Płód ludzki ma zdolność do odczuwania, reagowania a nawet zapamiętywania informacji słuchowych już od 26 tygodnia życia. Od tego momentu zatem kształtuje się ważny, a zdaniem niektórych nawet najważniejszy, element skomplikowanego procesu komunikatywnego, będącego podstawą rozwoju funkcji poznawczych (1). W okresie prenatalnym dziecko odbiera głos matki i różnicuje go z innymi dźwiękami otoczenia, a rodząc się, noworodek dysponuje już ok. 3-miesięcznym doświadczeniem akustycznym. Jeżeli dziecko urodzi się z wadą słuchu lub nabędzie ją w okresie niemowlęcym lub we wczesnym dzieciństwie, możemy być pewni, że wpłynie to negatywnie nie tylko na rozwój mowy i języka u dziecka, ale również na rozwój intelektualny i emocjonalny. Największe znaczenie mają pierwsze dwa, trzy lata życia i każdy miesiąc opóźnienia w wykryciu wady słuchu, nieprawidłowe protezowanie i rehabilitacja powodują ogromne straty w każdej z wymienionych sfer. Bogate piśmiennictwo jednoznacznie potwierdza, że im wcześniej zaburzenie słuchu będzie wykryte, im wcześniej dziecko będzie zaprotezowane i rozpocznie się jego rehabilitacja, tym stopień zaburzeń będzie mniejszy a rozwój dziecka przebiegać może w miarę normalnie (1,11,14). Powstaje jednak pytanie jakiej grupy dzieci dotyczyć mogą nasze obawy o stan słuchu i tutaj warto sięgnąć do danych statystycznych i epidemiologicznych.

Liczba dzieci z zaburzeniami słuchu w populacji polskiej w wieku od 1 do 7 roku życia wynosi od ok. 0,5% do 2% (14). I tak u niemowląt od 8 do 12 miesiąca życia zaburzenia słuchu notuje się u ok 0,5%, u dzieci 3-5-letnich u ok. 1%, a u dzieci 6-7-letnich u ok. 2% populacji miejskiej. Według badań Iwankiewicza i współpracowników (7) głęboki ubytek słuchu (próg słuchu większy niż 80 dB), a zatem taki, który w istotny sposób uniemożliwia prawidłowy rozwój mowy u dziecka, występuje u ok. 0,3% niemowląt, u 0,1% dzieci przedszkolnych i u ok. 0,5% dzieci w wieku szkolnym. Z nowszych badań Góralówny (5) wynika, że co tysięczne dziecko w Polsce dotknięte jest głuchotą (brak reakcji na bodziec dźwiękowy o natężeniu 100 dB), a co setne posiada głęboki niedosłuch, wymagający specjalistycznego postępowania. W liczbach bezwzględnych, dla populacji wiekowej do 17-19 roku życia, wartości te wynoszą od 30 do 50 tysięcy dzieci z zaburzeniami słuchu o różnym nasileniu, które wymagają noszenia aparatów słuchowych i rehabilitacji.

Skoro już wiemy jakiej skali jest to problem, powstaje pytanie, jak sobie z nim poradzić. Możemy sięgnąć po gotowe rozwiązania, funkcjonujące w innych krajach europejskich czy Stanach Zjednoczonych lub zaproponować własny, oryginalny model badań przesiewowych. Najpierw jednak sięgnijmy do definicji Światowej Organizacji Zdrowia określającej, co to jest badanie przesiewowe (screening). Jest to badanie, którego celem jest wyodrębnienie z danej populacji tych osobników, u których zachodzi duże prawdopodobieństwo występowania badanego schorzenia. Nie jest to zatem specjalistyczne, a co się z tym wiąże drogie badanie diagnostyczne, ale proste i nie obciążone wysokimi kosztami badanie podstawowe. Badania przesiewowe mogą być powszechne tzn. dotyczyć całej populacji lub też mogą obejmować tylko pewne grupy osób, wybrane na podstawie występowania czynników ryzyka. Pod pojęciem czynników ryzyka rozumiemy te wszystkie zagrożenia, odchylenia lub schorzenia, które pojawiając się na każdym etapie rozwoju dziecka, jak i przed jego urodzeniem, z dużym prawdopodobieństwem mogą być przyczyną uszkodzenia słuchu. Obydwie wyżej wymienione koncepcje badań przesiewowych w odniesieniu do wczesnego wykrycia niedosłuchu mają swoich zwolenników. I tak w Stanach Zjednoczonych Narodowy Instytut Zdrowia na konferencji poświęconej wczesnemu wykrywaniu niedosłuchu w 1993 roku zarekomendował aby „przed wypisaniem ze szpitala wszystkie noworodki poddane były badaniu przesiewowemu słuchu” (17). To pełne rozmachu, nawet jak na warunki amerykańskie zalecenie, wzbudziło szereg wątpliwości co do technicznych możliwości jego zrealizowania. W tym samym czasie, gdy obradowała konferencja Narodowego Instytutu Zdrowia nad wdrożeniem powszechnego badania przesiewowego słuchu, Połączony Komitet do spraw Słuchu u Dzieci (Joint Committee on Infant Hearing) zalecił, aby badanie przesiewowe słuchu ograniczyć do tych noworodków, u których zidentyfikowano jeden z dziesięciu czynników ryzyka, wymienianych przez ten komitet, i wykonać to badanie poprzez rejestrację słuchowych potencjałów wywołanych z pnia mózgu (ABR) (10). Jakkolwiek badania naukowe wykazały, że u wielu dzieci, u których wykryto niedosłuch nie występują żadne czynniki ryzyka, to z drugiej strony wskazują one, że występowanie niedosłuchu jest istotnie częstsze w niemal 10% populacji, w których czynniki te zostały zidentyfikowane (17).

Problem wczesnego wykrywania niedosłuchów u dzieci, poszukiwania i identyfikowania czynników ryzyka oraz monitorowania stanu słuchu był przedmiotem wielu badań klinicznych i epidemiologicznych (8, 11). Istnieją różne podziały czynników ryzyka uszkodzenia słuchu. Jednym z ostatnio proponowanych jest podział na czynniki występujące przed porodem (prenatalne), w okresie okołoporodowym (perinatalne) oraz poporodowe (postnatalne). Choć jest on bardzo ogólny, to jednak pozwala usystematyzować szereg danych, jakimi dysponuje audiolog po zebraniu wywiadu i zbadaniu chorego. I tak w grupie przyczyn prenatalnych można wyodrębnić czynniki występujące w czasie ciąży oraz czynniki związane z rodziną, w tym przede wszystkim głuchota genetycznie uwarunkowana, występująca jako schorzenie izolowane lub w zespole wielu wad. W okresie ciąży, szczególną uwagę należy zwrócić na okres pierwszego trymestru. Zakażenie toksoplazmozą, wirusem różyczki, cytomegalowirusem, wirusem opryszczki (TORCH) lub innymi czynnikami chorobotwórczymi (np. krętkiem kiły) ma powszechnie znany skutek ototoksyczny (9). Przebieg ciąży, zwłaszcza występowanie krwawienia w tym okresie, zapobieganie przedwczesnemu porodowi (farmakologiczne lub chirurgiczne), wielopłodowość ciąży lub przedwczesne jej rozwiązanie to stany, sugerujące zagrożenie dla prawidłowego rozwoju płodu. Należą do nich również choroby matki takie, jak schorzenia sercowo-naczyniowe, nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, przewlekłe choroby nerek, płuc czy też schorzenia neurologiczne. Nie można zapomnieć o czynnikach socjodemograficznych i środowiskowych, mających wpływ na rozwój wewnątrzmaciczny. Należą do nich: miejsce zamieszkania, wiek matki, standard życia, wykształcenie, status małżeński, stosowanie używek i inne.

Okres okołoporodowy to czas najintensywniejszego oddziaływnia potencjalnie niekorzystnych czynników w stosunkowo krótkim czasie. Sposób rozwiązania ciąży, masa urodzeniowa dziecka, ocena jego stanu w 1 i 5 minucie życia wg Apgar, to zespół czynników prognostycznych, odnoszących się do dalszego rozwoju noworodka.