© Borgis - Nowa Stomatologia 4/2006, s. 158-164
*Elżbieta Jodkowska, Konrad Małkiewicz
Długoterminowa kliniczna ocena skuteczności uszczelniania bruzd zębów pierwszych trzonowych stałych i profilaktycznych wypełnień z cementu szkło-jonomerowego
Long-term clinical evaluation of glass-ionomer cement in fissure sealing and minimally-invasive occlusal cavities of first permanent molars
Zakład Stomatologii Zachowawczej IS AM w Warszawie
Kierownik Zakładu: prof. dr hab. n. med. Elżbieta Jodkowska
Wstęp
Próchnica zębów jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych schorzeń polegającym na odwapnieniu i stopniowym proteolitycznym rozpadzie twardych tkanek zęba wywołanym przez czynniki zewnętrzne. Ze względu na swój kształt anatomiczny miejscem predysponowanym do powstawania ognisk choroby próchnicowej jest powierzchnia żująca zębów bocznych. Z danych przedstawionych w piśmiennictwie na które powołują się Wędrychowicz-Welman i Stopa (1) wynika, iż powierzchnie żujące zębów bocznych stanowią około 12,5% wszystkich powierzchni zębów, a ubytki znajdujące się na nich mogą stanowić ponad 90% wszystkich ubytków wykrywanych u osób do 12 roku życia.
Naturalnie występujące na powierzchni zgryzowej zębów bocznych szczeliny i bruzdy są miejscem zalegania resztek pokarmowych i mikroorganizmów. Miejsca te nie poddają się samooczyszczaniu pod wpływem śliny, zaś włosie szczoteczki często nie dociera do dna wąskich zagłębień anatomicznych. Próchnicotwórcza flora bakteryjna łatwo kolonizuje wnętrze bruzd stwarzając warunki do inicjowania rozwoju procesu próchnicowego.
Przyjmuje się, że krytycznym okresem dla rozwoju próchnicy w zębach trzonowych stałych jest pierwszy rok po ich wyrznięciu (2, 3). Niektórzy autorzy uważają, że zwiększone ryzyko wystąpienia próchnicy na powierzchniach żujących zębów stałych trzonowych i przedtrzonowych utrzymuje się nawet do 10 lat po pojawieniu się w środowisku jamy ustnej (4, 5).
Często mimo właściwej diety, odpowiedniej higieny i stosowania profilaktyki fluorkowej nie udaje się powstrzymać rozwoju choroby próchnicowej. Jedną z metod zapobiegania próchnicy powierzchni żujących (rzadziej policzkowych) zębów mlecznych i stałych trzonowych jest uszczelnianie występujących na ich powierzchniach bruzd, zwane popularnie profilaktycznym uszczelnianiem bruzd. Zabieg ten ma na celu wyeliminowanie anatomicznych zagłębień, a tym samym uniemożliwienie zalegania w tych miejscach płytki nazębnej. Uszczelnianie polega na wypełnieniu bruzd świeżo wyrzniętych zębów materiałami na bazie cementów szkło-jonomerowych, kompomerowych lub materiałów złożonych. Ma ono na celu „spłaszczenie” powierzchni zwarciowych, zablokowanie ujścia szczelin przed penetracją płytki nazębnej oraz odizolowanie bakterii próchnicotwórczych kolonizujących dno bruzd od substratów pokarmowych.
Idea uszczelniania bruzd zębów bocznych nie jest zabiegiem nowym. Pod koniec XIX wieku próbowano używać do tego celu cementu fosforanowego. W latach trzydziestych ubiegłego wieku Gore stosował w tym celu azotowe pochodne celulozy. Powierzchnię zgryzową zębów bocznych próbowano zabezpieczyć przed próchnicą stosując impregnację chlorkiem cynku czy azotanu srebra. Niektórzy autorzy zalecali profilaktyczne poszerzanie zdrowych bruzd i wypełnianie ich amalgamatem srebra (6, 7, 8, 9).
Profilaktyczne uszczelnianie bruzd w formie znanej obecnie ma związek z odkryciem i rozwojem technik adhezyjnych (10, 11) oraz związanych z nimi grup materiałów do wypełnień ubytków twardych tkanek zęba.
Jedną z grup materiałów, które znalazły zastosowanie w omawianej metodzie profilaktyki próchnicy są cementy szkło-jonomerowe, zarówno tradycyjne, jak i modyfikowane żywicami. Wśród ich zalet należy wymienić dobrą adhezję do twardych tkanek zęba, magazynowanie i uwalnianie jonów fluorkowych oraz stosunkowo łatwą technikę pracy. Wadą jest stosunkowo niewielka w porównaniu z materiałami złożonymi czy amalgamatami wytrzymałość mechaniczna, co ma istotne znaczenie na podlegających znacznym obciążeniom powierzchniach żujących zębów bocznych.
Cel pracy
Celem pracy była ocena skuteczności zabiegu profilaktycznego uszczelniania bruzd zębów świeżo wyrzniętych oraz metody poszerzonego uszczelniania (PRR) w profilaktyce próchnicy zębów pierwszych trzonowych stałych.
Materiał i metoda
Materiał badawczy stanowiło 70-cioro dzieci 7-8-letnich, wybranych spośród 710 przebadanych uczniów, uczęszczających w roku szkolnym 1999/2000 do kilku szkół warszawskich z dzielnic Wola i Śródmieście. Zakwalifikowane do badań dzieci miały wyrznięte cztery zęby pierwsze trzonowe stałe. Po wstępnych badaniach spośród 280 zębów pierwszych trzonowych stałych uszczelniono 178 zębów. W przypadku stwierdzenia ognisk próchnicy w bruzdach na powierzchni żującej wykonano wypełnienia profilaktyczne typu PRR I (w 42 zębach) oraz typu PRR II (w 60 zębach) w zależności od rozległości ubytku. Liczbę uszczelnionych i wypełnionych metodą PRR zębów ocenianych po 12, 36 i 60 miesiącach obserwacji przedstawiono na rycinie 1.
Ryc. 1. Materiał badawczy oceniany po 12, 36 i 60 miesiącach.
Materiałem uszczelniającym był chemoutwardzalny cement szkło-jonomerowy Chemflex firmy Densply. Zęby zakwalifikowane do zabiegu uszczelniania bruzd poddano profesjonalnemu oczyszczaniu z płytki nazębnej, ze szczególnym położeniem nacisku na usunięcie jej z powierzchni żującej. Posługiwano się w tym celu szczoteczką profilaktyczną osadzoną na kątnicy oraz pastą z zawiesiną pumeksu sporządzoną ex-tempore. Zęby spłukiwano wodą pod ciśnieniem, osuszano strumieniem powietrza i izolowano od dostępu śliny. Kolejnym etapem zabiegu było pokrycie bruzd na powierzchni żującej zęba materiałem Chemflex i zabezpieczenie go przed dostępem wilgoci w początkowej fazie utwardzania lakierem ChemVarnisch.
Badania kontrolne przeprowadzono w 6-miesięcznych odstępach czasu przez 1 rok, a następnie co 12 miesięcy przez 5 lat obserwacji. Ze względu na czytelność pracy autorzy zamieścili wyniki badań uzyskane po 12, 36 i 60 miesiącach od uszczelnienia badanych zębów. Podczas badań kontrolnych oceniano retencję materiału oraz występowanie próchnicy wtórnej na powierzchniach żujących badanych zębów.
Retencję wypełnienia oceniano na podstawie następującej klasyfikacji:
1 – całkowicie zachowana retencja (obecność materiału we wszystkich bruzdach),
2a – częściowa, niewielka utrata (brak materiału w obwodowych bruzdach),
2b – duża utrata retencji (obecność materiału jedynie w bruździe centralnej),
3 – uszczelnienie/wypełnienie wypadło.
Badania kontrolne wypełnień profilaktycznych typu PRR I i PRR II dotyczące wybranych cech klinicznych oceniano wg kryteriów US Public Health Service (US PHS) z modyfikacją własną.
Kształt anatomiczny i adaptację brzeżną oceniano wg 4-stopniowej skali:
A – brak szczeliny między zębem i wypełnieniem, przesuwany zgłębnik nie zahacza lub zahacza w jednym kierunku,
B – obecność szczeliny, przesuwany zgłębnik zahacza,
C – odsłonięta zębina lub podkład, zgłębnik penetruje szczelinę,
D – wypełnienie złamane, ruchome lub wypadło.
Przebarwienie brzeżne oceniano wg 3-stopniowej skali:
A – brak przebarwień na brzegu wypełnienia,
B – przebarwienie brzegu wypełnienia bez penetracji do zębiny,
C – penetracja przebarwienia w głąb zębiny lub podkładu.
W opisie wyników podano tylko oceny zadowalające tj. sumę ocen A i B dla kształtu anatomicznego i adaptacji brzeżnej oraz występowania przebarwienia brzeżnego.
Wyniki
Zestawienie wyników obecnych badań klinicznych przedstawiono w tabelach 1, 2 oraz na rycinach 2, 3 i 4.
Tabela 1. Zestawienie cech klinicznych wypełnień ocenianych po 12, 36 i 60 miesiącach – wypełnienia z ocenami zadowalającymi (rozkład liczbowy i odsetkowy).
| Oceniana cecha kliniczna wypełnienia - wypełnienia z ocenami zadowalającymi (liczba/odsetek) |
| okres oceny | kształt anatomiczny | adaptacja brzeżna | przebarwienie brzeżne |
| PRR I | PRR II | PRR I | PRR II | PRR I | PRR II |
| po 12 miesiącach | 28 (84,8%) | 49 (89,1%) | 26 (92,8%) | 51 (92,7%) | 29 (87,9%) | 51 (92,7%) |
| po 36 miesiącach | 20 (68,9%) | 39 (75%) | 24 (82,7%) | 44 (84,6%) | 22 (75,9%) | 43 (82,7%) |
| po 60 miesiącach | 15 (53,6%) | 27 (58,7%) | 20 (71,4%) | 32 (69,5%) | 17 (60,7%) | 29 (63%) |
Tabela 2. Obecność próchnicy wtórnej wokół uszczelniaczy i wypełnień typu PRR po 12, 36 i 60 miesiącach (rozkład liczbowy i odsetkowy).
| Obecność próchnicy na powierzchniach żujących zębów I trzonowych stałych (liczba/odsetek powierzchni z próchnicą) |
| okres oceny | liczba badanych zębów | rodzaj wykonanego zabiegu klinicznego |
| uszczelnianie | PRR I | PRR II |
| po 12 miesiącach | 272 | 1 (0,37%) | 0 | 0 |
| po 36 miesiącach | 260 | 2 (0,8%) | 22 (8,5%) | 21 (8,1%) |
| po 60 miesiącach | 244 | 4 (1,6%) | 29 (11,9%) | 24 (9,8%) |
Ryc. 2. Retencja uszczelniacza po 12 miesiącach.
Ryc. 3. Retencja uszczelniacza po 36 miesiącach.
Ryc. 4. Retencja uszczelniacza po 60 miesiącach.
Na rycinach 2, 3 i 4 przedstawiono stopień retencji uszczelniacza i na powierzchniach żujących pierwszych zębów trzonowych stałych. Z analizy danych wynika, że w miarę upływu czasu obniżał się odsetek zębów, w przypadku których obserwowano całkowitą retencję materiału uszczelniającego Chemflex, z 29,8% po 12 miesiącach obserwacji, przez 24,5% po 36 miesiącach aż do do 18,3% po 60 miesiącach.
Częściową retencję materiału obserwowano w przypadku odpowiednio 16,9%, 13,5% i 15% badanych zębów.
Po 12 miesiącach obserwacji całkowity brak materiału odnotowano w przypadku 53,2% zabezpieczonych zębów. Po 36 miesiącach obserwacji odsetek ten zwiększył się do 62% a po 60 miesiącach osiągnął 66,7%.
Po 12 miesiącach obserwacji stwierdzono jeden przypadek (0,37%) próchnicy w badanej grupie zębów. Był on powiązany z całkowitą utratą uszczelniacza z powierzchni żującej. Po 36 miesiącach od zastosowania materiału Chemflex rozwój zmian próchnicowych odnotowano na powierzchni żującej 2 (0,8%) a po 60 miesiącach 4 (1,6%) zębów trzonowych poddanych zabiegowi uszczelniania. Dane te przedstawiono na rycinach 2, 3 i 4.
Ryciny 2, 3, i 4 pokazują stopień retencji wypełnień profilaktycznych PRR I i PRR II na powierzchniach żujących pierwszych zębów trzonowych stałych. Z analizy danych wynika, że w miarę upływu czasu obserwacji obniżał się odsetek zębów, w przypadku których obserwowano całkowitą retencję wypełnień profilaktycznych. Odsetek wypełnień typu PRR I cechujących się całkowitą retencją materiału pozostawał na zbliżonym poziomie przez cały czas trwania obserwacji (46,3% po 12 miesiącach obserwacji i 47,2% po 60 miesiącach obserwacji). Wyższa wartość odsetka wypełnień zachowujących całkowitą retencję po 60 miesiącach w porównaniu z odsetkiem odnotowanym po 12 miesiącach wynika ze zmniejszenia się w tym okresie liczby zębów dostępnych do oceny (z 41 do 36). Obserwowano również nieznaczny wzrost odsetka zębów z całkowitą utratą wypełnienia (odpowiednio z 19,5% do 22,2%).
Retencja całkowita wypełnień typu PRR II wykazywała tendencję zniżkową. Po 12 miesiącach obserwacji dotyczyła 75% wypełnień, a po 60 miesiącach jedynie 36,4%. Całkowita utrata wypełnień zwiększyła się z 8,3% po 12 miesiącach do 16,4% po 60 miesiącach obserwacji.
W miarę upływu czasu obserwacji obniżał się odsetek wypełnień cechujących się zadowalającym kształtem anatomicznym. Po 12 miesiącach obserwacji stanowiły one 84,8% wypełnień typu PRR I, a po 60 miesiącach obserwacji jedynie 53,6%. W przypadku wypełnień typu PRR II odsetki te wynosiły odpowiednio 89,1% i 58,7%. Odsetek wypełnień z zadowalającą adaptacją brzeżną ulegał stopniowemu zmniejszeniu i wynosił od 92,8% po 12 miesiącach obserwacji do 71,4% po 60 miesiącach od założenia odpowiednio dla metody PRR I i od 92,7% do 69,5% dla metody PRR II.
Również odsetek wypełnień bez przebarwienia lub z akceptowalnym przebarwieniem brzeżnym w miarę trwania obserwacji obniżył się z 87,9% (obserwacje 12-miesięczne) do 60,7% po 60 miesiącach obserwacji dla metody PRR I i odpowiednio z 92,7% do 63% dla metody PRR II. Dane te przedstawiono w tabeli 1.
Występowanie próchnicy na powierzchniach żujących zębów pierwszych trzonowych stałych po 12 miesiącach obserwacji odnotowano w przypadku 1 zęba (0,37%) poddanemu zabiegowi profilaktycznego uszczelniania bruzd. Zjawiska tego nie zaobserwowano wokół wypełnień PRR I i II typu. Po 60 miesiącach obserwacji stwierdzono obecność wtórnych zmian próchnicowych wokół 11,9% wypełnień typu PRR I i 9,8% wypełnień typu PRR II. W przypadku zębów poddanych zabiegowi profilaktycznego uszczelniania próchnicę stwierdzono jedynie w 1,6% przypadków. Wyniki obserwacji po 12, 36 i 60 miesiącach przedstawiono w tabeli 2.
Dyskusja
Wyniki prezentowanego badania wskazują na niezadowalającą retencję cementu szkło-jonomerowego Chemflex [skrót; cement (sz-j)]użytego jako uszczelniacz bruzd zębów pierwszych trzonowych stałych w grupie dzieci 7-8-letnich.
W badaniach opisywanych przez autorów badających uszczelniacze bruzd oparte na bazie żywic, materiałów złożonych, czy kompomerów opisywano lepszą, w porównaniu z wynikami obecnych obserwacji, retencję ocenianych materiałów po roku od założenia.
Koch i wsp. (12) odnotowali całkowitą retencję materiałów Helioseal F (kompomer) oraz Delton (materiał na bazie żywic) w ponad 90% przypadków po 12 miesiącach od założenia.
W badaniach Ganns´a i wsp. po 12 miesiącach obserwacji stwierdzono całkowite utrzymanie uszczelniaczy Heliosal F i Fissurit F (materiał na bazie żywic) na odpowiednio 53,4% oraz 44,6% zabezpieczonych powierzchniach.
Morphis i Toumba odnotowali całkowitą retencję uszczelniaczy Delton i Delton Plus w ponad 60% uszczelnionych zębów. Autorzy przeprowadzili badania kontrolne po roku od wykonania zabiegu.
Całkowitą retencję materiału złożonego Flow-It we wszystkich kontrolowanych zębach odnotowali Corona i wsp. po 12 miesiącach obserwacji.
Wyniki części badań, których autorzy oceniali utrzymanie się uszczelniacza na powierzchni zęba w okresie 2-3 lat od założenia charakteryzowały się wyższym odsetkiem zębów z całkowitą retencją materiału niż miało to miejsce w obecnym badaniu.
Poulsen i wsp. (16) oceniając retencję opartego na żywicach uszczelniacza Delton i cementu szkło-jonomerowego Fuji III po 3 latach od założenia odnotowali obecność materiału we wszystkich bruzdach w przypadku odpowiednio około 70% i 60% zabezpieczonych zębów.
W badaniach przeprowadzonych przez Ram´a i wsp. (17) całkowitą retencję zachowało ponad 50% uszczelniaczy z materiału kompomerowego Dyract Seal założonych w okresie 2-3 lat przed oceną kontrolną.
Po dwóch latach od założenia w przypadku 50,8% zębów zabezpieczonych uszczelniaczem Consise (materiał na bazie żywic) i 42,6% materiałem Helioseal całkowitą retencję materiału opisali Yildiz i wsp. (18).
Hotuman i wsp. stwierdzili całkowitą retencję laków szczelinowych Delton i Prisma Shield (materiały na bazie żywic) w odpowiednio 70,6% i 76,5%. Okres obserwacji przeprowadzonych przez cytowanych autorów wynosił około 2,8 roku (19) a oceniane były zęby mleczne.
Grupa autorów opisała gorszą, w porównaniu z wynikami obecnego badania, retencję materiałów do uszczelniania bruzd zębów na podstawie 2-3-letnich obserwacji.
Jodkowska (20) odnotowała całkowitą retencję cementów (sz-j) Fuji III LC i Chemadent G-I w odpowiednio 8,9% i 6,9% zębów po 2 latach od założenia materiału.
Chardwick i wsp. badając utrzymanie się w bruzdach zębów trzonowych mlecznych cementu (sz-j) Ketac Fil Plus po ponad 2 latach od założenia stwierdzili jego obecność w 18,7% przypadków (21).
Po 3 latach obserwacji Rock i wsp. (22) nie odnotowali żadnego przypadku utrzymania się cementu (sz-j) Baseline w bruzdach zębów trzonowych stałych, podczas, gdy zastosowany przez tych samych autorów uszczelniacz na bazie materiału złożonego – FluoroShield pozostawał kompletny w 70% przypadków.
W dostępnym piśmiennictwie jedynie nieliczni autorzy opisują 5-letnie i dłuższe obserwacje materiałów uszczelniających.
Pardi i wsp. (3) odnotowali pełną retencję kompomeru Vitremer i cementu (sz-j) Ketac-Bond w 1,6% przypadków po 5 latach od jednorazowej aplikacji.
Jedynie 1,2% uszczelniaczy ze szkło-jonomeru Fuji IX zachowało pełną retencję w badaniach Taifour´a i wsp. (2).
Dużo lepsze wyniki w kontekście utrzymania się uszczelniacza odnotowali Wendt i wsp. (5) w 15-letniej obserwacji. Wspomniani autorzy obserwowali pełną retencję żywicy Delton w 65% zabezpieczonych zębów. Uszczelniacz na powierzchniach żujących badanych zębów był jednak uzupełniany w miarę potrzeb podczas badań kontrolnych.
Po trwającym 15 lat okresie obserwacji Simonsen (6) odnotował całkowitą retencję uszczelniacza Concise (materiał na bazie żywic) w 28% przypadków.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Wędrychowicz-Welman A., Stopa J.: Kliniczne badania porównawcze skuteczności laków szczelinowych Helioseal F i UltraSeal XT Plus w profilaktyce próchnicy u dzieci szkolnych. Czas. Stomat. 2005, 58(12), 871-8. 2.Taifour D., et al.: Effects of glass monomer sealants in newly erupted first molars after 5 years: a pilot study. Community Dent. Oral. Epidemiol., 2003, 31, 314-9. 3.Pardi V., et al.: A 5-year evaluation of two glass-ionomer cements used as fissure sealants. Community Dent. Oral. Epidemiol., 2003, 31, 386-91. 4.Locker D., et al.: Prevention. Part 8: The use of pit and fissure sealants in preventing caries in permanent dentition of children. Britisch. Dent. J., 2003, 195(7), 375-8. 5.Lill-Kari W., et al.: On the retention effectiveness of fissure sealant in permanent molars after 15-20 years: a cohort study. Community Dent. Oral. Epidemiol., 2001, 29, 302-7. 6.Simonsen R.J.: Retention and effectiveness of dental sealant after 15 years. J. Am. Dent. Assoc., 1991, 122, 34 42. 7.Simonsen R.J.: Glass-ionomer as fissure sealant – a critical review. J. Public. Health. Dent., 1996, 56(3), 146-9. 8.Stanley R.T.: Preventive resin restoration: an alternative approach. Ohio. Dent. J., 1984, 1, 21-5. 9.Gore J.T.: Etiology of dental caries: Enamel immunization experiments. J. Am. Dent. Assoc., 1939, 26, 958-9. 10. Buonocore M.G.: A simple method of increasing the adhesion of acrylic filing materials to enamel surfaces. J. Dent. Res., 1955, 34, 849-53. 11. Cueto E.J., Buonocore M.G.: Sealing of pits and fissures with an adhesive resin: it´s use in carries prevention. JADA 1967, 75, 121-8. 12. Koch M.J., et al.: Clinical Evaluation of Heliosal F fissure sealant. Clin. Oral. Invest., 1997, 1, 199-202. 13. Ganss C., et al.: One year clinical evaluation of the retention and quality of two fluoride releasing sealants. Clin. Oral. Invest., 1999, 3, 188-93. 14. Morphins T.L., Toumba J.K.: Retention of two fluoride pit and fissure sealants in comparison to a conventional sealant. Int. J. Pediatric. Dent., 1998, 8, 2003-8. 15.Corona S.A.M., et al.: Randomized, controlled trial comparing the retention of a flowable restorative system with a conventional resin sealant: one-year follow up. Int. J. Pediatric. Dent., 2005, 15, 44-50. 16.Poulsen S., et al.: A field trial of resin based and glass-ionomer fissure sealants: clinical and radiographic assessment of caries. Community Dent. Oral. Epidemiol., 2006, 34, 36-40. 17.Ram D., et al.: Clinical performance of a non-rinse conditioning sealant in three pediatric dental practices: a retrospective study. Int. J. Pediatric. Dent., 2005, 15, 61-6. 18. Yildiz D., et al.: A comparative study of two fissure sealants: a 2-year clinical follow up. J. Oral. Rehab., 2004, 31, 979-984. 19.Hotuman E., et al.: Fissure sealants in a group of 3-4-year-old children. Int. J. Pediatric. Dent., 1998, 8, 159-160. 20. Jodkowska E.: Kliniczna ocena porównawcza wybranych uszczelniaczy z cementów szklano-jonomerowych w profilaktyce zębów stałych. Stomat. Współczesna 1996, 3(2), 116-20. 21.Chadwick B.L., et al.: A randomised controlled trial to determine the effectiveness of glass ionomer sealants in preschool children. Caries. Res., 2005, 39(1), 34-40. 22.Rock W.P., et al.: A comparative study of fluoride-releasing composite resin and glass ionomer materials used as fissure sealants. J. Dent., 1996, 24(4), 275-80. 23.Cehreli Z.C., Altay N.: Three year clinical evaluation of a poliacid-modified resin composite in minimally-invasive occlusal cavities. J. Dent., 2000, 28, 117-122. 24.Wierzbicka M., i wsp.: Ogólnokrajowy monitoring zdrowia jamy ustnej i jego uwarunkowań (drugi etap – 1999 rok). Ministerstwo Zdrowia Warszawa XII 1999. 25.Wierzbicka M., i wsp.: Ogólnokrajowy monitoring zdrowia jamy ustnej i jego uwarunkowań Polska 2000. Ministerstwo Zdrowia Warszawa XII 2000. 26.Wierzbicka M., i wsp.: Ogólnokrajowy monitoring zdrowia jamy ustnej i jego uwarunkowań Polska 2002. Ministerstwo Zdrowia Warszawa 2003. 27.Małkiewicz K., i wsp.: Frekwencja i intensywność próchnicy u dzieci 6 i 12-letnich w województwie mazowieckim. Nowa Stom., 2006, 1, 11-14.
