Pojęcie „stres” wywodzi się z języka angielskiego i według H. Seleya oznacza wystąpienie zaburzeń równowagi organizmu pod wpływem działania silnego bodźca zewnętrznego bądź wewnętrznego (stresor). Stan ten charakteryzuje wzrost poziomu napięcia emocjonalnego, prowadzącego do ogólnej mobilizacji sił organizmu. Długo utrzymujący się stres może doprowadzić do zaburzeń w funkcjonowaniu oraz wyczerpania i chorób psychosomatycznych (1).

Stres jest nieodłącznym atrybutem życia ludzkiego. Związany jest ściśle z ograniczeniami biologicznymi, poznawczymi oraz społecznymi ludzi żyjących i pracujących w warunkach zagrażających ich życiu, zdrowiu bądź integracji psychospołecznej. Istotą stresu jest znaczne pobudzenie aktywności. Jeżeli mieści się ono w granicach możliwości człowieka, to jest to stres pozytywny, kiedy jednak je przekracza, staje się czymś negatywnym i niepożądanym (1). W piśmiennictwie znaleźć można dowody na to, że stres oraz adaptacja do niego mają znaczący wpływ na odpowiedź immunologiczną organizmu.

W przebiegu stresu wyróżnia się trzy stadia: pogotowia, odporności i wyczerpania. W pierwszym stadium stres działa pobudzająco na organizm, wyzwalając zwiększone wydzielanie hormonu przedniego płata przysadki mózgowej aktywizującego pracę nadnerczy (stresor pobudza wydzielanie hormonów osi podwzgórze-przysadka-rdzeń nadnerczy). Hormony te odpowiadają za takie czynniki, jak pobudzenie czy emocje (2). Prowadzi to w drugim stadium do zmniejszenia sił obronnych organizmu. Jeśli stresor działa nadal z taką samą siłą to w stadium trzecim może dojść do powstawania zespołów chorobowych, nerwic lękowych i depresyjnych. Konsekwencją działania długotrwałego stresu mogą być choroby układu naczyniowego (choroba nadciśnieniowa, choroba wieńcowa), choroby układu pokarmowego (choroba wrzodowa żołądka), choroby metaboliczne, (np. cukrzyca), oraz choroby przyzębia (1).

Według Lazurusa i Falkmana wyróżnia się cztery podstawowe sposoby walki ze stresem: poszukiwanie informacji, bezpośrednie działania, powstrzymywanie się od działania oraz wewnętrzne procesy regulujące emocje. Proces walki ze stresem pełni dwie główne funkcje: instrumentalną (uporanie się z problemem, który był źródłem stresu) i regulującą emocje.

Przedstawiona w skrócie teoria stresu i walki z nim ma swoje implikacje zarówno dla rozważań nad związkiem stresu z powstaniem i rozwojem chorób przyzębia oraz dla działań zmierzających do uniknięcia szkodliwego wpływu stresu lub jego ograniczenie.

W wielu badaniach klinicznych ocenia się indywidualny wpływ typu zachowań w warunkach stresu na leczenie periodontologiczne oraz na dalszy przebieg schorzenia. Obserwacje są zwykle prowadzone na przestrzeni dwóch lat. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że nieprzystosowanie się do sytuacji stresującej może mieć niepomyślny wpływ na przebieg leczenia periodontologicznego. Pacjenci, którzy reagowali na stres poprzez zamknięcie się w sobie wykazują znaczny wzrost klinicznej utraty przyczepu łącznotkankowego (CAL) oraz znacznie mniejszą poprawę parametrów klinicznych w stosunku do pacjentów z innymi typami zachowań, przy założeniu, że obserwacja odbywa się w tym samym czasie i zostało wdrożone jednakowe leczenie. Adekwatne typy zachowania związane z zadziałaniem bodźca stresowego wykazują znaczny indywidualizm oraz mają duże znaczenie w radzeniu sobie ze stresem psychologicznym i psychosocjalnym. Od dawna wiadomo, że istnieje związek między stresem psychosocjalnym i sposobem walki z nim a schorzeniem periodontologicznym. Postawa charakteryzująca się emocjonalnym skupieniem pacjenta w przypadku zaistnienia sytuacji stresogennej bardziej wpływa na zwiększone zagrożenie wystąpienia zmian patologicznych w przyzębiu (większe wartości CAL), niż w przypadku osób skupiających się na istocie zaistniałego problemu i możliwości jego rozwiązania. Nieadekwatny typ zachowania w warunkach stresu wykazuje duże znaczenie w stosunku do wystąpienia objawów choroby, jej progresji oraz ciężkości jej przebiegu (3).

W badaniu interdyscyplinarnym, przeprowadzonym przez G. Wimmera i wsp. (2005) oceniano wpływ indywidualnego sposobu walki ze stresem (który był modulującym czynnikiem w terapii niechirurgicznego leczenia periodontologicznego) na stan przyzębia pacjentów poddanych temu testowi. Jako dane wyjściowe autorzy potraktowali informacje kliniczne i psychodiagnostyczne zebrane podczas badania pacjentów na początku eksperymentu i porównali je z danymi uzyskanymi po zakończeniu terapii periodontologicznej oraz w 2 lata po całkowitym wyleczeniu. W tym czasie wszyscy badani zostali poddani jednakowemu niechirurgicznemu leczeniu periodontologicznemu oraz leczeniu podtrzymującemu. W celu prześledzenia modulującego wpływu stresu na przebieg choroby oraz terapię przetestowano typ indywidualnego zachowania pacjenta. Obserwacje te były prowadzone przez 2 lata. Analiza uzyskanych przez autorów danych wykazała wyższe wartości CAL u osób z postawą obronną w porównaniu do osób z postawą aktywną. Ponadto odsetek zębów z CAL>4mm był znacząco mniejszy u osób o postawie obronnej. U pacjentów z nieadekwatnym typem zachowania wyższy był odsetek przypadków z CAL poniżej 4 mm i/lub poprawy stanu chorobowego (3).

Wyniki tego badania wskazują na istotny wpływ stresu na zdrowie psychiczne oraz podkreślają rolę stresu emocjonalnego. Należy również zwrócić uwagę na stopień wrażliwości pacjenta na stres. Osoby nadwrażliwe, mając do czynienia z przykrymi doświadczeniami lub lękiem w stresujących sytuacjach, nie skupiają się nad rozwiązaniem problemu, lecz poświęcają całą lub prawie całą swoją uwagę emocjom. Natomiast osoby wypierające się swoich odczuć, radzą sobie z sytuacjami zagrożenia poprzez wyłączenie swojej percepcji na te aspekty oraz odwracają od nich swoje myśli. W badaniach psychologicznych osoby nadwrażliwe wykazują się znacznie nasilonym poziomem lęku w stresujących sytuacjach, lecz mimo to wpływ stresu u tych pacjentów na reakcje fizjologiczne jest minimalny. Natomiast osoby wypierające się emocji wykazują niższy poziom lęku, a wyższy poziom reakcji fizjologicznych na stres. Są to konsekwencje tzw. stłumionych emocji (3).

Osoby tłumiące emocje ignorują pierwsze symptomy choroby, z czego wynika opóźnienie w podjęciu leczenia. W piśmiennictwie można również odnaleźć liczne dowody na to, że tłumienie emocji w formie długotrwałej może prowadzić do wystąpienia nagłych symptomów chorób takich jak: wrzód żołądka, zapalenie jelit, astma oskrzelowa, nadciśnienie tętnicze (4).

Poczucie braku winy, samochwalenie się, zażywanie narkotyków w warunkach stresu są przykładem takich typów zachowań, które nie pozwalają na czynną konfrontację z czynnikiem stresogennym. Preferencja tego typu postępowania jest prawdopodobnie przyczyną niepomyślnego przebiegu choroby i jej leczenia w aspekcie długoterminowym. Przeżywanie długotrwałych, silnych, negatywnych stanów emocjonalnych lub ich częste powtarzanie się może prowadzić, przy współistnieniu innych czynników, do powstania i rozwoju chorób przyzębia. Trzeba również zwrócić uwagę na to, że przeżywanie negatywnych emocji może także wpływać na inne czynniki ryzyka występowania chorób przyzębia, jak np.: palenie tytoniu, nieodpowiednia dieta, zaburzenia metabolizmu (4).