© Borgis - Nowa Stomatologia 4/2002, s. 177-187
Dorota Gajdzik-Plutecka
Kliniczna ocena przylegania brzeżnego wypełnień kompozytowych założonych do ubytków w zębach tylnych
The investigation of marginal adaptation of posterior resin composites
z Zakładu Stomatologii Dziecięcej Instytutu Stomatologii Akademii Medycznej w Warszawie
p.o. Kierownik Zakładu: dr n. med. Aleksander Remiszewski
WSTĘP
Zmiany świadczące o niszczeniu wypełnienia w przypadku współcześnie stosowanych materiałów dentystycznych najczęściej są zauważalne w adaptacji brzeżnej (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7). One, jak również próchnica wtórna, rozwijająca się na ich podłożu, są uznawane obecnie za najczęstszą przyczynę wymiany wypełnień (8, 9). Przyleganie brzeżne i umiejętność oceny jego jakości jest więc bardzo ważnym zagadnieniem, szczególnie dla lekarzy praktyków, którym na co dzień przychodzi jej dokonywać.
Klinicznie miejsce przejścia wypełnienia w szkliwo powinno być gładkie, z zachowaną w pełni ciągłością. Przy stosowaniu materiałów adhezyjnych taki sam obraz przylegania wypełnień do tkanek zęba powinien przedstawiać się również i na poziomie mikroskopowym. Zdarza się jednak, że połączenie to zostaje naruszone i niejednokrotnie dochodzi do tworzenia się szczelin brzeżnych. W przypadku kompozytów są one bardzo niebezpieczne, gdyż mogą stanowić prostą drogę dla przenikania bakterii i ich toksyn oraz substancji chemicznych zawartych w ślinie, związanych ze spożywanymi posiłkami. W takiej sytuacji nietrudno o rozwój próchnicy wtórnej i inne powikłania, jak na przykład nadwrażliwość i zapalenie miazgi. Na jakość przylegania brzeżnego kompozytu do tkanek zęba wpływ ma wiele czynników, m.in. własności fizykochemiczne i mechaniczne materiału złożonego, z którego wykonane jest wypełnienie (skurcz polimeryzacyjny, współczynnik rozszerzalności termicznej, sorpcja wody, elastyczność), rodzaj stosowanych systemów łączących, sposób przygotowania ubytku oraz technika zakładania wypełnienia, rodzaj ubytku (wielkość, lokalizacja).
W piśmiennictwie nie spotkano pracy, w której przeprowadzona by była dokładna analiza przylegania brzeżnego wypełnień w oparciu o obserwacje kliniczne i dotyczyłaby obecnie stosowanych powszechnie materiałów kompozytowych hybrydowych. Te, które spotyka się zawierają bardzo ogólną ocenę przylegania brzeżnego w oparciu o kryteria Ryge´a i dotyczą bardzo krótkich okresów obserwacyjnych (4, 6, 10, 11, 12, 13). Stąd pomysł podjęcia próby bardziej szczegółowej analizy przylegania brzeżnego wypełnień na podstawie własnych obserwacji klinicznych.
CEL PRACY
Celem pracy było:
1. Porównanie zachowania się wypełnień wykonanych z trzech materiałów kompozytowych hybrydowych, założonych do ubytków klasy pierwszej w zębach trzonowych stałych niedojrzałych.
2. Wykazanie rodzajów zmian, jakie zachodzą w przyleganiu brzeżnym wypełnień kompozytowych podczas ich użytkowania.
3. Zbadanie, czy istnieje zależność występowania określonych zmian w przyleganiu brzeżnym od rodzaju kompozytu.
4. Zbadanie, czy istnieje zależność występowania określonych rodzajów zmian w przyleganiu brzeżnym od ich lokalizacji na zarysie wypełnienia względem elementów anatomicznych powierzchni zęba.
5. Zbadanie, czy istnieje zależność występowania zmian w przyleganiu brzeżnym wypełnienia od usytuowania jego brzegu.
MaTERIAŁ I METODY
Obserwacjom poddanych zostało 123 wypełnień z trzech rodzajów materiałów kompozytowyh, tj.: 42 z Degufill H (firmy Degussa), 41 z Herculite XR (firmy Kerr) i 40 z Valux Plus (firmy 3M).
Około połowy wypełnień stanowiły te, których zarys mieścił się w obrębie tylko powierzchni żującej zębów, zaś pozostałe obejmowały również częściowo powierzchnię podniebienną (zęby górne) lub częściowo powierzchnię policzkową (zęby dolne).
Po całkowitym opracowaniu ubytków zakładano podkład z cementu karboksylowego Adhesor (firmy Spofa), zaś w ubytkach głębokich dodatkowo ścianę dokomorową uprzednio pokrywano Dycalem (firmy De Trey Dentsplay).
Przy opracowywaniu ubytków nie stosowano ukośnego ścinania krawędzi szkliwa, jeśli zarys ubytku pozostawał całkowicie w obrębie powierzchni żującej. Zabieg ten stosowano tylko w tych fragmentach ubytków, które znajdowały się na powierzchniach bocznych zębów, tj. policzkowej lub podniebiennej. Stosowano technikę wytrawiania szkliwa 37% kwasem fosforanowym (30 sekund). Przy zakładaniu wszystkich trzech rodzajów materiałów kompozytowych użyto żywic pośrednich, adekwatnych dla każdego z nich, tj. dla Degufill H – Degufill Adhesive + Degufill Bond, dla Herculite XR – XR Bond, dla Valux Plus – Schotchbond Multi-Purpose. Ostatecznego opracowania wypełnień kompozytowych dokonywano na tej samej wizycie, co zakładanie.
Badania kontrolne wypełnień przeprowadzano w okresie 0, 6, 12, 18, 24, 30, 36 miesięcy od chwili założenia. Za pomocą zgłębnika i lusterka badano stan przylegania brzeżnego założonych wypełnień. Szczególną uwagę zwracano na następujące sytuacje:
1. Czy miejsce przejścia wypełnienia w tkankę zęba jest gładkie?
2. Czy obecne są w obrębie przylegania brzeżnego stopnie?
a. z nadmiaru wypełnienia,
b. z niedomiaru wypełnienia.
3. Czy stwierdza się obecność szpary brzeżnej?
4. Czy obecne są przebarwienia brzeżne (liniowe bądź punktowe)?
5. Czy stwierdza się ogniska próchnicy wtórnej?
W przypadku stwierdzenia stopni z nadmiaru, wypełnienia poddawano dodatkowemu opracowaniu i polerowaniu. Po zniesieniu nadmiaru materiału wypełnienie stawało się znowu wypełnieniem bez zastrzeżeń.
Odnotowywano zmiany, jakie zachodziły w obrębie przylegania brzeżnego oraz określano ich lokalizację w stosunku do anatomicznych elementów powierzchni zęba (bruzda międzyguzkowa, stok guzka, powierzchnia boczna zęba). W tym celu obwód wypełnienia podzielono schematycznie na 8 odcinków (ryc. 1). W przypadku wypełnień leżących tylko na powierzchni żującej cztery odcinki odpowiadały położeniu na stokach guzków, zaś pozostałe cztery w okolicy bruzd międzyguzkowych. W przypadku wypełnień sięgających na powierzchnię podniebienną lub policzkową cztery odcinki odpowiadały stokom guzków, trzy – lokalizacji w bruzdach i jeden – fragmentowi leżącemu na bocznej ścianie zęba. Każde wypełnienie traktowano jako sumę ośmiu odcinków obserwacyjnych, zwanych dalej punktami obserwacyjnymi. Określając zaś liczbę obserwowanych zmian w adaptacji brzeżnej, określano liczbę punktów, w których dana zmiana wystąpiła.
Ryc. 1. Rozmieszczenie "punktów" kontrolnych na zarysie wypełnienia.
Uzyskane wyniki badań porównano i na ich podstawie wnioskowano, jakie zmiany zaszły w obrębie adaptacji brzeżnej wypełnień w miarę upływu czasu ich użytkowania.
Wyniki poddano analizie statystycznej testem dla dwóch wskaźników struktury, przy poziomie istotności a = 0,05, wg wzoru:
W badaniu zależności poszczególnych cech o charakterze jakościowym posłużono się współczynnikiem zbieżności Cramera (14, 15, 16).
WYNIKI BADAŃ
Ze 123 wypełnień kompozytowych nie wszystkie przeszły przez planowany okres obserwacji. Sześć wypełnień zostało usuniętych lub naruszonych podczas leczenia ubytków klasy II, a pięć zostało zdyskwalifikowanych w trakcie badań: 2 z Degufill H, 1 z Herculite XR i 2 z Valux Plus. Przyczynami dyskwalifikacji były: szczelina brzeżna (1 wypełnienie z Valux Plus), próchnica wtórna (1 wypełnienie z Degufill H), odłamanie się niewielkiego brzeżnego fragmentu wypełnienia i powstanie brzeżnego niedomiaru (pozostałe 3 wypełnienia).
Ostatecznie podczas badań zaakceptowanych zostało 95,12% wypełnień z Degufill H, 97,44% z Herculite XR, 94,59% z Valux Plus.
We wszystkich badanych grupach wypełnień spośród zaakceptowanych znajdowały się akceptowane w pełni i akceptowane z zastrzeżeniem ze względu na stan przylegania brzeżnego. Liczba wypełnień akceptowanych z zastrzeżeniem wzrastała wraz z wydłużaniem się czasu obserwacji i największe wartości osiągnęła w końcowym jego okresie (ryc. 2a, b, c, d – str. 180) (tab. 1a, b, c, d – str. 181). Po 36 miesiącach wśród wypełnień kompozytowych razem wziętych odsetek ich wynosił 48,21%. Dla poszczególnych rodzajów kompozytów, tj. Degufill H, Herculite XR i Valux Plus odsetek wypełnień z zastrzeżeniem wynosił odpowiednio 41,03%, 50% i 54,29%.
Ryc. 2. Udział wypełnień ze zmianami i bez w poszczególnych okresach.
Tabela 1. Udział wypełnień ze zmianami i bez w poszczególnych okresach obserwacji.
| a. Degufill H |
| | okresy obserwacji: |
| po 6 mies. | po 12 mies. | po 18 mies. | po 24 mies. | po 30 mies. | po 36 mies. |
| liczba wypełnień | badanych | 42 (100%) | 42 (100%) | 42 (100%) | 42 (100%) | 42 (100%) | 39 (100%) |
| bez zmian | 40 (95,24%) | 30 (71,43%) | 28 (66,67%) | 20 (47,62%) | 14 (33,33%) | 9 (23,08%) |
| zmienionych | 2 (4,76%) | 11 (26,19%) | 5 (11,9%) | 13 (30,95%) | 15 (35,71%) | 16 (41,03%) |
| ze zmianami skorygowanymi | 0 (0%) | 1 (2,38%) | 9 (21,43%) | 9 (21,43%) | 13 (30,95%) | 14 (35,9%) |
|
b. Herculite XR |
| | okresy obserwacji: |
| po 6 mies. | po 12 mies. | po 18 mies. | po 24 mies. | po 30 mies. | po 36 mies. |
| liczba wypełnień | badanych | 41 (100%) | 41 (100%) | 41 (100%) | 41 (100%) | 41 (100%) | 38 (100%) |
| bez zmian | 40 (97,56%) | 34 (82,93%) | 32 (78,05%) | 22 (53,66%) | 22 (53,66%) | 14 (36,84%) |
| zmienionych | 1 (2,44%) | 6 (14,63%) | 5 (12,2%) | 14 (34,15%) | 14 (34,15%) | 19 (50,0%) |
| ze zmianami skorygowanymi | 0 (0,0%) | 1 (2,44%) | 4 (9,76%) | 5 (12,2%) | 5 (12,2%) | 5 (13,16%) |
|
c. Valux Plus |
| | okresy obserwacji:
|
| po 6 mies. | po 12 mies. | po 18 mies. | po 24 mies. | po 30 mies. | po 36 mies. |
| liczba wypełnień | badanych | 40 (100%) | 40 (100%) | 40 (100%) | 39 (100%) | 39 (100%) | 35 (100%) |
| bez zmian | 37 (92,5%) | 34 (85,0%) | 33 (82,5%) | 17 (43,59%) | 13 (33,33%) | 9 (25,71%) |
| zmienionych | 3 (7,5%) | 3 (7,5%) | 2 (5,0%) | 16 (41,03%) | 15 (38,46%) | 19 (54,29%) |
| ze zmianami skorygowanymi | 0 (0,0%) | 3 (7,5%) | 5 (12,5%) | 6 (15,38%) | 11 (28,21%) | 7 (20,0%) |
|
d. Kompozyty razem |
| | okresy obserwacji:
|
| po 6 mies. | po 12 mies. | po 18 mies. | po 24 mies. | po 30 mies. | po 36 mies. |
| liczba wypełnień | badanych | 123 (100%) | 123 (100%) | 123 (100%) | 122 (100%) | 122 (100%) | 112 (100%) |
| bez zmian | 117 (95,12%) | 98 (79,69%) | 93 (75,61%) | 59 (48,36%) | 49 (40,16%) | 32 (28,58%) |
| zmienionych | 6 (4,88%) | 20 (16,26%) | 12 (9,76%) | 43 (35,25%) | 44 (36,07%) | 54 (48,21%) |
| ze zmianami skorygowanymi | 0 (0%) | 5 (4,07%) | 18 (14,63%) | 20 (16,39%) | 29 (23,77%) | 26 (23,21%) |
Podobnie sytuacja przedstawia się, jeśli rozpatrujemy liczbę punktów ze zmianami w adaptacji brzeżnej (tab. 2 a, b, c, d – str. 182) (ryc. 3a, b, c, d – str. 183). Po 36 miesiącach stanowiły one 5,13% dla Degufill H, 9,21% dla Herculite XR i 8,93% dla Valux Plus. Zaś sumarycznie dla wszystkich kompozytów 7,70%. Różnice dotyczące odsetka zmian między wypełnieniami z poszczególnych rodzajów kompozytów okazały się nieistotne.
Tabela2. Udzial punktów ze zmianami i bez w poszczególnych okresach obserwacji.
| a. Degufill H |
| | okresy obserwacji: |
| po 6 mies. | po 12 mies. | po 18 mies. | po 24 mies. | po 30 mies. | po 36 mies. |
| liczba punktów: | badanych | 336 (100%) | 336 (100%) | 336 (100%) | 336 (100%) | 336 (100%) | 312 (100%) |
| bez zmian | 334 (99,4%) | 320 (95,24%) | 319 (94,94%) | 308 (91,67%) | 306 (91,07%) | 279 (89,42%) |
| zmienionych | 2 (0,6%) | 15 (4,46%) | 6 (1,79%) | 17 (5,06%) | 15 (4,46%) | 16 (5,13%) |
| ze zmianami skorygowanymi | 0 (0,0%) | 1 (0,3%) | 11 (3,27%) | 11 (3,27%) | 15 (4,46%) | 17 (5,45%) |
|
b. Herculite XR |
| | okresy
obserwacji: |
| po 6 mies. | po 12 mies. | po
18 mies. | po 24 mies. | po
30 mies. | po 36 mies. |
| liczba punktów | badanych | 328 (100%) | 328 (100%) | 328 (100%) | 328 (100%) | 328 (100%) | 304 (100%) |
| bez zmian | 327 (99,7%) | 319 (97,26%) | 317 (96,65%) | 306 (93,29%) | 303 (92,38%) | 271 (89,14%) |
| zmienionych | 1 (0,3%) | 8 (2,44%) | 7 (2,13%) | 17 (5,18%) | 20 (6,1%) | 28 (9,21%) |
| ze zmianami skorygowanymi | 0 (0,0%) | 1 (0,3%) | 4 (1,22%) | 5 (1,52%) | 5 (1,52%) | 5 (1,64%) |
|
c. Valux Plus |
| | okresy obserwacji: |
| po 6 mies. | po 12 mies. | po 18 mies. | po 24 mies. | po 30 mies. | po 36 mies. |
| liczba punktów: | badanych | 320 (100%) | 320 (100%) | 320 (100%) | 312 (100%) | 312 (100%) | 280 (100%) |
| bez zmian | 316 (98,75%) | 313 (97,81%) | 311 (99,37%) | 284 (91,03%) | 276 (88,46%) | 240 (85,71%) |
| zmienionych | 4 (1,25%) | 3 (0,94%) | 2 (0,63%) | 19 (6,09%) | 20 (6,41%) | 25 (8,93%) |
| ze zmianami skorygowanymi | 0 (0,0%) | 4 (1,25%) | 7 (2,19%) | 9 (2,88%) | 16 (5,13%) | 15 (5,36%) |
|
d. Kompozyty razem |
| | okresy obserwacji: |
| po 6 mies. | po 12 mies. | po 18 mies. | po 24 mies. | po 30 mies. | po 36 mies. |
| liczba punktów: | badanych | 984 (100%) | 984 (100%) | 984 (100%) | 976 (100%) | 976 (100%) | 896 (100%) |
| bez zmian | 977 (99,29%) | 952 (96,75%) | 947 (96,24%) | 898 (92,01%) | 885 (90,68%) | 790 (88,17%) |
| zmienionych | 7 (0,71%) | 26 (2,64%) | 15 (1,52%) | 53 (5,43%) | 55 (5,64%) | 69 (7,7%) |
| ze zmianami skorygowanymi | 0 (0,0%) | 6 (0,61%) | 22 (2,24%) | 25 (2,56%) | 36 (3,69%) | 37 (4,13%) |
Ryc. 3. Udział punktów ze zmianami i bez w poszczególnych okresach obserwacji.
Spośród zaś wypełnień oraz punktów kontrolnych akceptowanych bez zastrzeżeń wyróżniono dwie podgrupy. Jedną stanowiły wypełnienia, do których nie było zastrzeżeń podczas całego okresu obserwacyjnego. Drugą były wypełnienia, przy których pojawiły się zastrzeżenia w którymś z okresów kontrolnych, ale dzięki dodatkowemu opracowaniu i polerowaniu zmiany przy nich stwierdzone zostały w całości usunięte. Zmianami tymi były przede wszystkim stopnie z nadmiaru. Sumaryczna liczba tego rodzaju wypełnień oraz punktów kontrolnych również wzrastała wraz z wydłużaniem się okresu obserwacji. Największe ich wartości miały miejsce przy wypełnieniach z Degufill H oraz Valux Plus (odpowiednio 35,90% oraz 20,00% jeśli chodzi o wypełnienia (tab. 1), natomiast w przypadku punktów obserwacyjnych 5,45% i 5,36%) (tab. 2) (ryc. 3).
Tabela 3. Zależność występowania poszczególnych typów zmian od rodzaju kompozytu.
| | Liczba punktów ze zmiana typu: | Liczba wszystkich punktów |
| B | P | H |
| Degufill H | 19
(6,09%) | 7
(2,24%) | 7
(2,24%) | 312
(100%) |
| Herculite XR | 7
(2,3%) | 9
(2,96%) | 17
(5,59%) | 304
(100%) |
| Valux Plus | 18
(6,43%) | 14
(5,0%) | 8
(2,86%) | 280
(100%) |
Wyniki dotyczą ostatniego okresu kontrolnego (36 miesiecy)
Zmiany w przyleganiu brzeżnym, które wpłynęły na to, że wypełnienia akceptowano ale z zastrzeżeniem:
– stopnie z nadmiaru materiału wypełniającego (oznaczone jako zmiana B). Ich obecność stwierdzano przede wszystkim zgłębnikiem (haczenie narzędzia podczas przesuwania go z powierzchni zęba w kierunku wypełnienia),
– przebarwienia brzeżne (oznaczone jako P),
– występująca punktowo utrata gładkiego przejścia wypełnienia w tkanki zęba, określana dalej jako „punkty haczenia” (H). Charakteryzowała się punktowym haczeniem zgłębnika podczas przesuwania go z powierzchni zęba na powierzchnię wypełnienia i w odwrotnym kierunku.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Gajdzik-Plutecka D.: Kliniczna ocena porównawcza wypełnień amalgamatowych i kompozytowych – 3-letnie obserwacje. Nowa Stomatologia, 1998, 3:19-26. 2. Gajdzik-Plutecka D. i wsp.: Badanie szczelności brzeżnej wypełnień wykonanych z materiału kompozytowego Degufill H. Nowa Stomatologia, 1996, 1-2:19-22. 3. Knibbs P.J., Smart E.R.: The clinical performance of posterior composite resin restorative material Heliomolar R.O.: 3-year report. J. of Oral Rehab., 1992, 19:231-237. 4. Lichota D. i wsp.: Współczesna ocena kliniczna wypełnień z amalgamatu ANA 2000. Mag. Stomat., 1995, 11:49-51. 5. Norman R.D. et al.: A 5-year study comparing a posterior composite resin and an amalgam. J. of Prosthet. Dent., 1990, 64:523-529. 6. Nowicka A. i wsp.: Dwuletnia kliniczna ocena materiału kompozytowego Tetric. Czas. Stomat., 1996, XLIX, 9:604-609. 7. Wiśniewska J.: Kliniczna ocena jakości wypełnień z Amalcapu i Amalcapu non-gamma 2; 3-letnie obserwacje. Czas. Stomat., 1994, XLVII, 9:587-593. 8. Kidd E.A.M. et al.: Secondary caries. Int. Dent. J., 1992, 42:127-138. 9. Mjör I.A.: Amalgam and composite resin restorations: longevity and reasons for replacement. Quality evaluation of dental restorations. K.J. Anusavice, Ed., Chicago 1989, Quintessence, 61-68. 10. Boksman L. et al.: A two year clinical evaluation of the hybrid composites Degufill H and Prisma A. P. H. in anterior stress bearing locations. Maszynopis od autorów. 11. 3M Clinical Update, 3MTM Z100TM Restorative: Four Year Recall Summary. University of Manitoba, December, 1997. 12. Stopa J. i wsp.: Kliniczna ocena światłoutwardzalnych materiałów kompozycyjnych Valux Plus i Tetric w leczeniu twardych tkanek zęba. Stomatologia Współczesna, 1995, 2, 2:127-129. 13. Wysokińska-Miszczuk J. i wsp.: Zastosowanie materiałów światłoutwardzalnych: Helioprogress, Heliomolar, Herculite XR – obserwacje własne. Przegląd Stomat. Wieku Rozw., 1994, 5:54-58. 14. Kassyk-Rokicka H.: Statystyka nie jest trudna. Mierniki statystyczne. PWE, Warszawa, 1998. 15. Luszniewicz A.: Statystyka nie jest trudna. Metody wnioskowania statystycznego. PWE, Warszawa, 1997. 16. Luszniewicz A., Słaby T.: Statystyka stosowana. PWE, Warszawa 1996. 17. Szpringer-Nodzak M.: Stomatologia wieku rozwojowego. PZWL, Warszawa, 1987. 18. Gajdzik-Plutecka D., Gordon A.: Wpływ czasu użytkowania wypełnień z materiałów kompozytowych na ich adaptację brzeżną. Badania w skaningowym mikroskopie elektronowym. Przegląd Stomat. Wieku Rozwojowego, 1998, 1(21):8-17. 19. Joelson K. et al.: Controles cliniques, macrofotographique et microfotographique de 4 composites résineux. Rev. Mens. Suisse Odonto Stomatol., 1981, 91:877-897. 20. Joelson K. et al.: Evaluation clinique de 4 composites résineux aprés 3 ans en bouche. Rev. Mens. Suisse Odonto Stomatol., 1983, 93:139-151. 21. Roulet J.F.: Quality evaluation of dental restorations. Margin quality: criteria and techniques for assessment. K.J. Anusavice, ed. Chicago 1989, Quintessence, 223-235. 22. Tyczyńska U.: Wyniki leczenia wad rozwojowych twardych tkanek zębów siecznych materiałami Dentosit, Helio Pregress, Tetric. Praca doktorska AM Zabrze, 1995. 23. Clark N.P., Warren J.A., Boyle J.A.: Extramarginal enamel marker used to facilitate finishing of composit resin restorations margins. Quint. Int., 1988, 19, 5:347-351. 24. Dietschi D. et al.: A clinical trial of four light curing posterior composite resins: 9-month report. Quint. Int., 1989, 20, 9:641-652. 25. Kidd E.A.M., Beighton D.: Prediction of secondary caries around tooth-colored restorations: a clinical and microbiological study. J. Dent. Res., 1996, 75(12), 1942-1946. 26. Söderholm K.J. et al.: Correlation between marginal discrepancies at the amalgam/tooth interface and reccurent caries. (in Quality evaluation of dental restorations). K.J. Anusavice, ed. Chicago 1989, Quintessence, pp. 95-108. 27. Abdalla A.I., Davidson C.L.: Effect of mechanical load cycling on the marginal integrity of adhesive Class I resin composite restorations. J. of Dent., 1996, 24:87-90. 28. Heymann H.O., Bayne S.C.: Aktualne poglądy dotyczące materiałów łączących z zębiną; zębinowe elementy adhezyjne. Mag. Stomat., 1993, 12:6. 29. Wagner L., Trykowski J.: Uwagi o etiologii i leczeniu przyszyjkowych ubytków o niepróchnicowym pochodzeniu. Nowa Medycyna, 1995, 10:24-28.
