Ból w chorobach proktologicznych jest związany ściśle z anatomią i unerwieniem tej okolicy.

Mięsień zwieracz zewnętrzny jest unerwiony w 70% przez nerw sromowy(S2-S4), a właściwie przez jego gałęzie, nerwy odbytnicze dolne. W pozostałych 30% mięsień zwieracz zewnętrzny jest unerwiony bezpośrednio przez splot krzyżowy. Zaopatrzenie czuciowe skóry wokół odbytu pochodzi również od nerwu sromowego. Receptory czuciowe znajdują się w kanale odbytu i występują do poziomu kresy grzebieniowej. Obszar ten pokryty jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, powyżej występuje obszar strefy przejściowej i stopniowo przechodzi w nabłonek walcowaty odbytnicy, gdzie nie występują receptory bólowe. Stąd też symptomatologia chorób proktologicznych. Choroby, które występują poniżej kresy grzebieniowej przebiegają z bólem, w chorobach umiejscowionych wyżej dominują inne objawy. Do najczęstszych chorób proktologicznych umiejscowionych poniżej linii grzebieniastej i przebiegających z bólem należy: szczelina odbytu, ropień, zakrzep brzeżny oraz wypadnięte guzki krwawnicze 4 stopnia z towarzyszącą zakrzepicą żył okołoodbytowych. Ból w tych chorobach ma charakter bólu kolkowego, jest bardzo silny i pochodzi ze skurczu mięśnia zwieracza wewnętrznego. Część pacjentów z tymi chorobami jest leczona zachowawczo, część, jak np. wszyscy pacjenci z ropniami, czy też pacjenci ze szczelinami nie poddającymi się leczeniu zachowawczemu muszą być operowani. Operacje w tej okolicy mogą być przeprowadzone przy zastosowaniu różnego typu znieczulenia. Mogą być wykonywane w znieczuleniu zewnątrzoponowym, podpajęczynówkowym, miejscowym uzupełnionym o blokadę nerwów odbytniczych dolnych i dożylnym. Wybór znieczulenia uzależniony jest od przewidywanego czasu operacji, wieku i obciążeń internistycznych pacjenta, oraz od doświadczenia operatora w wykonywaniu zabiegów proktologicznych (np. umiejętności wykonania blokady nerwów odbytniczych dolnych).

Ból po zabiegach proktologicznych występuje w różnym nasileniu. Z reguły na silne bóle skarżą się ci pacjenci, u których po zabiegu napięcie zwieracza wewnętrznego jest duże. Są to przede wszystkim chorzy po operacjach wycięcia guzków krwawniczych. Mniej skarżą się na bóle pacjenci po operacjach szczelin i ropni odbytu, którzy mieli bardzo silny ból przed operacją i po zabiegu odczuwają ulgę. Również po zabiegach, które z założenia wiążą się z obniżeniem napięcia zwieraczy odbytu (np. po operacjach przetok odbytu i sfinkterotomiach), pacjenci nie mają silnych bólów. Ból po operacjach proktologicznych ma charakter bólu kolkowego i z reguły ulega nasileniu po wypróżnieniu. Właściwe postępowanie przeciwbólowe osłabia spastyczny skurcz zwieracza wewnętrznego, zmniejsza dolegliwości pacjenta, ułatwia spływ wydzieliny z kanału odbytu i przyspiesza gojenie.

Ból pooperacyjny jest przykładem bólu ostrego. Przyczyną jego występowania, poza pierwotnym procesem chorobowym, jest zawsze uszkodzenie tkanek. Tak więc jest on formą bólu klinicznego. Charakteryzuje się wystąpieniem określonych zjawisk takich jak:

– obwodowa sensytyzacja, czyli obniżenie progu pobudliwości nocyceptorów (obwodowych zakończeń nerwowych neuronu nocyceptorowego przenoszącego „informację” o bodźcach uszkadzających). Sensytyzacja obwodowa jest efektem uwolnienia szeregu substancji wskutek urazu tkanek, zwłaszcza bradykininy, serotoniny, histaminy, jonów potasu, ATP, prostanoidów.

– ośrodkowa sensytyzacja, czyli wzmożona i przedłużona aktywność neuronów w rogach tylnych rdzenia. Uraz tkanek prowadzi poprzez czasowe i przestrzenne sumowanie postsynaptyczne do depolaryzacji większej ilości neuronów w rogu tylnym rdzenia kręgowego (tzw. poszerzenie neuronalnych pól odbiorczych). Bodźce dotychczas podprogowe stają się nadprogowymi dając klinicznie długotrwałą hiperalgezję (nadwrażliwość bólową), zarówno pierwotną (obniżenie progu pobudliwości nocyceptorów w ranie operacyjnej) oraz wtórną (nadwrażliwość nocyceptorów w otaczających nieuszkodzonych tkankach). Efektem sensytyzacji jest też odbieranie bodźców obojętnych (np. dotyku) jako bólowych (zjawisko allodynii). Ból pooperacyjny to najczęstsza z postaci ostrego bólu spotykana w praktyce medycznej. Przez długi czas pokutowała opinia, iż nie jest to istotny element terapii. Do dzisiaj około 2/3 chorych ma zniesiony ból po operacji w stopniu niewystarczającym. Skuteczna terapia przeciwbólowa to nie tylko zapewnienie komfortu fizycznego i psychicznego pacjenta. Zniesienie bólu ogranicza reakcję ustroju na uraz, jakim jest operacja, przyspiesza procesy gojenia po zabiegu, zmniejsza ryzyko powikłań układowych (ze strony układu krążenia, układu oddechowego), a tym samym skraca okres powrotu do zdrowia, a więc oznacza krótszą hospitalizację (aspekt ekonomiczny). Wybór postępowania przeciwbólowego po zabiegach proktologicznych zależy od rodzaju operacji, sposobu znieczulenia, cech pacjenta (stanu fizycznego, obciążeń somatycznych, osobowości chorego i jego nastawienia psychicznego), jakości opieki pooperacyjnej (otoczenie, liczebność personelu medycznego), wreszcie od możliwości technicznych i sprzętowych ośrodka (pompy do PCA). W leczeniu bólu pooperacyjnego stosujemy trzy grupy leków:

1. opioidy;

2. środki znieczulenia miejscowego;

3. niesteroidowe leki przeciwzapalne.