Krzysztof Masłowski
Zespół hospicyjny w opiece duchowej
the provision of spiritual care by the hospice personnel
Union County College, New Jersey, USA
Streszczenie
An active presence of the Church in ministering to the terminally ill results from a belief that faith can brighten the mystery of suffering and death with the light of truth. Ministering to patients inder hospice care is a very difficult and responsible part of the redemptive activity of the Church. Constant and complete commitment, both physical and spiritual, to the terminally ill and their families may pose a threat to spiritual equilibrium of the hospice personnel. A need for a constant spiritual care of not only patients and their families but also of the hospice personnel reveals its depth throught the complexity of different factors influencing it. The feelings experienced by hospice patients, such as fear of death, fear of ´the final journey´, as the dying process is sometimes reffered to dramatic calling for help, may also affect hospice personnel.
Zaangażowana obecność Kościoła w posłudze duchowej i religijnej nad umierającymi wypływa z przekonania, iż wiara może rozjaśnić światłem prawdy misterium cierpienia i śmierci (1). Posługa duszpasterska wśród osób podejmujących misję hospicyjną jest bardzo trudnym i odpowiedzialnym pionem działalności zbawczej Kościoła. Stałe i pełne zaangażowania oddanie swych sił fizycznych i duchowych dla umierających i ich najbliższych może stanowić zagrożenie dla równowagi duchowej personelu hospicyjnego (2). Potrzeba stałej opieki duchowej, nie tylko nad pacjentem i jego rodziną, ale także nad zespołem hospicyjnym, odsłania tutaj swoją głębię poprzez złożoność czynników wpływających na jej kształt (3). Uczucia jakim ulegają podopieczni hospicjum: lęk przed śmiercią, strach przed wielką podróżą, jak bywa określany proces umierania człowieka (4) oraz dramat wołania o pomoc w tej sferze mogą stać się udziałem kręgu hospicjantów. Powstają pytania, wątpliwości i trudności w akceptacji prawdy o dobroci i miłości Boga. Wydarzenie umierania i śmierci wprowadza w życie ku Bogu, odnośnie którego tylko objawienie może wypowiedzieć pełnię prawdy (5).
1. WSPARCIE DUCHOWE – UWAGI OGÓLNE
W znaczeniu szerszym duchowość jest doświadczeniem i przeżywaniem wartości posiadających charakter pozamaterialny odnoszący się bezpośrednio do rzeczywistości duchowej. Przeżycia wewnętrzne nie pokrywają się pod względem zakresu z doznaniami natury religijnej (6). Oczekiwania duchowe są pojęciem szerszym niż potrzeby religijne. Wydaje się jednak, że każda duchowość ma odniesienie do Absolutu, choć nie zawsze jest to uświadomione (7). W człowieku istnieje pragnienie przeżyć duchowych mających charakter religijny. Niejednokrotnie nie jest ono przez niego werbalizowane, ale należy do czynników konstytutywnych osoby ludzkiej (8).
Środowiska służące umierającym osobom ukazują współczesnemu człowiekowi ludzki i prawdziwie chrześcijański sens choroby, cierpienia i śmierci (9). Posługa duchowa w hospicjum jest realizacją funkcji miłości czynnej Kościoła, niepodlegającej zmianom i aktualnej w każdym czasie.
Wyróżnia się dwie płaszczyzny oddziaływań pomocy duchowej – wspólnotową oraz indywidualną, która z kolei ma wymiar sakramentalny i pozasakramentalny. Zagadnienia, które w sposób istotny wpływają na skuteczność wsparcia duchowego to motywy zaangażowania w pomoc hospicyjną, przekonania o duchowej opiece całego zespołu oraz formy pomocy w tym zakresie możliwe do podjęcia przez członków personelu. W niniejszym opracowaniu, materiału empirycznego dostarczają badania terenowe przeprowadzone w kilkunastu ośrodkach hospicyjnych w Polsce.
a. Motywy posługi wobec chorych terminalnie
Poznanie motywów podjęcia aktywności w zespole hospicyjnym w zakresie posługi umierającym posiada wpływ na osobiste zaangażowanie w pomoc duchową nad nimi. Nie zawsze posiadają one charakter determinanty, niemniej jednak nie należy ich lekceważyć w zapewnieniu maksymalnego komfortu wewnętrznego podopiecznym ośrodka (10). W uzasadnieniu zaangażowania w opiekę hospicyjną dominują dwie kategorie: humanistyczna i religijna (ryc. 1).
Ryc. 1. Motywy zaangażowania w opiekę hospicyjną.
W strukturze demograficznej zapewne poszerzy się obecność mężczyzn w hospicjach, jako efekt pracy etatowej, co wpłynie na zakres motywacji materialnych. W sferze społecznej, wraz z szerszymi możliwościami wyższego wykształcenia upowszechniać się będą postawy humanistyczne. Należy jednak pamiętać o silnych korzeniach wartości chrześcijańskich w społeczeństwie polskim, dlatego obserwowane zmiany w systemie motywacji w krajach rozwiniętych nie muszą posiadać prostego przełożenia na zachowania społeczne w Polsce.
b. Podmiot wsparcia duchowego
Wsparcie duchowe podejmowane przez zespół hospicyjny wobec umierających warunkowane jest ich globalnym stosunkiem do okresu życia związanego z posługą chorym terminalnie, jego dotychczasowej oceny oraz sposobem przeżywania odejścia bliskiego pacjenta. Zdecydowana większość członków zespołu hospicyjnego wypowiedziała się za podjęciem pomocy duchowej wobec chorych terminalnie przez wszystkich tworzących personel ośrodka. Znaczna jednomyślność w tym względzie świadczy o jasnym stanowisku potwierdzonym osobistym doświadczeniem. Niewątpliwy wpływ na wypowiedzi personelu posiada jedynie dostateczne zaangażowanie duchownych w ruchu hospicyjnym. Większość ośrodków w Polsce nie posiada na stałe oddelegowanego kapłana, a posługę w nich spełniają duchowni z okolicznych wspólnot parafialnych. Stąd też większość członków zespołu hospicyjnego wyraża zdecydowaną opinię w zakresie poszerzenia podmiotu podejmującego pomoc duchową w hospicjum (ryc. 2) i jednoznacznie przyjmuje opiekę duchową jako komplementarną w systemie wsparcia holistycznego. Faktor duchowy jest warunkiem sine qua non idei opieki hospicyjnej.
Ryc. 2. Propozycje poszerzenia podmiotu wsparcia duchowego w opinii zespołu hospicyjnego.
Odpowiedź wielokrotna, dlatego wyniki nie sumują się do 100,0%.
Obok uwarunkowań osobowościowych niewątpliwy wpływ na działania pastoralne posiada stan fizyczny osoby cierpiącej (11). Osłabienie, zmęczenie, uczucie znużenia, coraz trudniejsze do wykonania gesty powitania, pozdrowienia, niesprawność ruchowa, wrażliwość na nadmierny hałas i niepokój otoczenia w sposób decydujący wpływają na przejawy troski duchowej (12). Odkrywanie sensu ludzkiego cierpienia należy do istoty posługi wśród ludzi w stanie terminalnym. Tylko osoba w świecie stworzonym doświadczając bólu – jak pisze Jan Paweł II – „wie, że cierpi” (13). Ukochać człowieka w stanie terminalnym „oznacza pomagać mu w uznaniu misteryjnej obecności Boga u jego boku oraz pozwolić mu ją odczuć: w miłości brata ukazuje się miłość Ojca” (14).
2. PŁASZCZYZNA RELIGIJNA WSPARCIA DUCHOWEGO
Pomoc religijna funkcjonuje w symbiozie ze wsparciem duchowym. Komplementarność obu płaszczyzn wyraża się w trosce o przedmiot, natomiast funkcję rozdzielającą pełni wyznanie religijne chorego terminalnie i podmiotu podejmującego działania w tej dziedzinie. Dotychczasowa praktyka wskazuje, że zdecydowana większość podopiecznych oraz członków zespołu hospicyjnego opowiada się za kapłanem pełniącym funkcję kapelana otaczającego swoją posługą obydwie te grupy (15). Powyższe wypowiedzi podkreślają uniwersalny charakter tejże oferty, zarówno wymiar duchowy, jak i religijny.
a. Rola i zadania kapelana hospicyjnego
Fundamentalną zasadą ruchu hospicyjnego, wpływającą na jego funkcjonowanie, jest jego charakter bezwyznaniowy. Powyższy aksjomat odnosi się zarówno do chorych terminalnie, jak i członków zespołu hospicyjnego. Neutralność wyznaniowa nie oznacza jednak braku respektu dla wartości religijnych uznawanych przez członków zespołu i ich podopiecznych, przeciwnie – stwarza obszar, w którym swobodnie mogą być artykułowane przekonania, postawy, i zachowania religijne (16). Personel hospicyjny w posłudze chorym terminalnie pełni rolę pośrednika pomiędzy pacjentami a święconymi ministrami denominacji religijnych.
W przekonaniu zdecydowanej większości członków zespołu kapelan hospicyjny może udzielać szeroko pojętej pomocy duchowo-religijnej. Jej adresatem jest wielka rodzina hospicyjna: chorzy na nowotwory, ich najbliżsi, osoby po stracie kogoś bliskiego i w końcu sami przedstawiciele personelu. Jednomyślność w zakresie aktywności kapelana jest bardzo wymowna i wpisuje się w nurt literatury przedmiotu (17). Badania socjologiczne prowadzone wśród podopiecznych hospicjum i ich najbliższych potwierdzają zasadność unikania zawężania odbiorcy wsparcia duchowego oraz wysoki stopień świadomości w zakresie adekwatności posługi kapelana, a także obiektywny obraz jego fizycznych i psychicznych możliwości (18). W przekonaniu hospicjantów priorytetem w pracy kapelana są chorzy terminalnie, a inne osoby w miarę istniejącego potencjału (ryc. 3).
Ryc. 3. Oczekiwania dotyczące posługi kapelana hospicyjnego.
Należy dostrzec znacząco wysokie oczekiwania związane z charyzmatycznym charakterem osobistego zaangażowania w pełnione obowiązki. W wypowiedziach personelu kapelan-charyzmatyk w służbie chorym jest definiowany jako człowiek przepełniony życzliwością, serdecznością i otwartością, od którego oczekiwana jest stała dostępność i nielimitowany czas dla umierających.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Jan Paweł II. Orędzie na I Światowy Dzień Chorego. ?L`Osservatore Romano? wyd. polskie 14, 1993 nr 2 s. 3. 2. Lynn, Joanne and Harrold, Joan, Handbook for Mortals: Guidance for People Facing Serious Illness. Oxford University Press New York, NY 1999. 3. J. Łuczak.: Towarzyszenie umierającym chorym w ich cierpieniach duchowych. W: Ból totalny. Red. J. Łuczak i in. Lublin 1998 s. 73-83; C. Murray Parkes, M. Relf M., A. Couldrick. Counselling in terminal care and bereavement. Leicester, BPS Books 1996. 4. S. Beresford: The Hospice Handbook. A Complete Guide. Boston 1993 s. XXIII; McFarlane, Rodger and Bashe, Phillip. The Complete Bedside Companion: No-Nonsense Advice on Caring for the Seriously Ill. Simon and Schuster, New York, NY 1998. 5. Karta Pracowników Służby Zdrowia. Dokument Papieskiej Rady Duszpasterstwa Pracowników Służby Zdrowia. Watykan 1995 nr 130: dalej skrót: KPSZ. 6. K. de Walden-Gałuszko: W trosce o zachowanie podmiotowości chorego. Materiały z sympozjum ?Lekarz wobec kończącego się życia?. Poznań 1996 s. 24. 7. Jan Paweł II.: Przemówienie do chorych w czasie Apelu Jasnogórskiego. Insegnamenti di Giovanni Paolo II. Citta del Vaticano 1979 t. II cz. 1 s. 1423-1424. 8. E. Dutkiewicz: Filozofia opieki hospicyjnej. W: Lekarz wobec kończącego się życia. Materiały z sympozjum naukowego Katolickiego Stowarzyszenia Lekarzy Polskich. Poznań 1996 s. 43-53. 9. Jan Paweł II: Encyklika ?Evangelium vitae?. Rzym 1995 nr. 88. 10. M. Kalinowski: Towarzyszenie w cierpieniu. Posługa hospicyjna. Lublin 2002 s. 159 n. 11. J. Miller: When you Know You?re Dying: 12 Thoughts to Guide You Through the Days Ahead. Willowgreen Publishing, Fort Wayne, Indiana 1997; S. B. Nuland. How We Die: Reflections On Life?s Final Chapter. Vintage Books, 1995; K. Walden-Gałuszko. U kresu. Opieka psychopaliatywna, czyli jak pomóc choremu, rodzinie i personelowi medycznemu środkami psychologicznymi. Gdańsk 1996 s. 55. 12. Ch. Meyer: Surviving Death: A Practical Guide To Caring For The Dying and Bereaved. Twenty-Third Publications Mystic, CT 1991. 13. Jan Paweł II: List apostolski Salvifici doloris o chrześcijańskim sensie ludzkiego cierpienia. Nr 9: dalej skrót SD. 14. KPSZ 132. 15. Zob. M. Kalinowski: Duszpasterstwo hospicyjne. Studium pastoralne na podstawie badań wybranych ośrodków hospicyjnych w Polsce. Lublin 2001 s. 95 n. 16. M. H. Sheehan: Spirituality and Care at the End-of Life. W: Choice In Dying News. Vol. 6 No. 2 Summer 1997. 17. J. Drążkiewicz (red.): O ruchu hospicjów w Polsce. W: Stronę człowieka umierającego. Warszawa 1989 s. 91-372. 18. M. Kalinowski: Duszpasterstwo hospicyjne, s. 141 n. 19. W. Głowa. Eucharystia. Msza Święta i kult Tajemnicy Eucharystycznej poza Mszą Świętą. Przemyśl 1997. 20. Por. Paweł VI: Una grande missione in difesa della vita. Insegnamenti di Paulo VI, 1971 T. X s. 585-586. 21. Papieska Rada ?Cor Unum?. Niektóre kwestie etyczne odnoszące się do ciężko chorych i umierających. W: W trosce o życie. Wybrane Dokumenty Stolicy Apostolskiej. Tarnów 1998 s. 444. 22. M. Kalinowski: Posługa kapelanów hospicyjnych wśród chorych w terminalnym stadium choroby nowotworowej. ?Studia Warmińskie? 37, 2000 s. 566. 23. Zob. R. P. Vaughan: Basic skills for Christian Counselors. An introduction for pastoral ministers. New York 1987. 24. R. Kamiński, A. Tomkiewicz: Rozmowa duszpasterska i jej uwarunkowania psychologiczne. ?Roczniki Teologiczno- -Kanoniczne?. 33, 1986 z. 6 s. 118. 25. SD n 25. 26. ?Evangelii nuntiandi?. Adhortacja Apostolska Pawła VI o ewangelizacji w świecie współczesnym. Nr 46. 27. Por. R. Kamiński, A. Tomkiewicz, s. 117. 28. A. Tomkiewicz. Duszpasterstwo indywidualne. W: Teologia pastoralna. t. 2. Lublin 2002 s. 401-432. 29. Tamże s. 448. 30. ?Ethical and Religious Directives for Catholic Health Care Services?. United States Conference of Catholic Bishops, Inc. Washington D.C. 2001; Słowo Episkopatu Polski na Uroczystość Chrystusa Króla ? ?Nieśmy pomoc zagrożonemu bratu?. W: Listy pasterskie Episkopatu Polski 1945-1974. Paris 1975 s. 719-723.
