© Borgis - Nowa Stomatologia 1/2006, s. 3-10
Dorota Stańczak-Sionek, Maria Szpringer-Nodzak, *Aleksander Remiszewski
Zastosowanie badań ankietowych do oceny ryzyka próchnicy wczesnej u dzieci do trzeciego roku życia
Using questionnaires to assess the risk of early childhood caries
z Zakładu Stomatologii Dziecięcej Instytutu Stomatologii AM w Warszawie
p.o. Kierownika Zakładu: dr n. med. Aleksander Remiszewski
Przedstawiana obecnie praca jest częścią większego projektu, dotyczącego oceny ryzyka próchnicy wczesnej przy użyciu badań ankietowych, klinicznych i bakteriologicznych w celu opracowania badania przesiewowego w kierunku próchnicy wczesnej.
Wyniki uzyskane w części klinicznej i bakteriologicznej zostały wcześniej opublikowane (1, 2). W prezentowanej części ograniczono się do przedstawienia wyników dotyczących możliwości określania ryzyka próchnicy u dzieci rocznych na podstawie badań ankietowych matek (opiekunów) dzieci.
Większość autorów zajmujących się próchnicą wczesną podkreśla olbrzymie znaczenie badania ankietowego rodziców i opiekunów dzieci dla wyłonienia czynników etiologicznych, zwiększających ryzyko wystąpienia próchnicy u najmłodszych dzieci (3-14). W badaniach tych na ogół podkreślany jest wpływ zwyczajów dietetycznych, a w szczególności: karmienie butelką, zasypianie dziecka z butelką, częste podawanie słodzonych lub zawierających kwasy pokarmów i napojów, częste pojadanie oraz znaczenie braku odpowiednich nawyków higienicznych. Związek wymienionych czynników z występowaniem próchnicy wczesnej u dzieci do trzeciego roku życia wykazały również badania prowadzone w Zakładzie Stomatologii Dziecięcej IS AM w Warszawie (15, 16).
Na uwagę zasługuje także fakt niekorzystnego wpływu przedłużonego karmienia piersią na stan uzębienia małych dzieci, co podkreśla wielu autorów (11, 17, 18).
W tym miejscu warto poruszyć problem mianownictwa dotyczącego próchnicy wczesnej, czyli próchnicy u dzieci do trzeciego roku życia o charakterystycznym ostrym przebiegu. Ostatnio autorzy zajmujący się tym zagadnieniem są zwolennikami odejścia od nazw sugerujących karmienie butelką jako jedyny czynnik etiologiczny, takich jak: próchnica butelkowa, bottle nursing caries, baby bottle tooth decay, etc. Jak dowodzą liczne badania próchnica ta często wiąże się z innymi zwyczajami dietetycznymi, występując również u dzieci karmionych naturalnie, jak również wynika ona z zaniedbań higienicznych. W literaturze anglojęzycznej ostatnich lat stosuje się nazwę – early childhood caries (w skrócie – ECC). Tłumacząc bezpośrednio na język polski można zaproponować nazwę – próchnica wczesnodziecięca. Nazwa ta jest dość precyzyjna i jednoznaczna, bo odnosi się do okresu życia, który jest specyficzny dla tej choroby.
Obowiązująca nazwa – próchnica wczesna bywa błędnie interpretowana (zwłaszcza w tekstach tłumaczonych z języka angielskiego) jako określenie wczesnego stadium procesu próchnicowego.
Istnieje wiele doniesień o zwiększonym występowaniu próchnicy wczesnej u dzieci często chorujących oraz hospitalizowanych (7, 16), a także dzieci, u których w pierwszym roku życia stosowano antybiotykoterapię (5).
Wielu autorów podkreśla znaczenie śliny, a w szczególności takich parametrów, jak szybkość wydzielania, odczyn, buforowość oraz zawartość w niej fluoru, wapnia i fosforanów w rozwoju próchnicy zębów (19, 20). Zagadnienie to z pewnością powinno zostać lepiej zbadane w kontekście określania ryzyka próchnicy u małych dzieci.
Pobieranie śliny stymulowanej stanowi jednak poważne ograniczenie techniczne w badaniu śliny u dzieci w pierwszych latach życia.
Ogólnie znany wpływ fluoru na odporność zębów na próchnicę ma także znaczenie w profilaktyce próchnicy wczesnej (7, 21, 22, 23, 24). Stosowanie fluoru u bardzo małych dzieci jest ograniczone ze względu na wrażliwość organizmu i możliwość przedawkowania (7, 25, 26). Wielu autorów przestrzega przed stosowaniem preparatów fluoru o wysokim stężeniu: żeli, lakierów i płukanek u dzieci przed ukończeniem drugiego roku życia, a past z fluorem przed skończeniem pierwszego roku życia ze względu na możliwość ich połknięcia i przyjęcia w ten sposób nadmiernej dawki fluoru (7).
Ogólnie znana jest znacząca rola higieny jamy ustnej w rozwoju próchnicy zębów.
Czy stan higieny jamy ustnej może być użyteczny w określaniu ryzyka próchnicy u bardzo małych dzieci? Doniesienia na ten temat nie są jednoznaczne.
Na ogół stan higieny u małych dzieci ocenia się na podstawie ankiety lub badania klinicznego ilości widocznej płytki nazębnej. Większość autorów posługuje się badaniem ankietowym rodziców i opiekunów dzieci, gdzie zawarte są pytania o moment rozpoczęcia i częstość wykonywania zabiegów higienicznych w jamie ustnej dziecka. Związek badanych ankietowo zachowań higienicznych rodziców małych dzieci z próchnicą zębów mlecznych został wykazany przez szereg autorów (9, 11, 24). Vanobbergen i wsp. stwierdzili większą korelację występowania próchnicy zębów mlecznych od wieku, w którym rozpoczęto oczyszczanie zębów u dzieci, niż od aktualnej częstości wykonywania zabiegów higienicznych (24). Dużo mniejsze znaczenie w określaniu ryzyka próchnicy wczesnej wydaje się mieć ilość widocznej płytki nazębnej (27, 28).
Badania epidemiologiczne dzieci w wieku do 3 roku życia w regionie warszawskim prowadzone w latach 1992-1993 wykazały zależność występowania próchnicy od wieku i pochodzenia matki (16). Można to wiązać ze świadomością prozdrowotną matek i ich zainteresowaniem profilaktyką. Podobne wnioski dotyczące wpływu wykształcenia i świadomości prozdrowotnej matek (opiekunów) z próchnicą wczesnodziecięcą publikuje wielu autorów zagranicznych (3, 6, 7).
Najczęściej stosowane testy ankietowe, służące do określania ryzyka próchnicy u małych dzieci zawierały takie zagadnienia, jak:
1 – okres i sposób karmienia dziecka piersią,
2 – okres i sposób karmienia dziecka butelką,
3 – częstość posiłków głównych i przekąsek,
4 – czas trwania posiłku,
5 – cukier „ukryty” – zawarty w lekach,
6 – zabiegi higieniczne w jamie ustnej dziecka,
7 – poziom świadomości prozdrowotnej i zainteresowanie rodziców (opiekunów) profilaktyką przeciwpróchnicową,
8 – stosowanie preparatów fluoru.
Wszyscy specjaliści są zgodni, że badanie ryzyka próchnicy wczesnej powinno zostać przeprowadzone możliwie najwcześniej, ponieważ umożliwi zastosowanie we właściwym czasie najbardziej skutecznej profilaktyki.
Cel pracy
Celem pracy było wyłonienie spośród licznych czynników etiologicznych próchnicy wczesnej badanych ankietowo tych, które okażą się najistotniejsze dla określenia ryzyka próchnicy wczesnej w badaniu dzieci rocznych.
Materiał
Całkowity materiał badawczy dla badań ankietowych stanowiło 121 dzieci rocznych, mających ukończone od 12 do 15 miesiąca życia oraz ich matki. Grupa dzieci składała się z 63 chłopców i 58 dziewczynek.
Dzieci te były włączane do badania w trakcie ich zgłaszania się na rutynowe szczepienia do rejonowej przychodni dziecięcej w jednej z dzielnic Warszawy. W momencie włączania do programu badawczego dzieci te nie chorowały na choroby infekcyjne i nie przechodziły zaostrzeń chorób przewlekłych. Jedynym czynnikiem klasyfikującym dziecko do badania był wiek, ponieważ w założeniu projektu chodziło o opracowanie możliwie wczesnego badania przesiewowego.
Badania obejmowały:
1 – Badanie ankietowe wstępne matek (opiekunów) dzieci rocznych.
2 – Badania kontrolne stanu uzębienia dzieci prowadzone do ukończenia przez dzieci trzeciego roku życia, podające liczby powierzchni puw (liczby puw-p).
3 – Analizę statystyczną korelacji pomiędzy czynnikami ujętymi w badaniu ankietowym wstępnym a przyrostem liczby puw-p po roku (u dzieci dwuletnich) i po dwóch latach (u dzieci trzyletnich).
1. Badania ankietowe wstępne matek (opiekunów)
Badanie to przeprowadzono u matek dzieci rocznych, które były w stanie udzielić odpowiedzi na pytania zawarte w ankiecie. Wypełnienie ankiety było nadzorowane przez badającego lekarza na podstawie wywiadu z matką (opiekunem) dziecka.
Ankieta uwzględniała następujące zagadnienia:
1) płeć dziecka,
2) wiek matki w chwili urodzenia dziecka – wyodrębniono trzy grupy wiekowe:
1. poniżej dwudziestu lat,
2. dwadzieścia do trzydziestu lat,
3. powyżej trzydziestu lat,
3) wykształcenie matki:
1. podstawowe lub zawodowe,
2. średnie,
3. wyższe,
4) termin rozpoczęcia przez dziecko pierwszego ząbkowania:
1. zęby wrodzone i noworodkowe,
2. od 2 do 4 miesiąca życia,
3. od 5 do 7 miesiąca życia,
4. od 8 do 11 miesiąca życia
5. 12 miesiąc życia i później,
5) okres karmienia piersią w miesiącach życia dziecka.
6) termin rozpoczęcia karmienia sztucznego (butelką) w miesiącach życia dziecka.
7) dzienna liczba głównych posiłków dziecka.
8) dzienna liczba przekąsek dziecka.
9) liczba słodkich i (lub) kwaśnych pojeń dziecka w ciągu dnia.
10) liczba karmień dziecka (zarówno naturalne, jak i sztuczne) w czasie snu nocnego.
11) liczba pojeń dziecka w czasie snu nocnego napojami słodzonymi i (lub) kwaśnym.
12) czas trwania przeciętnego posiłku (lub) pojenia dziecka zakodowany dwustopniowo:
1. mniej niż 30 minut,
2. 30 minut i dłużej.
13) oczyszczanie zębów dziecka od momentu ukazania się pierwszego zęba w jamie ustnej dziecka, kodowane dwustopniowo:
1. tak,
2. nie,
14) oczyszczanie zębów dziecka obecnie:
1. brak oczyszczania,
2. raz dziennie,
3. dwa razy dziennie,
4. po każdym posiłku,
15) stosowanie profilaktyki fluorowej z podziałem na:
1. brak stosowania,
2. pasty z fluorem,
3. żele i (lub) lakiery,
4. tabletki,
16) częstość przebycia przez dziecko chorób trwających tydzień i dłużej:
1. 4 razy w roku i więcej,
2. mniej niż 4 razy w roku,
17) częstość przyjmowania przez dziecko leków w postaci syropów lub słodkich zawiesin:
1. 4 razy w roku i więcej,
2. mniej niż 4 razy w roku.
18) przyjmowanie przez dziecko leków zmniejszających wydzielanie śliny.
19) choroby przewlekłe dziecka – kodowane dwustopniowo:
1. tak,
2. nie,
bez określenia rodzaju choroby.
20) pobyt dziecka w szpitalu w ciągu roku:
1. brak,
2. 1-2 tygodni,
3. 3-6 tygodni,
4. powyżej 6 tygodni.
21) świadomość prozdrowotna matki (opiekuna) kodowana dwustopniowo:
1. dobra,
2. zła.
Świadomość prozdrowotna matki (opiekuna) oceniana była przez badającego na podstawie pytania o przyczynę powstawania próchnicy zębów. Dla dokładnej oceny potrzebny byłby niewątpliwie bardziej szczegółowy wywiad, co jednak nie było zgodne z założeniem, że badanie ankietowe ma być proste i szybkie w realizacji.
22) Zainteresowanie rodziców prowadzeniem profilaktyki przeciwpróchnicowej u dziecka.
Zainteresowanie rodziców (opiekunów) profilaktyką przeciwpróchnicową oceniano na podstawie odpowiedzi rodziców (opiekunów) na propozycję zgłaszania się z dzieckiem w celu wykonania u niego zabiegów profilaktycznych w jamie ustnej. Wyraźnie komunikowane zainteresowanie określano jako „duże”, a brak zdecydowania lub rezygnację określano jako „znikome”.
Odpowiedzi kodowano:
1 – duże,
2 – znikome.
Podczas badania wstępnego matki były informowane o sposobach zapobiegania próchnicy oraz o stanie uzębienia dzieci i ewentualnych potrzebach leczniczych. Dzieci z próchnicą zębów miały możliwość leczenia stomatologicznego na terenie Zakładu Stomatologii Dziecięcej Akademii Medycznej w Warszawie.
2. Badania kontrolne stanu uzębienia dzieci
Badania te prowadzono co 6 miesięcy, aż do ukończenia przez dzieci trzeciego roku życia. Dla każdego dziecka obliczano liczbę powierzchni zębowych z próchnicą, usuniętych z powodu powikłań próchnicy i wypełnionych – liczbę puw-p oraz jej przyrost liczby puw-p w stosunku do badania wstępnego.
3. Analiza statystyczna
Wyniki badania wstępnego dzieci i ich matek zestawiono z wynikami kolejnych badań kontrolnych stanu uzębienia dzieci w wieku dwu lat oraz w wieku trzech lat i poddano je analizie statystycznej.
Analiza statystyczna obejmowała obliczenie wartości współczynnika korelacji ® między zmiennymi wg wzoru Spearmana (wraz z podaniem poziomu istotności p). Umożliwiła ona wyłonienie tych czynników z badania wstępnego, które wykazują istotne statystycznie korelacje z przyrostem liczby puw-p, w kolejnych badaniach kontrolnych.
Występujące korelacje podzielono w zależności od poziomu istotności na korelacje o:
– bardzo wysokiej istotności, p<=0,001,
– wysokiej istotności, p<0,01,
– istotne, p<0,05.
Wyniki
Wyniki dotyczące odpowiedzi odnotowanych w ankietach matek i opiekunów badanej grupy dzieci rocznych są bardzo interesujące, jednak przekraczają ramy obecnego doniesienia i będą tematem następnej publikacji.
W kolejnych badaniach kontrolnych notowano zwiększanie się liczby dzieci z próchnicą oraz postęp procesu próchnicowego w badanej grupie dzieci. Ilustruje to tabela 1 i rycina 1.
Tabela 1. Średnie wartości przyrostu liczby puw-p w kolejnych badaniach kontrolnych.
| Wiek dzieci w latach | Dla wszystkich dzieci | Dla dzieci z przyrostem liczby puw-p |
| 1,5 | 1 | 2,9 |
| 2 | 2,4 | 5,4 |
| 2,5 | 3,7 | 6,1 |
| 3 | 4,6 | 6,7 |
Ryc. 1 Średnie wartości przyrostu liczby puw-p w kolejnych badaniach kontrolnych.
ZESTAWIENIE ŚREDNICH WARTOŚCI PRZYROSTU LICZBY puw-p W KOLEJNYCH BADANIACH KONTROLNYCH
Tabela 1 i rycina 1 przedstawiają zestawienie średnich wartości przyrostu liczby puw-p w stosunku do badania wstępnego w kolejnych badaniach kontrolnych (dzieci półtoraroczne, dwuletnie, dwuipółletnie, trzyletnie) dla całej grupy dzieci i dla grupy dzieci, u których odnotowano przyrost powierzchni puw w kolejnych badaniach kontrolnych.
Tabela 1 i rycina 1 przedstawiają średnie wartości przyrostu liczby puw-p w kolejnych badaniach kontrolnych.
Wyniki analizy statystycznej korelacji pomiędzy badanymi ankietowo czynnikami ryzyka próchnicy a przyrostem liczby puw-p u dzieci po roku i po dwóch latach obserwacji przedstawiono poniżej.
1. Czynniki z badania ankietowego wstępnego korelujące z przyrostem liczby puw-p u dzieci dwuletnich
Wyniki dotyczące korelacji statystycznych między przyrostem liczby puw-p u dzieci dwuletnich a wynikami badania wstępnego dzieci rocznych przedstawia tabela 2.
Tabela 2. Czynniki z badania wstępnego korelujące z przyrostem liczby puw-p u dzieci dwuletnich z rozróżnieniem poziomu istotności.
| | Poziom istotności statystycznej |
| Bardzo wysoka istotność | Wysoce istotne | Istotne |
| Czynnik z badania wstępnego | Wykształcenie matki | Wiek matki w chwili urodzenia dziecka | Słodzone leki | Czas trwania posiłku | Okres hospitalizacji dziecka |
| p | <0,001 | 0,002 | 0,027 | 0,029 | 0,048 |
| r | -0,32 | -0,29 | 0,22 | 0,22 | 0,20 |
Z tabeli 2 wynika, że przyrost liczby puw-p u dzieci dwuletnich wykazał zależność statystyczną o bardzo wysokiej istotności od:
– wykształcenia matki (r = -0,32; p = 0,001).
Był on również w sposób wysoce istotny skorelowany z:
– wiekiem matki w chwili urodzenia dziecka (r = -0,29; p = 0,002).
Ujemna korelacja z wiekiem i wykształceniem matki oznacza, że z niższym wiekiem i niższym wykształceniem matki wiązał się wyższy przyrost liczby powierzchni puw.
Przyrost liczby puw-p u dzieci dwuletnich wykazał również zależność istotną od:
– przyjmowania przez dzieci leków w postaci słodkich syropów i zawiesin (r = 0,22; p = 0,027),
– czasu trwania posiłku lub pojenia przekraczającego 30 minut (r = 0,22; p = 0,029),
– okresu hospitalizacji dziecka (r = 0,20; p = 0,048).
2. Czynniki z badania wstępnego korelujące z przyrostem liczby puw-p u dzieci trzyletnich
Wyniki dotyczące korelacji statystycznych między przyrostem liczby puw-p u dzieci trzyletnich a wynikami badania wstępnego dzieci rocznych przedstawia tabela 3.
Tabela 3. Czynniki z badania wstępnego korelujące z przyrostem liczby puw-p u dzieci trzyletnich z rozróżnieniem poziomu istotności.
| | Poziom istotności statystycznej |
| Bardzo wysoka istotność | Wysoce istotne | Istotne |
| Czynnik z badania wstępnego | Wykształcenie matki | Wiek matki w chwili urodzenia dziecka | Słodzone leki | Liczba posiłków głównych | Okres hospitalizacji dziecka | Pojenie w czasie snu nocnego | Czas trwania posiłku | Zainteresowanie rodziców profilaktyką p. próchnicową |
| p | 0,001 | 0,009 | 0,013 | 0,013 | 0,015 | 0,021 | 0,046 | 0,047 |
| r | -0,34 | -0,28 | 0,26 | 0,26 | 0,26 | 0,25 | 0,21 | 0,21 |
Z tabeli 3 wynika, że przyrost próchnicy u dzieci trzyletnich wykazał zależność o bardzo wysokiej istotności od:
– wykształcenia matki (r = -0,34; p = 0,001).
Był on również skorelowany w sposób wysoce istotny z:
– wiekiem matki (r = -0,28; p = 0,009).
Przyrost próchnicy u dzieci trzyletnich wykazał też istotną zależność od następujących parametrów z badania wstępnego:
– przyjmowania leków w postaci syropów i słodkich zawiesin (r = 0,26; p = 0,013),
– liczby posiłków głównych (r = 0,26; p = 0,013),
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Stańczak-Sionek D., i wsp.: Zastosowanie testu bakteryjnego w celu określania ryzyka próchnicy u dzieci do trzeciego roku życia. Materiały z Konferencji Naukowo-Szkoleniowej „Leczenie Nażądu żucia w wieku rozwojowym”, Wrocław, 27-28, 10, 2004. 2.Stańczak-Sionek D., i wsp.: Zastosowanie badania klinicznego dziecka i matki do określania ryzyka próchnicy u dzieci do trzeciego roku życia. Dental and Medical Problems, Vol. 40, No.2, 2003. 3.Bernard-Bonnin A.C., et al.: Cariogenic feeding habits and fluoride supplementation during infancy and early childhood. Can. J. Public Health, 1993, 84(2): 90-3. 4. Blen M., et al.: Dental caries in children under age three attending a university clinic. Pediatr. Dent., 1999, 21(4): 261-4. 5. Dasanayake A.P.: Roseman J.M., Caufield P.W., Butts J.T.: Distribution and determinations of mutans Streptococci among African-American children and association with selected variables. Pediatr. Dent., 1995, 17(3): 192-8. 6. Grytten J., et al.: Longitudinal study of dental health behaviors and other caries predictors in early childhood. Comm. Dent. Oral Epidemiol., 1988, 16(6): 356-9. 7.Holst A., Braune K.: Dental assistants ability to select caries-risk children and to prevent caries. Swed. Dent. J., 1994, 18, 243-249. 8. Ismail AL.: The role of early dietary habits in dental caries development. Spec. Care Dentist., 1998, 18(1): 40-5. 9.Schröder U., et al.: Prediction of caries in 1 1/2 –year-old children. Swed. Dent. J., 1994, 18: 95-104. 10. Sutadi H., et al.: The determination of the predictive value of caries activity test and its suitability for mass screening in Indonesia., Pediat. Dent. J., 1992, 2(1): 73-81. 11. Tsubouchi J., et al.: Baby Bottle tooth decay. J. Dent. Child., 1994, 293-298. 12. Wendt L.K., Birkhed D.: Dietary habits related to caries development and immigrant statut in infants and toddlers living in Sweden. Acta Odontol. Scand., 1995, 53(6): 339-44. 13. Wendt LK., et al.: Analysis of caries-related factors in infants and toddlers living in Sweden. Acta Odontol. Scand., 1996, 54(2): 131-7. 14. Vanobbergen J., et al.: Assessing risk indicators for dental caries in the primary dentition. Comm. Dent. Oral Epidemiol., 2001, 29(6): 424-34. 15.Giermakowska A., i wsp.: Wpływ higieny i diety na występowanie próchnicy u dzieci do 3. roku życia. Mag. Stomat., 1994, 9(39), 19-22. 16.Szpringer-Nodzak M., i wsp.: Próba oceny czynników etiologicznych próchnicy wczesnej u dzieci. Przegl.Stom.Wieku Rozwoj., 1994, 6-7: 120-122. 17.Davies GN.: Early childhood caries – a synopsis. Comm. Dent. Oral Epidemiol., 1998, 26(1 Suppl): 106-16. 18.Valaitis R., et al.: A systematic review of the relationship between breastfeeding and early childhood caries. Can. J. Public Health, 2000, 91(6): 411-7. 19.Radlińska J.: Zależność intensywności próchnicy od wybranych biochemicznych składników śliny u 12-letnich dzieci. Czas Stomat., 1996, XLIX, 5: 316-320. 20.Zoccola GC., et al.: Caries receptivity: a moderns diagnostic protocol. II. The most important tests Minerva Stomatol., 1991, 40(5): 329-37. 21.Droz D., et al.: Fluoride and children. Arch. Pediatr., 2001, 8(6): 645-54, abstract. 22.Lin Y.T., Tsai C.I.: Comparative anti-caries effects of tablet and liquid fluorides in cleft children. J. Clin. Dent., 2000, 11(4): 104-6. 23.Schwarz E., et al.: Prevention of early childhood caries – results of a fluoride toothpaste demonstration trial on Chinese preschool children after three years. Public. Health Dent., 1998, 58(1): 12-8. 24.Vanobbergen J., et al.: Assessing risk indicators for dental caries in the primary dentition. Comm. Dent.Oral Epidemiol., 2001, 29(6): 424-34. 25.Wang N.J., et al.: Risk factors associated with fluorosis in a non-fluoridated population in Norway. Comm. Dent. Oral Epidemiol., 1997, 25(6): 396-401. 26.Wendt L.K., et al.: Analysis of caries-related factors in infants and toddlers living in Sweden. Acta Odontol. Scand., 1996, 54(2) :131-7. 27.Mattos-Graner RO., et al.: Mutans streptococci oral colonization in 12-30-month-old Brazilian children over a one-year follow-up period. J. Public Health Dent., 2001, 61(3): 161-7. 28.Mattos- Graner RO., et al.: Water-insoluble glucan synthesis by mutans streptococcal strains correlates with caries incidence in 12- to 30-month-old children. J. Dent. Res., 2000, 79(6): 1371-7. 29.Tsubouchi J., et al.: A longitudinal assessment of predictive value of a caries activity test in young children, J. Dent. Child., 1995, 34-97. 30.Schröder U&Edwardsson S.: Dietary habits, gingival status and occurrence of Streptococcus mutans and lactobacilli as predictors of caries in 3-year-olds in Sweden. Comm. Dent Oral. Epidemiol., 1987, 15: 320-4. 31.Schon L., Wight C.: Mothers educational level, dental health behaviors and response to a dental health Compaign in relation to their five year old children´s caries experience. Health Bulletin, 1994, 52(4): 232-239. 32.Szczepańska J.: Prognozowanie występowania próchnicy u dzieci w oparciu o wieloaspektową analizę czynników ryzyka – część I. Nowa Stomat., 2001, 18(4): 86-94. 33.Kaste L.M., Gift H.C.: Inappropriate infant bottle feeding. Status of the Healthy People 2000 objective. Arch. Pediatr. Adolesc. Med., 1995, 149(7): 786-91. 34.Mielnik-Błaszczak M., Struska A.: Stan uzębienia mleczego u dzieci lubelskich w wieku żłobkowym, a poziom świadomości prozdrowotnej ich matek. IX Kongres Stomatologów Polskich – materiały zjazdowe 8-10.04.1999. Warszawa; 177. 35.Szpringer-Nodzak M., i wsp.: Problem zapobiegania próchnicy wczesnej u dzieci. Przegl. Stomat. Wieku Rozwoj. 1995, 10(2): 4-7. 36.Stecksen-Blicks C.: Lactobacilli and Streptococcus mutans in saliva, diet and caries increment in 8 and 13 year-old children. Scand. J. Dent. Res., 1987, 95: 18-26. 37.Lopez Del Valle L., et al.: Early childhood caries and risk factors in rural Puerto Rican children. ASDC J. Dent. Child., 1998, 65(2): 132-5. 38.Ramos-Gomez FJ., et al.: Assessment of early childhood caries dietary habits in a population of migrant Hispanic children in Stockton, California. ASDC J. Dent. Child., 1999, 66(6): 395-403, 366. 39.Lopez Del Valle L., et al.: Early childhood caries and risc factors in rural Puerto Rican children. ASDC J. Dent. Child., 1998, 65(2): 132-5.
