Doustna antykoncepcja hormonalna jest jedną z najczęściej stosowanych metod planowania rodziny. Ocenia się, że ogółem na świecie tabletki przyjmuje kilkadziesiąt milionów kobiet. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat miały miejsce ogromne zmiany dotyczące zarówno dawek etynyloestradiolu jak również rodzaju stosowanych progestagenów. W 1969 roku Commitee on Safety of Medicines zalecił, aby dobowa dawka etynyloestradiolu w preparacie antykoncepcyjnym nie przekraczała 50 µg. Na początku lat siedemdziesiątych zawartość etynyloestra- diolu w jednej tabletce nie była wyższa niż 50 µg, obecnie dostępne są preparaty zawierające 20-35 µg. Zmniejszenie dawek etynyloestradiolu miało na celu poprawę tolerancji preparatów doustnych, tj. zmniejszenie częstości występowania subiektywnych objawów estrogenozależnych (nudności, bóle sutków, bóle głowy, przyrost masy ciała), z powodu których 27% kobiet przerywa stosowanie antykoncepcji hormonalnej oraz zmniejszenie ryzyka wystąpienia powikłań naczyniowych. Obniżenie dawek stało się możliwe, ponieważ stwierdzono, że pozostaje bez wpływu na skuteczność, natomiast wiąże się z rzadszym występowaniem działań niekorzystnych, lepszą tolerancją oraz zachowaniem wszystkich, nie antykoncepcyjnych działań korzystnych wynikających z przyjmowania tabletek (zmniejszenie częstości występowania łagodnych torbieli jajników, sutka, ciąży ektopowej, zakażeń narządów miednicy mniejszej). Nie bez znaczenia dla produkcji tabletek o małej zawartości etynyloestradiolu było wprowadzenie, jako składnika tabletki, nowych rodzajów progestagenów, wykazujących silne działanie antygonadotropowe i minimalny wpływ na przemiany metaboliczne.

Jednym z najpoważniejszych powikłań antykoncepcji hormonalnej jest ryzyko powikłań zakrzepowo-zatorowych. Dążenie do zmniejszenia częstości występowania tych powikłań było jedną z podstawowych przyczyn, z powodu której obniżano ilość etynyloestradiolu w jednej tabletce (9). Jak wykazano etynyloestradiol zwiększa syntezę białek w tym osoczowych czynników krzepnięcia w wątrobie i na tej drodze zwiększa ryzyko zakrzepicy w układzie żylnym. Na przełomie 1995/1996 roku ukazały się doniesienia sugerujące, że powikłania zakrzepowo-zatorowe związane mogą być również z rodzajem stosowanego progestagenu. Prace te spowodowały wzrost szczególnego zainteresowania problemem zakrzepicy u kobiet. Nadal trwają badania dotyczące znaczenia progestagenu w tym procesie. Różnice dotyczące częstości występowania zakrzepicy żylnej w zależności od rodzaju progestagenu mogły być związane ze złym doborem porównywanych grup; stwierdzono, że preparaty zawierające mniejsze dawki hormonów częściej były zalecane kobietom, u których obecne były czynniki ryzyka zakrzepicy.

Wyniki badań epidemiologicznych ostatnich trzech lat nie wykazały różnic dotyczących wartości wskaźnika ryzyka powikłań zakrzepowo-zatorowych zależnych od zawartości etynyloestradiolu w jednej tabletce (dla tabletek zawierających<=50 µg etynyloestradiolu). Ogólnie ryzyko to jest podwyższone u wszystkich kobiet stosujących antykoncepcję hormonalną (tab. 1).

Zakrzepica żylna jest dość rzadkim powikłaniem antykoncepcji i jak stwierdzono muszą zaistnieć dodatkowe czynniki, takie jak na przykład trombofilia czy otyłość (BMI powyżej 30 kg/m²), aby wystąpiły objawy kliniczne. Z tego też powodu podstawowe znaczenie ma dawka etynyloestradiolu (nie powinna być większa niż 50 µg).

W drugiej połowie lat 70-tych stwierdzono związek pomiędzy ryzykiem występowania chorób układu sercowo-naczyniowego: ostry zawał serca, udar mózgu i rodzajem stosowanego progestagenu. Dalsze badania wykazały, że ryzyko to jest zależne od równoczesnej obecności innych czynników, takich jak: zaburzenia gospodarki lipidowej, palenie papierosów, wiek (powyżej 35 lat) oraz od siły działania androgennego progestagenu. Obecnie najczęściej stosowane progestageny: norgestimat (nie łączy się z receptorem androgenowym), desogestrel i gestoden (wykazują słabe powinowactwo do receptora androgenowego) mogą być stosowane u kobiet nie palących, powyżej 35 roku życia (6, 8).

W pracy z 1993 roku Lidegaard (4) wykazał zależność pomiędzy dobową dawką etynyloestradiolu a ryzykiem występowania udaru niedokrwiennego mózgu. Ryzyko przy dawce 50 µg wynosiło 2,9 (przedział ufności 1,6-5,4), przy dawce 30-40 µg 1,8 (przedział ufności 1,1-2,9), dla tabletek zawierających same progestageny 0,9 (przedział ufności 0,4-2,4). Wyniki jego badań wskazują na znaczenie dawki etynyloestradiolu. Brak jest jednak danych epidemiologicznych dotyczących tabletek zawierających mniejsze dawki etnyloestradiolu. Obecnie uważa się, że przy braku czynników ryzyka choroby niedokrwiennej serca i udaru mózgu antykoncepcja hormonalna nie prowadzi do częstszego występowania tych powikłań.

Stałym problemem związanym z antykoncepcją hormonalną jest występowanie krwawień i plamień "międzymiesiączkowych". 3-5% kobiet rezygnuje z przyjmowania tabletek z tego właśnie powodu (częstsze przyczyny to przyrost masy ciała - 7% kobiet, nudności - 6% kobiet) (7). Objawy te niepokoją zarówno kobiety jak również lekarzy, zwłaszcza gdy pojawiają się u kobiet bardzo młodych lub w premenopauzie.