z Zakładu Epidemiologii Chorób Reumatycznych Instytutu Reumatologicznego w Warszawie
Kierownik Zakładu: dr n. hum. Bożena Moskalewicz
Leczenie uzdrowiskowe ma zastosowanie w profilaktyce i leczeniu wielu chorób przewlekłych, wśród których liczną grupę stanowią choroby reumatyczne. Do najstarszych polskich uzdrowisk należą: Cieplice, Iwonicz, Lądek, Swoszowice. O leczeniu balneologicznym w Polsce wspominają już kroniki z XI wieku, jednak rozwój balneologii zaznacza się w XVI wieku dzięki pracom Wojciecha Oczki, zwanego ojcem balneologów polskich i Józefa Strusia z Poznania - nadwornego lekarza króla Zygmunta Augusta i sułtana tureckiego. Również w XVI wieku Erazm z Rotterdamu opisuje cudowne zdroje w Polsce, a w XVII wieku Francuz Denis wydaje książkę o innych źródłach w Polsce, które przedłużyć mają życie do 150 lat. Pod koniec XIX wieku działają na ziemiach polskich pierwsi docenci hydroterapii: S. Smoleński i E. Kowalski (4). Pierwsza katedra balneologii powstaje w Poznaniu po I wojnie światowej. Organizatorem polskiej balneologii po II wojnie światowej był, zmarły w latach 80-tych, prof. Józef Jankowiak.
Balneoterapia, podstawowa metoda leczenia stosowana w leczeniu uzdrowiskowym wykorzystuje w swoim działaniu bogactwa ziemi: wody lecznicze, gazy, peloidy. Mimo, że ocena działania uzdrowiskowego, a także surowców naturalnych, stanowiących bazę balneoterapii napotyka na większe trudności niż np. ocena farmakoterapii, to jednak uzyskuje się coraz więcej prac klinicznych i opracowań z dziedziny biologii i fizjologii, starających się dać uzasadnienie dla wielowiekowej empirycznej wiedzy o balneoterapii.
Zabiegi, stosowane w uzdrowisku wywierają efekt bezpośredni związany z rodzajem użytego leku, ale również działanie długofalowe, ujawniające się po zakończeniu leczenia, o charakterze niespecyficznej reakcji adaptacyjnej i pobudzającej. Tej reakcji można oczekiwać po serii zabiegów rozłożonych w czasie (15). Wody lecznicze stosuje się w postaci kąpieli, kuracji pitnych (tzw. krenoterapii), inhalacji, płukań, irygacji; peloidy - w postaci kąpieli, zawijań, okładów, tamponów borowinowych oraz zabiegów z pasty borowinowej, a gazy - w inhalacji oraz w kąpielach suchych i wilgotnych.
1. ciśnienie hydrostatyczne o działaniu diuretycznym i przeciwobrzękowym,
2. względne zmniejszenie ciężaru ciała, które umożliwia uruchomienie stawów i zwiększenie siły mięśniowej,
3. zmianę lepkości krwi (15).
1. działanie przeciwbólowe,
2. rozluźnienie mięśni,
3. działanie przeciwzapalne,
4. zwiększenie elastyczności tkanki łącznej,
5. rozszerzenie powierzchownych naczyń krwionośnych,
6. pobudzenie fagocytozy i dyfuzji,
7. obniżenie lepkości płynu stawowego,
8. działanie immunologiczne.
Chemicznie poprzez:
1. wchłanianie substancji mineralnych i gazów,
2. odkładanie substancji mineralnych w skórze,
3. wypłukiwanie substancji chemicznych ze skóry (wg K.L. Schmidta).
Miejscowości uzdrowiskowe różnią się klimatem, własnościami fizykochemicznymi wód, peloidów i gazów leczniczych. Wody lecznicze, czyli wody podziemne o potwierdzonym działaniu leczniczym wykazują stały skład chemiczny oraz naturalną czystość chemiczną i mikrobiologiczną. W uzdrowiskach polskich występują następujące wody:
I) Solanki.
II) Wody siarczkowo-siarkowodorowe.
III) Szczawy.
IV) Wody radonowe.
Solanki występujące w Ciechocinku, Inowrocławiu oraz w uzdrowiskach nadmorskich i beskidzkich są wodami słonymi o stężeniu NaCl powyżej 1,5% (zwykle od 2% do 5%). Chlorek sodu odkłada się w warstwie rogowej naskórka, tworząc tzw. płaszcz solny, który działając osmotycznie ułatwia wchłanianie innych pierwiastków występujących w solankach np. jodu (sól zabłocka zawiera 2000 mg jodu w 1 kg, a sól iwonicka - 700 mg jodu w 1 kg). Uważa się, że właśnie płaszcz solny jest głównym elementem leczniczym w tym zabiegu, bowiem odłożona w naskórku sól powoduje zmiany jonowe w zakończeniach nerwów, znajdujących się w górnej warstwie skóry właściwej (17). Wpływa w ten sposób na czynność układu nerwowego autonomicznego i pośrednio na inne układy. Korzystny efekt solanki, obserwowany np. w leczeniu fibromialgii może wynikać z faktu obniżenia po kąpielach solankowych aktywności elektrycznej mięśni przykręgosłupowych lędźwiowego odcinka kręgosłupa (15). Działanie uwrażliwiające skórę na promienie ultrafioletowe oraz działanie keratolityczne solanek jest wykorzystywane w leczeniu łuszczycy, w tym łuszczycowego zapalenia stawów. Ogólnie mówiąc, rozluźnienie mięśni, rozszerzenie naczyń obwodowych, wybitne pobudzenie mikrokrążenia, działanie przeciwzapalne, działanie hydrostatyczne solanek, szczególnie w kąpielach z ćwiczeniami ruchowymi, mają szczególne znaczenie w leczeniu chorób układu ruchu. Nie do przecenienia jest też wpływ na termoregulację i metabolizm skóry. Tabela 1 przedstawia działanie solanek, wynikające ze składu chemicznego i własności fizycznych.
Tabela 1. Działanie solanek.
1. działanie osmotyczne (zmiana własności osmotycznych skóry)
2. pobudzenie mikrokrążenia
3. zahamowanie procesu mitozy w skórze
4. uwrażliwienie skóry na działanie promieni ultrafioletowych
5. wpływ na metabolizm i termoregulację skóry
6. rozluźnienie mięśni
7. modulacja zapalenia (wg K.L. Schmidta)
|
Zastosowanie kąpieli solankowych:
1. choroba zwyrodnieniowa stawów obwodowych i kręgosłupa (13);
2. stany pourazowe i pooperacyjne układu ruchu;
3. reumatyzm tkanek miękkich;
4. zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (21);
5. reumatoidalne zapalenie stawów;
6. łuszczycowe zapalenie stawów;
7. twardzina skóry.
Kąpiele siarczkowo-siarkowodorowe są stosowane w Busku, Solcu, Horyńcu, Lądku, Wieńcu, Swoszowicach. Pełna nazwa stosowanej w Busku Zdroju jednej z najpopularniejszych wód w tej grupie brzmi: 1,3% woda chlorkowo-sodowa, bromkowa, jodkowa, żelazista, siarczkowa.
Kąpiele siarczkowo-siarkowodorowe wpływają miejscowo na skórę oraz działają ogólnie (9) (tab. 2). Efekt miejscowy, związany z wpływem na metabolizm skóry ujawnia się w działaniu keratolitycznym, keratoplastycznym, naczynioruchowym (dłuższe utrzymywanie się podwyższonej temperatury skóry po zabiegu), przeciwzapalnym, przeciwgrzybiczym. Rozszerzenie naczyń podskórnych i położonych głębiej oraz pobudzenie mikrokrążenia wpływają na lepsze ukrwienie skóry, narządów wewnętrznych i stawów. Uważa się, że siarka wprowadzona przez skórę zostaje zużyta do syntezy kwasu chondroityno-siarkowego, wchodzącego w skład chrząstek stawowych jak również do syntezy aminokwasów: cystyny i metioniny. Podczas kąpieli siarczkowo-siarkowodorowych przesunięciu dużych ilości krwi krążącej do skóry towarzyszy spadek ciśnienia krwi. Po kąpielach siarkowych obserwuje się wzrost stężenia hemoglobiny i erytrocytów, obniżenie zawartości cholesterolu i trójglicerydów, obniżenie poziomu kwasu moczowego i zwiększenie jego wydalania w moczu u chorych z hiperurikemią (2), obniżenie stężenia seromukoidu i zmiany stężenia immunoglobulin w surowicy chorych z reumatoidalnym zapaleniem stawów. Przyjmuje się, że działanie ogólne kąpieli siarkowych jest między innymi związane z pobudzeniem osi przysadkowo-nadnerczowej.
Tabela 2. Mechanizm działania kąpieli siarczkowo-siarkowodorowych w chorobach reumatycznych.
1. wpływ na przemiany enzymatyczne w skórze
2. hamowanie funkcji komórek Langerhansa w skórze
3. wbudowywanie siarki w struktury tkanki łącznej
4. pobudzanie aktywności hialuronidazy
5. modulacja procesu zapalnego (wg K.L. Schmidta)
|
W reumatologii wody siarczkowo-siarkowodorowe znajdują zastosowanie w leczeniu:
1. choroby zwyrodnieniowej stawów obwodowych i kręgosłupa;
2. zesztywniającego zapalenia stawów kręgosłupa (16, 21);
3. łuszczycowego zapalenia stawów;
4. reumatoidalnego zapalenia stawów (20);
5. dny;
6. entezopatii i innych chorób układu mięśniowo-więzadłowego;
7. stanów pourazowych i pooperacyjnych układu ruchu.
Poza tym stosuje się je m.in. w chorobach skóry (łuszczyca), zaburzeniach krążenia obwodowego, paradontopatiach.
Kąpiele kwasowęglowe wykonuje się w wodach nasyconych CO2 czyli szczawach, występujących głównie w uzdrowiskach beskidzkich i kłodzkich. Dzięki zahamowaniu receptorów zimna i pobudzeniu receptorów ciepła w skórze kąpiele CO2 o temperaturze 32-34°C nie są odczuwane jako chłodne. Dwutlenek węgla wnika przez skórę i błony śluzowe. Poprzez działanie bezpośrednie, jak i pośrednie przez uwolnienie acetylocholiny i histaminy powoduje rozszerzenie naczyń włosowatych i odruchowo - tętniczek skóry. W efekcie następuje obniżenie ciśnienia krwi, a równocześnie zwiększenie pojemności minutowej i zwolnienie czynności serca (8). Kąpiele kwasowęglowe obniżają podstawową przemianę materii i modulują proces zapalny (tab. 3).
Tabela 3. Działanie kąpieli kwasowęglowych.
1. rozszerzenie naczyń
2. wpływ na receptory zimna
3. obniżenie ciśnienia krwi
4. modulacja procesu zapalnego (wg K.L. Schmidta)
|
Kąpiele kwasowęglowe stosuje się w chorobach reumatycznych, powiązanych z zaburzeniami krążenia obwodowego oraz tych, w których ciepło nie jest wskazane np. w zapaleniu tkanek miękkich (ścięgien). Szczególnie ważną cechą kąpieli kwasowęglowych jest bowiem to, że leczą bez udziału ciepła. Stosuje się je także w chorobie nadciśnieniowej w I i II okresie, zwężeniu naczyń kończyn dolnych, zaburzeniach wegetatywnych z przyspieszoną czynnością serca.
Kąpiele radonowe wykonuje się w wodzie radoczynnej, zawierającej radon 222 i produkty jego rozpadu promieniotwórczego. Stosuje się je w Świeradowie, Lądku i Czerniawie a także w Szczawnie, Długopolu, Dusznikach, Kudowie. Radon 222 emitujący głównie promieniowanie alfa jest gazem, produktem rozpadu radu (14) (tab. 4).
Tabela 4. Działanie kąpieli radonowych.
1. przeciwbólowe
2. pobudzenie mikrokrążenia
3. zwiększenie wydalania kwasu moczowego
4. inaktywacja noradrenaliny
5. zahamowanie syntezy DNA, wzmożenie enzymatycznych procesów naprawczych DNA
6. pobudzenie aktywności gonad (wg K.L. Schmidta)
|
Po kąpielach radonowych obserwuje się umiarkowane pobudzenie reakcji immunologicznych: w przypadku reumatoidalnego zapalenia stawów znaczący wzrost interferonu gamma oraz interleukiny 2, a w przypadku zesztywniającego zapalenia stawów kręgosłupa - wzrost do wartości prawidłowych liczby komórek NK (killer cells) (7). Przeciwbólowe działanie kąpieli radonowych w zesztywniającym zapaleniu stawów kręgosłupa i szyjnych bólach spondylogennych obserwowano w badaniu kontrolowanym z podwójnie ślepą próbą (15).
Tak więc w reumatologii kąpiele radonowe znajdują zastosowanie w:
- chorobie zwyrodnieniowej stawów kręgosłupa i stawów obwodowych (7);
- zesztywniającym zapaleniu stawów kręgosłupa (1);
- stanach zapalnych stawów połączonych z wysiękiem;
- dnie;
- dyskopatii powikłanej zespołem korzeniowym.
Podeszły wiek chorych nie jest przeciwwskazaniem do stosowania kąpieli radonowych.
Opisywano też wpływ kąpieli hipotensyjny, zwiększający przepływ w naczyniach kończyn i naczyniach wieńcowych, działanie przeciwalergiczne, broncholityczne i moczopędne. Ostatnie polskie prace wskazują na skuteczność inhalacji radonowych w leczeniu wspomagającym niepłodności męskiej (6).
Mimo wszechstronności zastosowań, ściśle naukowe udowodnienie działania radonu napotyka trudności. Kłopoty sprawia brak dozymetrii tzn. niemożność zbadania relacji między dawką pochłoniętą w tkance a uzyskanym efektem leczniczym. Możliwość rakotwórczego działania promieniowania alfa jest faktem udowodnionym, ale wg Instytutu Medycyny Uzdrowiskowej w warunkach przestrzegania ograniczeń, tworzywa radonowe mogą być stosowane bez obawy zwiększenia ryzyka nowotworzenia (14).
Peloidoterapia w Polsce opiera się na stosowaniu borowiny, czyli torfu obficie występującego przede wszystkim w pasie północnym i południowym kraju. Borowina jest masą organiczną, powstają z roślin na skutek procesów humifikacji (próchnienia) pod wpływem bakterii w środowisku obfitującym w wodę. To właśnie składniki organiczne borowiny mają największą wartość leczniczą. Należą do nich:
1. związki humusowe i bituminy - produkty procesu humifikacji;
2. lignina, celuloza, hemiceluloza - niecałkowicie rozłożone składniki roślinne;
3. aminocukry.
Pewną rolę odgrywają też składniki mineralne, rozpuszczalne w wodzie (3). Cechy borowiny, które decydują o jej własnościach leczniczych, takie jak: chłonność wody, zdolność zatrzymywania ciepła, zdolności sedymentacyjne i sorpcyjno-wymiennikowe zależą przede wszystkim od zawartych w borowinie związków humusowych, które mają charakter koloidów.
Chłonność wody umożliwia tworzenie papki, od której gęstości i konsystencji zależą cechy fizyczne borowiny. Zdolność zatrzymywania ciepła wynika z niskiego przewodnictwa cieplnego borowiny, braku prądów konwekcyjnych i dużej pojemności cieplnej. Zdolności sorpcyjno-wymiennikowe decydują o specyfice działania bakteriostatycznego i przeciwzapalnego.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Bernacka K. Wyniki leczenia uzdrowiskowego zesztywniającego zapalenia stawów w Świeradowie Zdroju. Balneologia Polska, 1987, 7-8:87. 2. Bielska K. i wsp.: Wpływ leczenia uzdrowiskowego na stan kliniczny i stężenie kwasu moczowego u chorych na dnę. Problemy Uzdrowiskowe, 1983, 5-6:7. 3. Happach M.: Peloidoterapia chorób reumatycznych. Reumatologia, 1996, 34:822. 4. Jankowiak J.: Balneologia kliniczna, podręcznik, 1962. 5. Kalmus P.: Możliwości uzdrowiskowej profilaktyki i terapii w osteoporozie. Blaneologia Polska, 1998, 40, 1-2:110. 6. Karasek M. i wsp.: Terapia radonem jako leczenie wspomagające w niepłodności mężczyzn. Materiały Konferencji Balneologicznej - I Polsko-Wegierskie Sympozjum Naukowe, 16 maja 1998, 47-51. 7. Kolarz G.: Clinical approach to spa treatment in rheumatic diseases. Rheumatology in Europe, 1995, 24/4, 144. 8. Kuliński W. i wsp.: Możliwości wykorzystania metod hydrobalneologicznych w procesie rehabilitacji kardiologicznej. Balneologia Polska, 1996, 38, 37. 9. Legwant Z.: Możliwości wykorzystania buskich wód siarczkowo-siarkowodorowych w lecznictwie. Balneologia Polska, 1995, 36:2. 10. Louis R.: Indications actuelles de la crenotherapie en rheumatologie et en traumatologie. Presse Thermale et Climatique, 1977, 114:154. 11. Łazowski J.: Wiarygodność balneo- i fizykoterapii a paradygmaty współczesnej medycyny. Balneologia Polska 1994, 36, 3-4:5. 12. Ponikowska I. i wsp.: Medycyna Uzdrowiskowa, WATEXTS, 1995. 13. Ponikowska I.: Wyniki odległe leczenia w warunkach uzdrowiskowych chorych ze zmianami zwyrodnieniowymi stawów. 1994, 36, 3-4:57. 14. Rudnicki T.: Leczenie uzdrowiskowe z wykorzystaniem tworzyw radonowych w świetle aktualnych badań i poglądów. Problemy Uzdrowiskowe, 1987, 7/8 237/238, 115. 15. Schmidt K.I.: Scientific basis of spa treatment in rheumatic diseases. Rheumatology in Europe, 1995, 24/4, 136. 16. Smolarczyk M.: Wpływ kompleksowego leczenia uzdrowiskowego w Busku Zdroju na poprawę ruchomości kręgosłupa u chorych z zesztywniającym zapaleniem stawów kręgosłupa niezależnie od czasu trwania choroby. Problemy Uzdrowiskowe, 1985, 5/6, 211/212, 28. 17. Straburzyński G.: Medycyna fizykalna, 1997 podręcznik. 18. Stryła M., Kierska M.: Rola i znaczenie zabiegów borowinowych w leczeniu zespołów bólowych kręgosłupa odcinka lędźwiowo-krzyżowego. Balneologia Polska 1994, 36, 3-4:86. 19. Sukemik S.: Spa treatment of rheumatic diseases in the area of the Dead Sea. Pheumatology in Europe, 1995, 24/4, 147. 20. Sukemik S. et al.: Sulphur bath and mud pack treatment for rhaumatoid arthritis at the Dead Sea area. Ann. Rheum. Dis., 1990, 49:99. 21. Sukenik S.: Balneotherapy for seronegative spondyloarthropathies. Progress in Rheumatology, 1996, VI, 97. 22. Szczepański L. i wsp.: Porównawcza ocena wyników leczenia borowiną i krioterapią chorych na rzs - materiał sympozjum w Lądku Zdroju pt. Peloidoterapia. 23. Zimmermann-Górska I.: Leczenie uzdrowiskowe chorób reumatycznych. Balneologia Polska 1994, 34:19.
Pozostałe artykuły z numeru 12/1999:
