Irena Chądzyńska
Opis i analiza przypadku dziecka z uwzględnieniem rozpoznawania i rozwiązywania problemu wychowawczo-edukacyjnego*
Recognizing and solving the problems in education and upbringing of the children. description and analysis of a case
Streszczenie
Summary
Children with attention deficit hyperactivity disorder (ADHD) are restless, behave in an impulsive way, their actions are automatic, there are divergences in their behaviour – between what the children know and what they do. They do not well at school and the problems in functioning as a pupil are the most frequent reasons for beginning a diagnostic process. The presented description and analysis of a case includes recognizing and solving the problems in education and upbringing of the children. The paper includes a description of ADHD symptoms occurred in an 8-year-old boy, origin and dynamics of the phenomenon, the importance of the problem has been also presented, negative prognosis (in case of giving actions up) and positive (in case of starting actions). It also includes a list of recommended solutions, methods of dealing with children in school and their family life. The paper also includes a plan of actions for teachers dealing with children suffering from ADHD.
Typowym przykładem dziecka ze wzmożoną pobudliwością i brakiem koncentracji uwagi z jakim zetknęłam się podczas pracy z grupą terapeutyczną był Antek – uczeń klasy II szkoły podstawowej. Chłopiec ze względu na zaburzenia emocjonalne i nadpobudliwość psychoruchową przysparzał wielu problemów wychowawczych. Doświadczał także licznych niepowodzeń szkolnych. U Antka bardzo widoczne są objawy ADHD.
Zaburzenia koncentracji uwagi:
– chłopiec nie jest w stanie skoncentrować się na szczegółach podczas zajęć,
– często ma trudności z utrzymaniem uwagi na zadaniach i grach,
– często nie słucha tego co się do niego mówi,
– nie stosuje się do podawanych kolejno instrukcji, ma kłopoty z dokończeniem zadań,
– zwykle ma trudności ze zorganizowaniem sobie pracy lub innych zajęć,
– Antek nie lubi, ociąga się lub unika rozpoczęcia zajęć wymagających dłuższego wysiłku umysłowego,
– bardzo często gubi lub zapomina o rzeczach niezbędnych do pracy lub kolejnych zajęć,
– rozprasza się pod wpływem zewnętrznych bodźców.
Nadruchliwość:
– u Antka często występują nerwowe ruchy rąk lub stóp, mówiąc podskakuje, nie jest w stanie usiedzieć w miejscu,
– często wstaje z miejsca podczas zajęć lub w sytuacjach wymagających skupienia,
– często chodzi po sali, wspina się na lub wchodzi pod stół,
– zwykle jest w ruchu, rzadko odpoczywa,
– chłopiec bywa nadmiernie gadatliwy.
Impulsywność:
– dziecko na zajęciach często wyrywa się do odpowiedzi zanim pytanie zostanie sformułowane w całości, zwykle mówi nie na temat, trudno powrócić mu do wykonywanej czynności,
– często ma kłopoty z zaczekaniem na swoją kolej,
– przerywa lub przeszkadza innym – wtrąca się do rozmowy lub zabawy,
– z dużym zaabsorbowaniem usiłuje zmienić tok zajęć, aby wykonywać to, co akurat przyszło mu do głowy.
Antek jest uczniem wybitnie nadpobudliwym psychoruchowo zarówno w domu jak i w szkole. Na zajęciach swoim zachowaniem przeszkadzał zarówno prowadzącym jak i kolegom. Przywołany do porządku utrzymywał względny spokój przez 3-5 minut. W tym czasie zatykał sobie usta ręką lub wkładał palce do buzi.
Rodzice również obserwują podobne zachowanie w domu. Chłopiec dużo czasu spędza na podwórzu lub na wędrówkach po okolicach. Przeważnie uczestniczy w zabawach ruchowych, przy czym miewa zatargi z dziećmi. W stosunku do matki, ojca i brata jest niegrzeczny, chłodny uczuciowo, nie okazuje przywiązania. Często przyjmuje postawę roszczeniową.
Antek wykazuje bardzo słabe postępy w nauce. Źle czyta, pisze z błędami. Wszystkie prace wykonuje niestarannie i nie wywiązuje się ze swoich obowiązków.
Geneza i dynamika zjawiska
Chłopiec wychowuje się w pełnej, naturalnej rodzinie. Matka ma 36 lat, wykształcenie zawodowe, obecnie nie pracuje. Jest kobietą spokojną, łagodną i ustępliwą. Ojciec (lat 38) posiada również wykształcenie zawodowe, pracuje dorywczo poza granicami kraju. Często bywa wybuchowy i gwałtowny, leczony psychiatrycznie z powodu depresji. Starszy o rok brat jest całkowicie podporządkowany Antkowi.
Warunki bytowe można określić jako dobre. Rodzina zajmuje mieszkanie o pow. 87m2 w domu wielorodzinnym, w skład którego wchodzą 4 pokoje, łazienka, przedpokój i kuchnia. Gospodarstwo domowe wyposażone w podstawowy sprzęt tj. lodówkę, pralkę automatyczną, telewizor kolorowy, video. Antek w domu ma stworzone bardzo dobre warunki do nauki i wypoczynku.
Dziecko urodzone z drugiej ciąży, podczas której matka czuła się źle, miewała częste torsje, źle się odżywiała. Przebyła również grypę i brała leki. Poród odbył się o czasie siłami natury. Noworodek urodzony z objawami niedotlenienia. Ocena według skali Apgar – 6. Masa urodzeniowa 3800 g, długość 56 cm. Zachowanie dziecka było od początku niespokojne przejawiało się krzykiem i płaczem.
Rozwój chłopca we wczesnym dzieciństwie przebiegał prawidłowo. W okresie niemowlęcym chorował na zapalenie płuc, częste zapalenie ucha, a także przewlekły nieżyt gardła. Zaczął siadać samodzielnie w 8 miesiącu życia, a chodzić po ukończeniu pierwszego roku. Przestał moczyć się gdy skończył 3 lata, ale jeszcze w okresie szkolnym zdarzało mu się nietrzymanie moczu podczas zabaw i zajęć. Od 6 miesiąca życia Antek był wybitnie uciążliwy, źle spał, był bardzo krzykliwy i grymaśny. Nadmierną ruchliwość i ogólną wzmożoną pobudliwość chłopiec zaczął przejawiać od momentu stawiania pierwszych kroków. Często także „tyranizował” dorosłych swoimi krzykami, wymuszał noszenie na rękach. Matka we wszystkim mu ulegała. W przypadku gdy nie zostały spełnione jego „zachcianki” chłopiec awanturował się (łącznie z rzucaniem się na ziemię, kopaniem, uderzaniem głową o podłogę), albo też stawał się dokuczliwy. Stan taki trwa do dzisiaj, matka sygnalizowała podobne zachowania wówczas, gdy miał zabronione granie na komputerze, czy też wyjście na dwór.
Antek samodzielnie zaczął rozbierać się i ubierać w wieku 6 lat. Dziecko jest praworęczne. Pojedyncze słowa wypowiadał gdy miał 18 miesięcy, natomiast proste zdania w 5 roku życia. Mowa była niewyraźna, długo utrzymywało się seplenienie. Obecnie mówi poprawnie, ale najczęściej pojedynczymi zdaniami lub wyrazami.
Styl wychowania w rodzinie liberalistyczny. Dziecko wychowywane jest w duchu nieskrępowanej swobody, nie było karane za swoje zachowanie. W zasadzie wychowaniem Antka i jego brata zajmuje się matka, która pozwala im niemal na wszystko. Ojciec często przebywa poza domem i nie ma bezpośredniego wpływu na wychowanie synów.
Chłopiec do przedszkola uczęszczał tylko rok (do klasy „0”). Pojawiły się wtedy większe problemy. Antek wykazywał małą dojrzałość społeczną i samodzielność. Często płakał, nie potrafił skupić się na pracy, nie chciał uczestniczyć w zabawach, bywał agresywny. Zdarzało się i tak, że matka musiała przychodzić po syna w czasie zajęć. Chłopiec zaczął niesystematycznie uczęszczać do przedszkola, co w konsekwencji doprowadziło do braków programowych.
Do szkoły poszedł chętnie. Nie miał trudności z nawiązaniem nowych kontaktów z rówieśnikami, niestety nie potrafił tych znajomości utrzymać. Często dochodziło do konfliktów i spięć między rówieśnikami. Pojawiły się też pierwsze trudności w nauce.
Sytuacja drastycznie zmieniła się w drugim półroczu klasy pierwszej. Stał się nieposłuszny, wykazywał niechęć do nauki, przeszkadzał w prowadzeniu zajęć edukacyjnych. Również zmienił się jego stosunek do kolegów. Często swoim zachowaniem doprowadzał do nieporozumień w klasie, a także wszczynał bójki. Problemy w dalszym ciągu nasilały się. Chłopiec stał się nadmiernie ruchliwy, pobudliwy. Obserwowano stały niepokój ruchowy rąk – szarpał ubranie, włosy, wykręcał palce lub wpychał je do buzi, zrzucał zeszyty i przybory, wsadzał ołówki do uszu i nosa. Był uparty i wybuchowy. W ataku złości dusił rękami kolegę z klasy. Pod koniec klasy pierwszej pojawiły się również serie wyładowań mimowolnych tzw. tiki w postaci zaciskania powiek, ruchów mięśni warg, mrugania powiekami. Często wydawał różne dźwięki nieartykułowane zbliżone do szczekania, mlaskania, chrząkania, oraz artykułowane mimowolnie wypowiadane sylaby czy słowa.
Rodzice byli kilkakrotnie wzywani do szkoły i informowani o incydentach ich syna. Stało się to powodem zgłoszenia do Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej. Dziecko zostało również objęte leczeniem psychiatrycznym.
Przeprowadzone badania psychologiczne wykazały, iż ogólne możliwości intelektualne funkcjonują na poziomie dolnej granicy przeciętnej. Rozkład poszczególnych funkcji poznawczych wykazuje nieharmonijny przebieg rozwoju.
Chłopiec dysponuje odpowiednim do wieku zasobem słownictwa, prawidłowo nawiązuje kontakt werbalny. Radzi sobie z wyciąganiem prostych wniosków logicznych w oparciu o słownie sformułowane problemy oraz z dostrzeganiem związków przyczynowo-skutkowych między elementami akcji prezentowanej w postaci historyjek obrazkowych.
Nie zauważa się także większych zaburzeń percepcji słuchowej w zakresie analizy i syntezy dźwięków mowy, chociaż utrzymują się pewne symptomy świadczące o wcześniejszych trudnościach, a mianowicie do wydzielania głoski w śródgłosie i wygłosie dochodzi po ponownym cichym przeanalizowaniu całego wyrazu. Zdarza się także opuszczanie głoski przy zbiegu spółgłoskowym oraz mylenie wyrazów opozycyjnych i podobnych pod względem miejsca artykulacji. Dlatego w pisowni odnotowano liczne błędy o charakterze słuchowym.
Dobrze rozwinięte jest różnicowanie wzrokowe. Synteza na bazie danych konkretnych przeciętna, natomiast w zakresie analizy utrzymuje się deficyt rozwojowy. Lateralizacja w zakresie oka i ręki jednorodna prawostronna, bez zaburzeń. Koordynacja wzrokoworuchowa z niewielkim deficytem. Graficznie pismo mniej sprawne. Antek prawidłowo rozpoznaje małe i wielkie litery alfabetu, natomiast miał trudności z zapisaniem rzadziej używanych liter. Chłopiec czyta wolno i popełnia dużo błędów. Czytanie staje się dla niego czynnością męczącą, co utrudnia zapamiętywanie czytanych treści.
W zakresie pojęć matematycznych zauważa się dobry zasób podstawowych wiadomości i umiejętności.
W minutowej próbie czekania chłopiec był niespokojny: kręcił się, manipulował długopisem, wstawał z miejsca. W próbie bezruchu obserwowano drgania mięśni kończyn, tiki głowy, zaciskanie powiek, zmiany pozycji przy jednoczesnych wybuchach śmiechu. Podsumowując przeprowadzone badania można stwierdzić, że wynikające z nadpobudliwości procesy w koncentracji uwagi, sprzężone z wybiórczymi deficytami funkcji poznawczych i percepcyjno-motorycznych są przyczyną trudności szkolnych chłopca.
Zgodnie z zaleceniami Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej został zakwalifikowany do grupy terapeutycznej dla dzieci z ADHD. Szkoła objęła chłopca wzmożoną opieką pedagogiczną oraz pracą wyrównawczą w ramach zespołu korekcyjno-kompensacyjnego.
Powyższe badania odbyły się w klasie pierwszej, obecnie Antek jest w klasie II. Na podstawie informacji o zachowaniu się ucznia w szkole można uznać, że pewne objawy nadruchliwości nieznacznie zmniejszyły się, natomiast nadal występują zaburzenia koncentracji uwagi. Coraz częściej też chłopiec ma problemy z nauką. Występują liczne braki w materiale programowym. Czyta słabo, trudniejsze słowa sylabizuje. Pisze z błędami ortograficznymi, nie utrzymuje się w liniaturze, a pismo bywa niestaranne. Pracuje nieregularnie, na zajęciach nie uważa i zajmuje się zwykle czymś innym. Pytany, często nie odpowiada nie wiedząc, o co chodzi.
Pozostawiony bez pomocy nie potrafi sam zmobilizować się i zorganizować pracy. Chwilowy wysiłek lub koncentracja daje krótkotrwałą poprawę pojawiającą się w sposób przypadkowy.
Znaczenie problemu
Skuteczność uczenia się zależy od stopnia rozwoju dziecka. Gotowość do podjęcia nauki czytania i pisania należy wiązać z odpowiednim poziomem rozwoju procesów psychomotorycznych, poznawczych, emocjonalno-motywacyjnych i społecznych. Dzieci z dysharmonią rozwojową narażone są na niepowodzenia szkolne.
Antek przejawiał bardzo wcześnie zaburzenia dynamiki procesów nerwowych, a obecnie stwierdza się nieharmonijny rozwój umysłowy. W opisanym przypadku nadpobudliwość psychoruchowa dziecka mogła mieć swoje źródła w zaburzeniach rozwoju płodowego – złe samopoczucie matki w czasie ciąży i przyjmowanie leków. Środowisko chłopca być może przyczyniło się do nasilenia objawów nadpobudliwości. Rodzice już w niemowlęctwie dziecka niewłaściwie reagowali na przejawy jego nadpobudliwości. Ulegając kaprysom i zachciankom utrwalali niewłaściwe formy zachowania. Również w późniejszym okresie pozostawiali dziecku dość dużo swobody, zbytnio pobłażali, ustępowali, a także byli niekonsekwentni w swoim wychowawczym postępowaniu.
Niepokojącym faktem jest również to, że chłopiec w domu nie ma żadnych obowiązków, ponieważ jest cały czas wyręczany przez matkę czy brata. Również ojciec ma zły wpływ na syna, gdyż chcąc zrekompensować swoją dłuższą nieobecność obdarowuje go różnymi prezentami przywożonymi zza granicy i spełnia jego prośby. Ponadto rodzice nie stworzyli wokół chłopca systemu wartości. Antek nie potrafi określić co jest dla niego dobre i ważne, a co mniej ważne, na czym mu tak naprawdę zależy.
Pozostawienie go bez żadnych działań stwarza realną groźbę, że dziecko pomimo dostatecznych możliwości w zdobywaniu wiadomości pogłębi swoje problemy w nauce i zachowaniu. Pogorszeniu mogą ulec również jego stosunki z rodziną, z uczącymi go nauczycielami, a także rówieśnikami.
Szczególnie w edukacji wczesnoszkolnej, w której podstawowym założeniem jest nauka czytania i pisania, niepowodzenie w tym zakresie decyduje o dalszych losach szkolnych dziecka. Dlatego też potrzebna jest wczesna interwencja w celu wyeliminowania trudności w nauce i nieprzystosowania społecznego.
Prognozy
Prognoza negatywna (w przypadku zaniechania oddziaływań)
Jeżeli Antek nie uzyska pomocy ze strony szkoły, domu rodzinnego i specjalistycznej terapii psychopedagogicznej to problemy związane z całokształtem rozwoju emocjonalnego i psychicznego będą się nasilać. Ważne jest również indywidualne podejście do chłopca w obszarze działań dydaktyczno-wychowawczych.
Gdyby zaniechać szeregu oddziaływań wychowawczych wobec Antka, to z pewnością chłopiec będzie miał mniejsze szanse w dorosłym życiu na normalne funkcjonowanie w społeczeństwie, na zyskanie zrozumienia dla swoich poczynań. Nie nauczy się kontroli własnych emocji, właściwych zachowań, nie będzie umiał współpracować w grupie.
A w związku z tym nie znajdzie przyjaciół, będzie czuł się głęboko samotny, odizolowany od społeczności. Brak akceptacji ze strony otoczenia może spowodować wzrost agresji, a także doprowadzić do rozwoju depresji, uzależnienia od papierosów, narkotyków czy alkoholu. Może mieć także wpływ na rozwój osobowości aspołecznej.
Prognoza pozytywna (w przypadku wdrożenia oddziaływań)
W konsekwencji wdrażania oddziaływań w stosunku do Antka nastąpią pozytywne zmiany:
– wzrośnie jego samoocena,
– będzie miał większe poczucie własnej wartości,
– zaakceptuje normy społeczne,
– nawiąże właściwe kontakty z rówieśnikami,
– osiągnie dobre wyniki w nauce, na miarę swoich możliwości,
– wyrobi właściwy system wartości oparty na szacunku i życzliwości do innych,
– zmieni się obraz Antka w oczach kolegów, rodziny,
– będzie potrafił dłużej skupić uwagę na wykonywanym zadaniu,
– pozna swoje mocne strony.
Propozycje rozwiązania
Celem podjętych działań powinno być doprowadzenie do tego, aby Antek nauczył się panowania nad emocjami, uwierzył we własne możliwości w procesie nauczania i uczenia się, co zapobiegnie pogłębianiu się trudności w nauce.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Bogdanowicz M., i wsp.: Metoda Weroniki Sherborne w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka. WSiP, Warszwa1998. 2.Bers R., Rose R.: Jak zaplanować pracę z dziećmi specjalnych potrzebach edukacyjnych. Opracowanie metodyczne dla nauczycieli. Wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej, Warszawa 2002. 3.Bragdon A.D., Gamon D.: Kiedy mózg pracuje inaczej. GWP, Gdańsk 2003. 4.Cindy J.K.: Nauczyciel-rodzic. Skuteczne porozumiewanie się. GWP, Gdańsk 2004. 5.Cooper P., Ideus K.: Zrozumieć dziecko z nadpobudliwością psychoruchową. Wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej, Warszawa 2001. 6. Dąbrowska M., Rozesłaniec.: Korygowanie zaburzeń zachowania dzieci nadpobudliwych psychoruchowo i agresywnych w grupie socjoterapeutycznej. Wyd. a. Marszałek, Toruń 2004. 7.Fontana D.: Psychologia dla nauczycieli. Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1998. 8.Hallowell E.M., Ratey J.J.: W świecie ADHD. Nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami uwagi u dzieci i dorosłych. Media Rodzina, Poznań 2004. 9.Harland S.: Dziecko nadpobudliwe czy genialne. Wyd. Amber, Warszawa 2004. 10.Hannaford C.: Zmyślne ruchy które doskonalą umysł. Podstawy kinezjologii edukacyjnej. Polskie Stowarzyszenie Kinezjologów. Oficyna Wyd. Medyk, Warszawa 1998. 11.Kaja B.: Zarys terapii dziecka. Wyd. Uczelniane Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2001. 12.Kargulowa A.: Dlaczego dzieci nie lubią szkoły? WSiP, Warszawa 1991. 13.King G.: Umiejętności terapeutyczne nauczyciela. GWP, Gdańsk 2003. 14.Kozłowska A.: Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo. "Życie Szkoły" 1993/4. 15.Kozłowska A.: Jak pomagać dziecku z zaburzeniami życia uczuciowego?. Wyd. Żak, Warszawa 1996. 16.Kozłowska A.: Znaczenie relacji rodzinnych dla pozytywnego rozwoju dziecka. Diagnoza i terapia. CMPPP , Warszawa 2000. 17.Kruszewski K.: Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela. Podręcznik akademicki. PWN, Warszawa 2004. 18.Levine M.: Jak nie tracić głowy w szkole. O zdolności do nauki i zaburzeniach uczenia się. Media Rodzina, Poznań 2004. 19.Mikilewicz S.: Dziecko z trudnościami w rozwoju. Oficyna Wyd. Impuls, Kraków 2001. 20.Nartowska H.: Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo. Zaburzenia w zachowaniu i trudności szkolne. PZWS, Warszawa 1972. 21.Nartowska H.: Kliniczna analiza nadpobudliwości psychoruchowe u dzieci w wieku szkolnym. "Psychologia Wychowawcza" 1969/4. 22.Nartowska H.: Wychowanie dziecka nadpobudliwego. Nasza Księgarnia, Warszawa 1986. 23.Nartowska H.: Opóźnienia i dysharmonie rozwoju dziecka. WSiP, Warszawa 1980. 24.Neuhaus C.: Dziecko nadaktywne. Niedobór uwagi i nadpobudliwość ruchowa u dzieci. Jak pomóc? Klub dla Ciebie, Warszwa 2003. 25.Olechnowicz H.: Jaskiniowcy zagubieni w XXI wieku. Praca terapeutyczna z małymi dziećmi, WSiP, Warszawa 1999. 26.Opolska T., Potempska E.: Dziecko nadpobudliwe. Program korekcji zachowań. CMPPP MEN, Warszawa 1998. 27.Pfiffner L.J.: Wszystko o ADHD. Kompleksowy, praktyczny przewodnik dla nauczycieli. Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2004. 28.Prekop J., Schweizer Ch.: Niespokojne dzieci. Media Rodzina of Poznań,Poznań 1997. 29.Prekop J.: Mały tyran. Agencja Wyd. J. Santorski&Co, Warszawa 2004. 30.Sakowska J.: Szkoła dla rodziców i wychowawców. CMPPP MEN, Warszawa 1999. 31. Sarfontein G.: Twoje nadpobudliwe dziecko. Prószyński i S-ka, Warszawa 1999. 32.Satir V.: Rodzina. Tu powstaje człowiek. GWP., Gdańsk 2002. 33.Sawicka K.: Socjoterapia. CMPPP MEN, Warszawa 1999. 34.Schafer U.: Dlaczego dzieci się wiercą? Wyd. Erda, Warszawa 2001. 35.Sillamy N.: Słownik psychologii. Wyd. Książnica, 1994. 36.Spionek H.: Zaburzenia psychoruchowe rozwoju dziecka. PWN, Warszawa 1969. 37. Spionek H.: Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. PWN, Warszawa 1981. 38.Spionek H.: Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych. PZWSz, Warszawa 1970. 39.Święcicka M. (red..): Problemy psychologiczne dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej. Wyd. Emu, Warszawa 2003. 40.Wolańczyk T., i wsp: Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci. Wyd. Bifolium, Lublin 1999.
*Materiały opracowano w ramach pracy dyplomowej pt: „Modelowanie pracy z dzieckiem z nadpobudliwością psychoruchową z zaburzeniami koncentracji uwagi (ADHD)”. Promotor: dr J. Urbanek. Wydział Pedagogiczny Akademii Pedagogicznej w Krakowie (2005).
