Wczesne rozpoznawanie nowotworów odgrywa kluczową rolę w procesie leczenia i rokowania. Rak jajnika z powodu braku metody przesiewowej nie ma formy in situ spotykanej w innych nowotworach złośliwych. Brak charakterystycznych objawów klinicznych we wczesnym stadium rozwoju choroby oraz śródtrzewnowa lokalizacja narządu sprawia, że najczęściej (w 75%) jest rozpoznawany w wysokim (III i IV) stopniu zaawansowania klinicznego, a w fazie przedklinicznej - przypadkowo. Mimo intensywnych badań nad doskonaleniem metod rozpoznawczych i leczniczych w ciągu ostatniego ćwierćwiecza w Polsce udało się poprawić ogólny wskaźnik przeżywalności chorych w niewielkim stopniu (z 30 do 35%).

Kompleksowa diagnostyka nowotworu złośliwego jajników obejmuje:

- wywiad (wnikliwe zebranie wiadomości o aktualnych dolegliwościach, przeszłości położniczo-ginekologicznej, przebytych chorobach oraz chorobach w rodzinie),

- badanie fizykalne i ginekologiczne,

- badanie ultrasonograficzne,

- badania pomocnicze: radiologiczne: zdjęcie przeglądowe jamy brzusznej, urografia, wlew kontrastowy, prześwietlenie klatki piersiowej, mammografia, tomografia komputerowa; rezonans nukleomagnetyczny; badania laboratoryjne; laparoskopia i laparotomia zwiadowcza.

Wybór metody postępowania diagnostycznego powinien uwzględniać istnienie czynników ryzyka u badanej kobiety, z których najistotniejszym są: wiek, rodność (wysoka zmniejsza ryzyko), status menopauzalny, warunki socjoekonomiczne (dobre), dieta (wysokotłuszczowa), wielkość, konsystencja, obustronne występowanie badanego guza, charakter dolegliwości towarzyszących lub ich brak.

Wiek i status menstruacyjny silnie korelują z rozpoznawaniem raka jajnika. Ponad połowa kobiet operowanych z powodu guza jajnika po 50 roku życia miała nowotwór złośliwy, podczas, gdy tylko 10% kobiet poniżej 30 roku życia (8). U dziewcząt w wieku przedpokwitaniowym większość nowotworów wywodzi się z komórki rozrodczej. U kobiet po menopauzie występują nowotwory pochodzące z podścieliska jajnika, komórki rozrodczej i najczęstsze - nabłonkowe. W obydwu przypadkach z powodu dużej inwazyjności wymagają szybkiej weryfikacji operacyjnej. Wielu klinicystów uważa, że powiększenie jajnika u kobiety po menopauzie należy do czasu uzyskania wyniku badania histopatologicznego traktować jako proces złośliwy. Wymiary normalnego jajnika to 3,5 x 2,0 x 1,5 cm, w rok do dwóch lat po menopauzie - 2,0 x 5,0 x 0,5 cm, a 2 do 5 lat po menopauzie - 1,5 x 0,75 x 5 cm (praktycznie niewyczuwalne w badaniu zestawionym) (4).

Brak typowych wczesnych objawów. W miarę wzrostu masy guza w wyniku ucisku na narządy sąsiadujące pojawia się uczucie dyskomfortu w jamie brzusznej, dyspepsja i inne łagodne zaburzenia żołądkowo- -jelitowe traktowane u kobiet starszych jako stosowne do wieku. W późniejszym okresie choroby daje się zauważyć powiększenie obwodu brzucha (masa guza + ascites), objawy dyzuryczne, niedrożność jelit, zatrzymanie moczu, wodonercze. Twarz zmienia się w kierunku facies ovarica. Wzrasta OB, badania laboratoryjne krwi mogą ułatwić wykluczenie innych schorzeń w miednicy mniejszej. U dziewcząt uwagę powinno zwracać nieprawidłowe owłosienie, przedwczesne dojrzewanie, a czujność budzić nieregularne miesiączkowanie. Raki jajnika rosną szybko i bezboleśnie. Ból występuje najczęściej jako objaw zaawansowanej choroby. We wczesnym stadium pojawiają się w przypadku skrętu guza, pęknięcia torebki lub infekcja.

Poza ogólnym stanem chorej oceniamy typ budowy i owłosienia, obfitość tkanki tłuszczowej, wypukłość powłoki brzusznej, badamy palpacyjnie sutki, węzły chłonne (nadobojczykowe!). W badaniu zestawionym podejrzane o złośliwość są guzy jajnika o niejednorodnej konsystencji i nierównej powierzchni zewnętrznej, nieruchome. Per rectum charakterystyczna jest obecność stożkowatych zmian w zat. Douglasa. Zmiany przerzutowe w sieci mogą być wyczuwalne w nadbrzuszu. Guz zlokalizowany w okolicy przydatków może dotyczyć jajnika, jajowodu, macicy, pozostałości rozwoju embrionalnego: przewodów Mullera lub Wolfa, pęcherza moczowego, wyrostka robaczkowego, nerki lub struktur zaotrzewnowych. W diagnostyce różnicowej należy brać pod uwagę stan zapalny, ropień przydatków, endometriozę, ciążę ektopową lub torbiel funkcjonalną. Jeśli nie jest pewna lokalizacja zmiany niezbędne jest badanie cytologiczne szyjki macicy, abrazja jamy macicy lub histeroskopia, ze względu na częste współistnienie niektórych nowotworów jajnika z rakiem endometrium (granulosa cell tumor, rak jasnokomórkowy, endometrioidalny). W literaturze amerykańskiej jako przydatną metodę wykrywania nowotworów jajnika uważa się punkcję zatoki Douglasa z wprowadzeniem roztworu soli fizjologicznej. Otrzymany aspirat po odwirowaniu ocenia się metodą Papanicolau (6). Podobne walory ma badanie płynu przy współistniejącym wodobrzuszu. W konwencjonalnym badaniu płynów wysiękowych trudność może sprawiać odróżnienie komórek nowotworowych od reaktywnego międzybłonka. Badania immunocytochemiczne służące wykrywaniu antygenów związanych z rakiem jajnika (CA 125) lub ocenie produktów onkogenów i genów supresorowych np. C-erbB-2, p53, pozwalają w znacznym procesie zidentyfikować ognisko pierwotne w płynach wysiękowych nieznanego pochodzenia. Punkcja guza jako metoda w diagnostyce onkologicznej budzi wiele kontrowersji zarówno co do wydolności jak i możliwości rozsiewu komórek nowotworowych podczas zabiegu. Według E. Smitha punkcja cienkoigłowa (śr. 0,6-0,7 mm) jest bezpieczna. Przerzuty wzdłuż kanału punkcyjnego stwierdził u 0,005% pacjentów (z badanych ponad 63 000). W wysokim stopniu zaawansowania klinicznego nowotworu, gdy operacja nie jest możliwa, a wręcz stanowi bezpośrednie zagrożenie życia - wynik badania bioptatu daje możliwość podjęcia leczenia alternatywnego.

Jest cennym badaniem przybliżającym poznanie etiologii i umiejscowienie zmiany w obrębie przydatków. Na wysokie prawdopodobieństwo procesu nowotworowego wskazują następujące cechy obrazu ultrasonograficznego: niejednorodna echogeniczność, brak ciągłości torebki, ogniska rozrostu egzofitycznego i endofitycznego, grube, nierówne przegrody, zmiany obustronne, obecność płynu w jamie otrzewnowej. W wyższym stopniu zaawansowania choroby uwidocznić można powiększenie zaotrzewnowych węzłów chłonnych, ogniska przerzutowe w wątrobie oraz pogrubienie przepony.

Wprowadzenie sondy dopochwowej z funkcją kolorowego Dopplera umożliwia także ocenę przepływów naczyniowych w obrębie badanego guza, współczynnika oporu (RI) i pulsacji (PI). Wzrost przepływów (nowotworzące się naczynia, położone centralnie), niski wskaźnik oporu przemawiają za procesem złośliwym (11). U kobiet po menopauzie bez żadnych objawów, badanie przesiewowe pozwala wykryć 3-4% guzów jajnika, z których około 3% to zmiany złośliwe we wczesnym stopniu zaawansowania.

Urografia uwidocznia przemieszczenia układu moczowego spowodowane guzem, miejsca ucisku lub zwężenia. Nie może być jednak wykonywana w przypadku podwyższonego stężenia kreatyniny.

Wlew kontrastowy (lub kolonoskopia) pomaga w różnicowaniu pierwotnego raka jelita grubego, szczególnie, gdy zmiana zlokalizowana jest w lewym podbrzuszu. Zdjęcie klatki piersiowej z uwidocznieniem płynu w jamie opłucnowej, mammografia sugerująca podejrzane zmiany, również mają znaczenie diagnostyczne wobec stwierdzonego guza jajnika.

Tomografia komputerowa jamy brzusznej i miednicy mniejszej przyczynia się do dokładniejszego określenia lokalizacji guza i ewentualnych przerzutów. Może ujawnić przemieszczenie i zwężenie moczowodów, przemieszczenie nerki lub jej podkowiasty kształt. Seryjne badanie okolicy pęcherzyka żółciowego w przypadku uporczywych wymiotów (bez cech niedrożności przewodu pokarmowego) może wskazywać na nieoperacyjność choroby i ukierunkować operację jedynie na wstępną diagnozę przez pobranie wycinków zamiast heroicznej cytoredukcji.

Jest metodą stosowaną przy szczególnych trudnościach diagnostycznych. Posiada dużą zdolność dokładnego określenia granic guza nowotworowego. Dzięki możliwości uzyskiwania obrazu wielu płaszczyzn przekroju pozwala precyzyjnie zlokalizować zmianę. Zdolność różnicowania zmiany łagodnej od złośliwej szacuje się na około 86%. Im wyższa jakość sprzętu, tym większa zgodność rozpoznania. Rozdzielczość obrazu podnosi podawanie paramagnetycznych środków cieniujących. W przypadku nowotworów jajnika pozwala uwidocznić wszczepy do krezki jelit, powiększenie węzłów chłonnych, a więc dokładniej określić stopień zaawansowania (12). Metoda jest szczególnie przydatna dla kobiet ciężarnych z guzem podejrzanym o złośliwość oraz jako jedyna różnicująca ogniska nowotworowe po radioterapii.