Liczne badania wykazują że około 30% pacjentów w terminalnej fazie choroby nowotworowej cierpi z powodu bólu neuropatycznego. Pacjenci przeważnie odczuwają więcej niż jeden rodzaj bólu. Najczęściej ma on charakter mieszany – bólowi neuropatycznemu towarzyszą inne zespoły bólowe (np. kostne lub trzewne). Ból neuropatyczny jest zaliczany do kategorii tzw. bólu trudnego do kontroli.

Istnieje wiele mechanizmów obwodowych i ośrodkowych powstawania bólu neuropatycznego, dużo z nich jest jeszcze niedostatecznie poznanych.

Ucisk na nerw powoduje ból z powodu podrażnienia nervi nervorum. W wyniku uszkodzenia nerwu, akson staje się generatorem patologicznych impulsów ektopowych (pod wpływem niewielkich bodźców lub samoistnie), które pojawiają się wzdłuż jego przebiegu. W uszkodzonym włóknie dochodzi do zmiany składu substancji troficznych doprowadzanych do ciała komórki zwoju grzbietowego, co zmienia metabolizm neuronu czuciowego a dalej prowadzi do zmian w wytwarzaniu i redystrybucji kanałów jonowych i receptorów błonowych odpowiedzialnych za generowanie impulsów czuciowych. Akson czuciowy po przecięciu obumiera w części dystalnej, podczas gdy w części bliższej rozpoczynają się procesy odtwórcze i zwyrodnieniowe. Powoduje to tworzenie się nerwiaków (neuroma), który wykazuje aktywność bez stymulacji, oraz sprzężenia („cross-talk”) pomiędzy sąsiadującymi włóknami. „Kiełki” powstające przy regeneracji nerwu są bardzo wrażliwe na bodźce mechaniczne lub chemiczne stając się równocześnie generatorami impulsów. W konsekwencji mamy do czynienia ze stałą falą nieprawidłowej, dośrodkowej impulsacji. Podobnie bardzo dużą ilość ektopowych wyładowań generują komórki zwojów rdzeniowych. Po uszkodzeniu włókna obwodowego, ośrodkowy układ nerwowy otrzymuje dużą ilość nieprawidłowych impulsów co często doprowadza do reorganizacji procesów ośrodkowych. Impulsy dośrodkowe powodują zmiany pobudliwości komórek rogów tylnych rdzenia kręgowego, co dalej prowadzi – poprzez przewagę procesów torowania nad hamowaniem – do generowania ich własnej aktywności bez konieczności pobudzania z obwodu. Ośrodkowy układ nerwowy wykazuje zdolność do modyfikacji swoich funkcji np. po uszkodzeniu nerwu (tzw. plastyczność oun). Zjawisko to jest powodem olbrzymiej różnorodności objawów bólu neuropatycznego w zależności od czasu i miejsca powstania, procesów patologicznych, zmienności osobniczej, wieku i wielu innych czynników (np neuralgia popółpaścowa rzadko pojawia się u osób młodych, prawdopodobnie odgrywa tutaj rolę także czynnik genetyczny).

Wydaje się, że jedną z ważniejszych ról w ośrodkowej sensytyzacji pełnią receptory NMDA (N-metylo-D-asparaginowe) dla pobudzających aminokwasów i neurokininowe NK-1, zlokalizowane postsynaptycznie w rogach tylnych rdzenia kręgowego. Istnieją dowody, że receptory NMDA biorą udział w wyzwalaniu nadmiernej i długotrwałej odpowiedzi bólowej w efekcie zjawiska nakręcania („wind-up”), pobudzanej przez powtarzający się, niewielki impuls drażniący włókno C. Włókna C zawierają cały szereg neuropeptydów: substancję P, CGRP (calcitonin gene related peptide), glutaminian, asparginian, tlenek azotu. Pobudzenie receptorów poprzez uwolnione neuropeptydy powoduje zmianę pobudliwości błony komórkowej, zwiększony napływ jonów wapniowych do komórki i uruchomienie szeregu procesów, które doprowadzają do ekspresji protoonkogenów i w ostateczności do długo trwającej (nawet stałej) zmiany aktywności neuronów. Podwyższenie komórkowego stężenia jonów wapniowych powoduje także zwiększoną aktywność enzymatyczną; dochodzi m. in. do wzrostu syntezy tlenku azotu, który bierze udział w mechanizmach powstawania bólu neuropatycznego prawdopodobnie poprzez zwiększenie uwalniania neurotransmiterów z zakończeń presynaptycznych.

W wyniku uszkodzenia nerwu obwodowego pojawiają się połączenia pomiędzy neuronami warstw II-V rogów tylnych rdzenia kręgowego. Jest to powodem włączenia w procesy transmisji bólu włókien A beta, które w normalnych warunkach nie mają wpływu na powstawanie odczuć bólowych. Uważa się, że ten mechanizm jest odpowiedzialny za powstanie allodyni.

Ból neuropatyczny często (u 20-30% pacjentów z bólem nowotworowym) związany jest z samą chorobą – uciskiem lub naciekiem tkanki nerwowej poprzez guz wychodzący z tkanek miękkich, kości, węzłów chłonnych (neuralgie nn. czaszkowych, nowotworowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, kompresja rdzenia kręgowego, pleksopatie splotu ramiennego lub lędźwiowo-krzyżowego, rzadziej neuropatia paraneoplastyczna).

Przyczyną (w około 10% przypadków) może być także leczenie choroby nowotworowej – zastosowanie radioterapii (np. włóknienie splotu ramiennego po leczeniu raka sutka), chemioterapii (np. neuropatia po cysplatynie, alkaloidach Vinca, paklitakselu) lub zabiegów chirurgicznych (np. ból po mastektomii, torakotomii) – w wyniku uszkodzenia nerwów obwodowych.

Spadek odporności towarzyszący chorobie nowotworowej może być przyczyną pojawienia się półpaśca i w dalszej kolejności neuralgii popółpaścowej.

Ból może mieć także podłoże nienowotworowe np. ból poudarowy, wzgórzowy.

U większości pacjentów występują trzy główne objawy o różnym stopniu nasilenia:

1. stały, palący, parzący ból o charakterze dyzestezji (nieprzyjemnego wrażenia powstającego spontanicznie lub pod wpływem bodźca). Chorzy porównują to uczucie do „posypywania solą miejsca pozbawionego skóry”. Często dołącza się ból głęboko zlokalizowany tępy lub kurczowy. Ból może także przyjąć formę opisywaną jako uczucie silnego ucisku.

2.ból o charakterze napadowym, zwykle krótkotrwały, bardzo silny, przeszywający, „jak porażenie prądem”. Pojawia się spontanicznie, może być wywołany ruchem.

3. allodynia mechaniczna (ból pod wpływem dotyku) lub termiczna (ból pod wpływem ciepła lub zimna).

Inne objawy fizykalne bólu neuropatycznego:

1. hyperalgezja – nadmierna reakcja na bodziec bólowy (np. na ukłucie szpilką),

2. pojedynczy bodziec mechaniczny np. delikatny dotyk, nie zawsze jest powodem nieprzyjemnych wrażeń. Jednakże powtarzalny bodziec podprogowy może wywoływać hiperpatię – wzmożoną reakcję bólową pojawiającą się z opóźnieniem, promieniującą poza obszar uszkodzonego nerwu i trwającą po zakończeniu drażnienia,

3. hipoalgezja – osłabienie czucia,

4. deficyt ruchowy,

5. komponenta współczulna towarzysząca uszkodzeniu nerwu (obrzęki, zaburzenia unaczynienia, potliwości, zmiany troficzne, osteoporoza).

Różnicowanie pomiędzy komponentą współczulną towarzyszącą uszkodzeniu nerwu a bólem związanym ze zmianą funkcji lub uszkodzeniem w obrębie układu współczulnego jest trudne z powodu niestałości cech charakterystycznych, częstego podobieństwa obrazu klinicznego a także możliwości ich współistnienia. Umiejscowienie bólu – o charakterze pieczenia – odpowiada nie dermatomom (co jest charakterystyczne dla uszkodzenia nerwów obwodowych), ale współczulnemu unerwieniu tętnic. Zespołowi często towarzyszą zaburzenia czucia a zwłaszcza allodynia.

U pacjentów z chorobą nowotworową objawy z układu współczulnego najczęściej dotyczą kończyn dolnych (np. w limfadenopatii okołoaortalnej w przebiegu raka odbytnicy lub szyjki macicy). W początkowym okresie dochodzić może do osłabienia mięśni oraz ich zmęczenia, zmian troficznych na skórze, zaburzeń ucieplenia kończyn.

Ból podtrzymywany współczulnie powstaje prawdopodobnie na skutek pojawienia się połączeń pomiędzy włóknami współczulnymi odśrodkowymi a somatycznymi dośrodkowymi. Może istnieć także pewna predyspozycja do powstawania bólu; sugeruje się też zaburzenia modulacji endogennych opioidów w zwojach układu współczulnego.

Leczeniem z wyboru jest diagnostyczna blokada układu współczulnego (z zastosowaniem środków miejscowo znieczulających), a następnie po pojawieniu się bólu – ale z wcześniejszym dobrym efektem analgetycznym – blokada neurolityczna. Skuteczność takiego postępowania tłumaczy się poprawą ukrwienia oraz zmniejszeniem uwalniania noradrenaliny z zakończeń nerwowych.

Ze względu na złożony patomechanizm, ból neuropatyczny pozostaje nadal jednym z najtrudniejszych do leczenia, wymagającym polipragmazji. Znieczulenia przewodowe często przynoszą częściowy efekt analgetyczny ze względu na utrwalone nieprawidłowe pobudzenia w rogach tylnych rdzenia kręgowego oraz w innych strukturach centralnego układu nerwowego.