1. Wywiad – to zbiór informacji przekazywanych przez pacjentkę w odpowiedzi na nasze pytania. Rozmowę tę należy przeprowadzać bardzo dokładnie i taktownie, bowiem pytamy kobietę o jej najintymniejsze fakty z życia osobistego. Niejednokrotnie pacjentka wyjawia je pierwszy raz w życiu. Przekazuje je osobie obcej w obliczu zagrożenia swego zdrowia i życia „śmiertelną chorobą” – takie bowiem jest odczucie społeczne w przypadku rozpoznania nowotworu złośliwego.

W wywiadach należy zwrócić uwagę na te cechy i objawy, które zwiększają ryzyko rozwoju nowotworu lub szczególnie często towarzyszą chorobom nowotworowym i są pomocne przy ustaleniu rozpoznania i rokowania.

Badaniu temu powinna poddać się każda kobieta, bez względu na wiek, przynajmniej raz w roku. Jeśli w 3 kolejnych badaniach rozpoznano I grupę wg. Pap, następne badanie wykonuje się po 3 latach. Przy pobieraniu wymazu Pap istotne jest, aby pobrano komórki ze strefy granicznej tzn. okolicy ujścia zewnętrznego z miejsca, gdzie styka się nabłonek płaski pokrywający tarczę części pochwowej i nabłonek gruczołowy wyścielający kanał szyjki macicy – miejsce gdzie najczęściej rozwija się nowotwór oraz ze sklepienia tylnego, gdzie gromadzi się najwięcej złuszczonych komórek. Badaniem cytologicznym w 90% przypadków można wykryć nowotwór we wczesnym okresie rozwoju, a ponadto badanie to umożliwia wykrycie rzęsistkowicy, grzybicy a także może być pomocne w ocenie zmian hormonalnych. Cytologia eksfoliatywna, czyli poszukiwanie komórek nowotworowych wśród komórek znajdujących się w wydzielinie gruczołów, wysiękach, przesiękach lub zeskrobinach z powierzchni różnych narządów, umożliwia wczesne wykrycie zmian nowotworowych, których nie można jeszcze stwierdzić innymi metodami.

Zalecenia wytyczone przez Amerykańskie Towarzystwo Położników i Ginekologów wydają się być najprecyzyjniejszymi. Uwzględniają wiek, wywiad rodzinny, nawyki i inne schorzenia kobiety i jej partnerów. Grupa największego ryzyka to kobiety, które przebyły leczenie CIN I (cervical intraepithelial neoplasia) lub raka inwazyjnego. Badanie Pap zaleca się co 3 mies. przez pierwsze 2 lata po leczeniu, co 6 mies. przez następne 3 lata, a potem raz w roku.

Cytologia raz w roku powinna być wykonywana u kobiet o zwiększonym ryzyku wystąpienia raka szyjki macicy. Do grup zwiększonego ryzyka zaliczamy: wczesne (przed 18 rż.) rozpoczęcie współżycia płciowego, częste zmiany partnerów seksualnych (więcej niż czterech w roku), rozpoznane kłykciny lub stwierdzona infekcja wirusowa (brodawczaka ludzkiego-HPV, opryszczki genitalnej-HSV) u kobiety lub jej partnera, rozpoznane immunodeficyty lub stosowana immunosupresja (np. po przeszczepach), palaczki tytoniu, stosujące inne używki (alkohol, narkotyki), kobiety pochodzące ze środowisk o niskim statucie socjoekonomicznym.

Po uzyskaniu negatywnych wyników w ciągu trzech kolejnych badań, cytologię Pap można wykonywać co 3 lata.

Częściej, co 6-12 miesięcy powinno mieć wykonywane badanie Papu potomstwo kobiet stosujących podczas ciąży DES (dietylostilbestrol).

U kobiet po 65 rż. badanie należy wykonywać co 5 lat. Badanie cytologiczne – rozmaz pochwowy należy wykonywać co 3 lata u kobiet po usunięciu macicy (wraz z szyjką) z powodu zmian łagodnych jak i złośliwych.

Samo badanie cytologiczne nie może stanowić podstawy do rozpoznania raka (tab. 1).

1. w różnicowaniu pomiędzy torbielami a litymi guzami jajników;

2. w ocenie rozrostów endometrium;

3. w ocenie wielkości nacieku szyjki macicy – szczególnie istotne dla monitorowania efektu leczenia chorych z częścią pochwową o średnicy nacieku powyżej 4 cm;

4. w ocenie przymacicz nacieczonych nowotworowo rola tego badania jest dyskusyjna, zwłaszcza u kobiet po przebytych stanach zapalnych przydatków, u których pozostają zrosty pozapalne. W tych przypadkach istotne jest wykonanie biopsji igłowej przymacicza pod kontrolą USG, połączonej z oceną histopatologiczną aspiratu lub ocena dopplerowska przepływów w naczyniach krwionośnych świadczących o wznowie w badanym rejonie;

5. w ocenie zaśniadu groniastego, dla którego charakterystyczny jest obraz „zamieci śnieżnej”.

Objawy radiologiczne raka piersi:

– nieprawidłowe i nieregularne zacienienie (gwiazdkowate),

– mikrozwapnienia (o śred. <1 mm w 40% towarzyszą rakom),

– zaburzenia architektoniki utkania zrębu łącznotkankowego sutka,

– cechą węzłów chłonnych dołu pachowego zajętych przez nowotwór jest niesymetryczne ich powiększenie, wybitne wysycenie.

Badanie mammograficzne zalecane jest u kobiet po 40 rż., ponieważ w tym wieku w gruczole piersiowym dominuje utkanie tłuszczowe. U młodszych kobiet wskzana jest ultrasonografia jako badanie kontrolne.

Obraz raka w USG przedstawia się jako niskoechogeniczne ognisko o nierównych, zatartych zarysach z niesymetrycznym cieniem akustycznym z obrzeży lub środka zmiany. Często obserwuje się pogrubiałe więzadełka Coopera. Węzły chłonne przerzutowo zmienione w USG obrazowane są jako niskoechogeniczne struktury z zatartą wnęką węzła chłonnego.

Pod kontrolą USG można dokonywać weryfikacji histopatologicznej wykonując: biopsję aspiracyjną cienkoigłową, stereotaktyczną biopsję cienko- i gruboigłową oraz można wprowadzać znaczniki metalowe np. haczyki przed zabiegiem chirurgicznym. Biopsja gruboigłowa – wykonywana jest przy rozsianych radiologiczne mikrozwapnieniach na większych obszarach piersi np. w jednym kwadrancie bez ewidentnego zacienienia. Biopsję cienkoigłową wykonuje się wówczas, gdy widoczne jest wyraźne zacienienie, często gwiazdkowate lub gdy widoczne jest skupisko mikrozwapnień.

Makerem nazywamy substancję, której obecność we krwi chorego lub jej zmienny poziom w toku leczenia, albo po jego zakończeniu sugeruje obecność nowotworu, czynną chorobę nowotworową.

1. Proliferację komórek nowotworowych np.TPS;

2. Różnicowanie się komórek nowotworowych. Stężenie markera zależy od masy nowotworu np. CA-125, AFP, HCG;

3. Obumieranie komórek nowotworowych. Apoptoza (zaprogramowana śmierć komórki) lub martwica powodują podwyższenie produktów rozpadu wydzielanych przez nowotwór np.TPA.

– wykrywanie nowotworu, badania przesiewowe, wznowy choroby (HCG, AFP),

– monitorowanie leczenia (HCG, CA-125, SCC),

– ocena zaawansowania choroby (AFP, CEA, HCG, SCC),

– wprowadzenie nowych metod do lokalizacji ogniska pierwotnego lub przerzutów przy użyciu związków znakowanych indem lub jodem.

Antygen rakowy Ca-125 oznaczany jest w surowiczym, endometrialnym, jasnokomórkowym raku jajnika. Górna granica wartości prawidłowych wynosi 35÷65 jedn/ml.

Alfa 1-fetoproteina – AFP – alfafetoproteina – jest przydatna w diagnostyce raka powstałego z komórek rozrodczych gonad – górna granica wartości prawidłowych 10 jedn/ml.

Ludzka gonadotropina kosmówkowa – b HCG – oznaczana jest w rozrodczych guzach jajnika, oraz w rozrostach trofoblastu (zaśniad groniasty). Górna granica normy dla mężczyzn i kobiet nieciężarnych 1,2 ng/ml lub 6 jedn./litr.

b 1 fitoproteina ciążowa – SP1 – obecna w guzach trofoblastycznych nerki, jajnika, i macicy.

Tkankowy polipeptydowy, antygen-TPA – wykrywany jest w raku jajnika.

Górna granica normy 80 lub 120 jedn/ml.