3 godzin w tygodniu. Brak zainteresowania taką formą spędzania czasu wolnego, być może wynika ze stosunkowo niewielkiej dostępności urządzeń, zaobserwowano wśród młodzieży starszej 15, 16 i 17-latków. Odsetki mieściły się w granicach od 47,6% do 73,3%.

Racjonalne żywienie obejmuje, między innymi, odpowiednią liczbę posiłków, oraz przestrzeganie zalecanej częstotliwości i ilości spożywania poszczególnych składników pokarmowych. Wśród uczniów szkół polskich we Lwowie odsetki spożywających codziennie mleko i jego przetwory były wyższe niż u młodzieży z Polski i mieściły się w granicach od 41,7% do 55,5%. Niższe były natomiast odnotowane odsetki nie spożywających codziennie warzyw od 75,1% do 84,3% (chłopcy) i 68,7% do 78,9% w grupie dziewcząt. Jedna trzecia respondentów przyznała, że nie spożywa owoców codziennie. W pracy nie uwzględniono wyników dotyczących spożycia ciemnego pieczywa ze względu na jego popularność i powszechne spożycie.

Obiektywnym miernikiem sposobu żywienia jest konsumpcja pierwszego i drugiego śniadania (7). W dniu badania 11% chłopców i 7% dziewcząt nie zjadło pierwszego śniadania, natomiast ilości osób zjadających jaki kolwiek posiłek w szkole były zróżnicowane – 17-letnie dziewczęta (40,1%) i 12-letni chłopcy (95,5%). Niepokoi spadek częstotliwości spożywania drugich śniadań wśród uczniów starszych.