Definicja „bólu nowotworowego" odnosi się do bólów spowodowanych jakimkolwiek procesem nowotworowym, powstałych jako konsekwencja leczenia lub obydwu tych sytuacji jednocześnie (J. J. Bonica 1979).

Problem bólów nowotworowych dotyczy 75% chorych z zaawansowaną chorobą nowotworową – w skali kraju oznacza to, że każdego roku leczenia przeciwbólowego wymaga 50-64 tysiące chorych na nowotwory złośliwe.

Podstawowe znaczenie dla podjęcia leczenia stanowi zdefiniowanie rodzaju bólu i ustalenie jego przyczyny. Konieczne jest przeprowadzenie szczegółowego wywiadu mającego na celu: określenie etiologii i patomechanizmu bólu, jego lokalizację i natężenie, a także ocenę innych objawów choroby nowotworowej. Chociaż ból sam w sobie, pierwotnie nie jest odrębną jednostką chorobową to mechanizm jego powstawania, cechy kliniczne i reakcja na leczenie różnią się w poszczególnych przypadkach i wymagają różnicowania.

Z praktycznego punktu widzenia najważniejsze jest odróżnienie bólów receptorowych od neuropatycznych. O ile w leczeniu bólów receptorowych stopniowe zastępowanie analgetyków nieopioidowych przez „słabe", a następnie „silne" opioidy jest zazwyczaj postępowaniem wystarczającym, to w leczeniu bólów neuropatycznych, zawsze konieczne jest kojarzenie leków i metod leczenia. Zasadniczą rolę odgrywa tu dobór leków adiuwantowych, podczas gdy skuteczność opioidów jest ograniczona. Z obserwacji przeprowadzonych w naszym ośrodku wynika, że najczęstszą przyczyną nieskutecznego leczenia bólów nowotworowych jest właśnie brak właściwego rozpoznania i niedocenianie tzw. leków uzupełniających – adiuwantowych.

W Ośrodku Szkolenia i Symulacji Zakładu Anestezjologii Centrum Onkologii w Warszawie, prowadzone są kursy – warsztaty dla lekarzy zainteresowanych leczeniem bólów nowotworowych. W 2001 roku uczestniczyło w nich 240 osób. W czasie szkoleń, lekarze przedstawiali szczególnie trudne dla nich przypadki chorych z bólami nowotworowymi. Następnie wspólnie ustalano strategię leczenia tych chorych. Okazało się, że trudności w dobraniu odpowiedniego leczenia wynikały zazwyczaj z braku rozpoznania zespołów bólowych – najwięcej trudności sprawiały bóle neuropatyczne (np. zespół Pancoasta). Stwierdzono, że większość lekarzy prawidłowo stosuje leki z poszczególnych stopni „drabiny analgetycznej" (ryc. 1). Zachowane są także podstawowe zasady terapii bólu przewlekłego tzn. podawanie leków w regularnych odstępach czasu, przestrzeganie doboru nieinwazyjnej drogi podania leku, indywidualny dobór dawek oraz monitorowanie leczenia. Wskazuje to na powszechną znajomość i wykorzystanie w praktyce schematu WHO. Jednocześnie wykazano, że niewielu lekarzy docenia rolę i potrafi właściwie stosować leki adiuwantowe. Na pewno, częściowo spowodowane jest to faktem, że leki te w podręcznikach farmakologii nie są opisywane jako koanalgetyki, lecz klasyfikowane zgodnie z ich podstawowym zastosowaniem np. jako leki przeciwdrgawkowe, przeciwdepresyjne, anksjolityki, kortykosteroidy itp. Podobnie w procedurach rejestracyjnych nie uwzględnia się zastosowania tych leków w leczeniu przeciwbólowym. Można też zauważyć, że schemat WHO nie ułatwia zrozumienia roli rozpoznania patofizjologicznego i zastosowania koanalgetyków.

Podczas warsztatów zauważono też fakt pokładania przez lekarzy opieki podstawowej zbyt wielkich nadziei w specjalistycznych poradniach przeciwbólowych. Lekarze prowadzący często rezygnują z próby samodzielnego prowadzenia chorych. Jeśli przyjmiemy zasadę, że aby prawidłowo leczyć należy ustalić rozpoznanie, a następnie właściwie dobrać leki – okaże się, że większość chorych z bólem nowotworowym może być skutecznie leczona w rejonie. Statystyki polskie, jak i międzynarodowe, wskazują, że zniesienie bólu można uzyskać u 80-90% chorych leczonych farmakologicznie, bez uciekania się do specjalistycznych metod leczenia.