© Borgis - Nowa Stomatologia 3/2005, s. 139-142
Elżbieta Dybiżbańska
Skuteczność stomatologicznej edukacji prozdrowotnej na podstawie doświadczeń międzynarodowych
Effectiveness of dental health education on the basis of international experiences
Zakład Stomatologii Zachowawczej Instytutu Stomatologii Akademii Medycznej w Warszawie
Kierownik Zakładu: dr hab. n. med. Elżbieta Jodkowska
Pomimo znacznej poprawy stanu zdrowia jamy ustnej, która nastąpiła u dzieci w wielu krajach w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, próchnica zębów pozostaje jedną z najczęściej występujących chorób, zarówno w krajach uprzemysłowionych jak i rozwijających się (1). Równocześnie z ogólną poprawą stanu zdrowia jamy ustnej w danej populacji, obserwowano zjawisko polaryzacji występowania próchnicy, polegające na tym, że zwiększa się odsetek osób bez próchnicy przy jednoczesnym występowaniu części populacji, w której nasilenie choroby jest bardzo wysokie (2). Ze względu na zróżnicowane występowanie próchnicy w populacji, zasugerowano konieczność stosowania zróżnicowanej strategii jej zapobiegania w zależności od osobistego ryzyka występowania choroby (3). Uwzględnia ona ogólne obniżenie występowania próchnicy w całej populacji przez stomatologiczną edukację prozdrowotną oraz indywidualną profilaktykę u osób o wysokim zagrożeniu próchnicą obejmującą m.in. regularne profesjonalne mechaniczne oczyszczanie zębów, aplikację lakieru fluorkowego, stosowanie płukanki, żelu lub lakieru chlorheksydynowego oraz uszczelnienie bruzd międzyguzkowych (4).
Celem stomatologicznej edukacji prozdrowotnej jest zmiana zachowań sprzyjających powstawaniu próchnicy zębów i chorobom przyzębia (5). Istotną rolę odgrywa tu dostarczanie odpowiednich informacji w celu zwiększenia świadomości zdrowotnej, rozwinięcie koniecznych umiejętności oraz wielokrotne powtarzanie przekazanych treści (6). Miejscem prowadzenia edukacji prozdrowotnej może być zarówno gabinet stomatologiczny, jak i codzienne środowisko odbiorcy (7). Szczególnie ważnym środowiskiem, w którym prowadzona jest edukacja pro-zdrowotna jest szkoła. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej w szkole umożliwia dotarcie jak najwcześniej do jak najliczniejszej populacji oraz powracanie do problematyki zdrowia jamy ustnej przez kolejne lata szkolne. Ponadto odbywa się ona w okresie, kiedy formowane są nawyki, a dzieci przygotowują się do podejmowania świadomych decyzji wpływających na stan ich uzębienia. Z tego względu stomatologiczna edukacja pro-zdrowotna od lat jest częścią programu szkolnego w wielu krajach (8).
Zorganizowana stomatologiczna edukacja prozdrowotna ma historię ponadstuletnią (8). Aczkolwiek przez ten czas zmieniły się poszczególne metody i środki zalecane, i to zarówno na skutek rozwoju nauki, jak i zmieniającej się mody, niezmienione pozostały trzy podstawowe obszary, na których koncentrowała się stomatologiczna edukacja prozdrowotna, a mianowicie higiena jamy ustnej, właściwa dieta oraz wizyty u stomatologa (8). Ze wzmiankami o nauczaniu higieny w szkołach w Europie spotykamy się już w latach osiemdziesiątych XIX wieku, natomiast na początku XX wieku znajdujemy opisy pierwszych szerokodostępnych materiałów edukacyjnych dla szkół opracowanych przez środowisko stomatologiczne (8). W okresie międzywojennym opisano udział w przygotowaniu materiałów edukacyjnych producentów past do zębów, natomiast na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych obserwowano zwiększony udział przemysłu w przygotowaniu przewodników dla nauczycieli, pomocy dydaktycznych oraz przyborów do higieny jamy ustnej dla uczniów (8).
O wadze przypisanej promocji zdrowia świadczy Karta Ottawska, przyjęta w 1986 r. na międzynarodowej konferencji poświęconej promocji zdrowia, w której wezwano Światową Organizację Zdrowia oraz inne organizacje międzynarodowe do wspierania promocji zdrowia oraz do pomagania poszczególnym krajom w ustaleniu strategii i programów promocji zdrowia (1). W 1995 r. WHO podjęło w odpowiedzi globalną inicjatywę zdrowia w szkołach, w celu mobilizacji i wsparcia promocji zdrowia i edukacji prozdrowotnej na poziomie lokalnym, regionalnym i globalnym (9). W 2003 r. WHO wydało dokument dotyczący promocji zdrowia jamy ustnej, zawierający wskazówki dla tzw. Szkół Promujących Zdrowie (1). Mianem „Szkoły Promującej Zdrowie” WHO określiło taką szkołę, która sprzyja zarówno zdrowiu, jak i nauczaniu, angażując w tym nauczycieli, uczniów, rodziców, decydentów i lokalną społeczność, a także usiłującą poprawić stan zdrowia zarówno uczniów, jak i personelu oraz zapewnić zdrowe środowisko szkolne (1). W wymienionym dokumencie zwracano uwagę na konieczność traktowania edukacji prozdrowotnej jako integralnej części szerszego szkolnego programu zdrowotnego, uwzględniającego również m.in. zdrowe środowisko szkolne (bezpieczeństwo w budynku szkolnym i na boisku, niepalenie tytoniu na terenie szkoły), dostępność usług stomatologicznych dla uczniów (badania przeglądowe, leczenie, monitorowanie, kierowanie na leczenie do innych placówek), zdrowe żywienie w szkole (obiady, sklepik szkolny, automaty), sport oraz zdrowie psychiczne uczniów (1). Wśród bezpośrednich celów „Szkoły Promującej Zdrowie” w zakresie zdrowia jamy ustnej wymieniano nabycie przez uczniów odpowiedniej wiedzy w tym zakresie, wpływ na nastawienie uczniów do zdrowia jamy ustnej i własną odpowiedzialność za nie oraz praktykowanie zachowań prozdrowotnych (utrzymanie właściwej higieny jamy ustnej przez codzienne szczotkowanie zębów, stosowanie pasty do zębów z fluorem, ograniczenie spożywania słodyczy i słodzonych napojów między posiłkami, regularne wizyty kontrolne u stomatologa, przeciwdziałanie paleniu tytoniu, spożywaniu alkoholu i korzystaniu z innych używek) (1). Podobnie jak to już miało miejsce wcześniej w szkolnych programach edukacji prozdrowotnej prowadzonych z udziałem przemysłu, zwracano uwagę na konieczność integracji zdrowia jamy ustnej z innymi przedmiotami, m.in. z biologią, chemią i naukami przyrodniczymi (na przykład wiedza o jamie ustnej i jej chorobach, jedzeniu, bakteriach, wykonanie prostych eksperymentów), z matematyką (uwarunkowania czasowe ataku kwasu na zęby, statystyka zdrowotna w rodzinie i w szkole), a także z nauką języków, zajęciami plastycznymi i muzyką (1). Podkreślano przy tym istotne znaczenie wsparcia środowiska rodzinnego dla powodzenia szkolnej edukacji prozdrowotnej oraz konieczność powtarzania i rozwinięcia problematyki w kolejnych klasach. Zwracano również uwagę na konieczność oceny wprowadzonych programów, zarówno pod kątem czynników ułatwiających lub utrudniających ich wprowadzenie, jak i pod kątem skuteczności, ocenianej na podstawie wiedzy uczniów oraz badania klinicznego (obecność płytki, krwawienia z dziąseł, wskaźników DMFT/DMFS (1).
W Polsce zwiększony rozwój systematycznie prowadzonych szkolnych programów stomatologicznej edukacji prozdrowotnej obserwowano od początku lat dziewięćdziesiątych wraz z wejściem na polski rynek międzynarodowych firm oferujących różne środki zalecane do pielęgnacji jamy ustnej (np. pasty do zębów, płukanki). W przygotowanie i wprowadzenie programów zaangażowani byli przedstawiciele Polskiego Towarzystwa Stomatologicznego, Ministerstwa Edukacji Narodowej, Polskiego Towarzystwa Oświaty Zdrowotnej i Wojewódzkich Stacji Sanitarno-Epidemiologicznych (10, 11). Do wprowadzanych w tym okresie na szeroką skalę szkolnych programów stomatologicznej edukacji prozdrowotnej należą: „Cel – śnieżnobiały uśmiech”, wprowadzony w roku szkolnym 1993/94 i przeznaczony dla dzieci klasy pierwszej szkoły podstawowej (11), „Radosny uśmiech, radosna przyszłość” wprowadzony w roku 1997/98 dla dzieci drugiej i trzeciej klasy szkoły podstawowej (12) oraz „Twój piękny uśmiech” wprowadzony w roku 1997/98 dla młodzieży gimnazjalnej i pierwszych i drugich klas szkół średnich (10).
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Word Health Organization. Oral Health Promotion: An Essential Element of a Health-Promoting School. Geneva 2003. WHO/NMH/NPH/School/03.3. 2. Dimitrova M.M., et al.: A study of caries polarization in 1-, 2- and 3-year-old children. Folia Med., 2000, 42: 55-59. 3.Bader J.D., et al.: A systematic review of selected caries prevention and management methods. Community Dent. Oral. Epidemiol., 2001, 29: 399-411. 4.Wierzbicka M., Adamowicz-Klepalska B.: Prace nad poprawą zdrowia jamy ustnej i rozwojem opieki stomatologicznej w Polsce. Zalecenia w sprawie zasad doboru i stosowania metod zapobiegania próchnicy zębów i zapaleniom dziąseł w okresie przekształceń systemowych w ochronie zdrowia. Czas Stomat., 1999, LII: 340-348. 5.Flanders R.A.: Effectiveness of dental health educational programs in schools. J. Am. Dent. Assoc., 1987, 114: 239-242. 6.Hawkins R.J., et al.: Oral hygiene knowledge of high-risk Grade One children: an evaluation of two methods of dental health education. Community Dent. Oral. Epidemiol., 2000, 28: 336-343. 7.Blinkhorn A.S.: Dental health education: what lessons have we ignored? Brit. Dent. J., 1998, 184: 58-59. 8.Fox B., Maddick I.: A hundred years of dental health education. Brit. Dent. J., 1980, 149: 28-32. 9. Petersen P.E.: The World Oral Health Report 2003: continuous improvement of oral health in the 21st century – the approach of the WHO Global Oral Health Programme. Community Dent. Oral. Epidemiol., 2003, 31 (Suppl. 1): 3-24. 10. Anonimowy. Twój piękny uśmiech. Stomat. Współ., 2001, 8: 61-62. 11. Wierzbicka M., i wsp.: Ocena realizacji i efektów programu edukacji prozdrowotnej dla dzieci pierwszych klas szkoły podstawowej. Czas Stomat., 1998, LI: 363-367. 12.Daszkowska M., i wsp.: Ocena stanu uzębienia i potrzeb leczniczych dzieci objętych programem profilaktycznym „Radosny uśmiech, radosna przyszłość”. Nowa Stomatologia 2002, 4: 168-171. 13.Petersen P.E., et al.: Effect of a school-based oral health education programme in Wuhan City, Peoples Republic of China. Int. Dent. J., 2004, 54: 33-41. 14.Hartono S.W., Lambri S.E., et al.: Effectiveness of primary school-based oral health education in West Java, Indonesia. Int. Dent. J. 2002, 52: 137-143. 15.Ivanovic M., Lekic P.: Transient effect of a short-term educational programme without prophylaxis on control of plaque and gingival inflammation in school children. J. Clin. Periodontol., 1996, 23: 750-757. 16. Szatko F., i wsp.: Opinie nauczycieli dotyczące szkolnego programu stomatologicznej edukacji prozdrowotnej. Czas Stomat., 2002, LV: 714-719. 17.Laiho M., et al.: Three methods of oral health education in secondary schools. Scand. J. Dent. Res., 1993, 101: 422-427. 18.Biesbrock A.R., et al.: Initial impact of a national dental education program on the oral health and dental knowledge of children. J. Contemp. Dent. Pract., 2003, 4: 1-10. 19.Worthington H.V., et al.: A cluster randomized controlled trial of a dental health education program for 10-year-old children. J. Public. Health. Dent., 2001, 61: 22-27. 20.Redmond C.A., et al.: A cluster randomized controlled trial testing the effectiveness of a school-based dental health education program for adolescents. J. Public. Health. Dent., 1999, 59: 12-17. 21. Vanobbergen J., et al.: The effectiveness of a 6-year oral health eduction programme for primary schoolchildren. Community Dent. Oral. Epidemiol., 2004, 32: 173-182. 22.Wierzbicka M., i wsp.: Changing oral health status and oral health behaviour of schoolchildren in Poland. Community Dental Health 2002, 19: 243-250. 23.van Palenstein Helderman W.H., et al.: Effect evaluation of an oral health education programme in primary schools in Tanzania. Community Dent. Oral. Epidemiol., 1997, 25: 296-300. 24.Frencken J.E., et al.: Effectiveness of an oral health education programme in primary schools in Zimbabwe after 3.5 years. Community Dent. Oral. Epidemiol., 2001, 29: 253-259. 25.Wierzbicka M., i wsp.: A school-based oral health education programme – 3 years´ results. IADR/CED Madryt 1997. 26.Petersen P.E., i wsp.: Detal knowledge and oral health behaviour of mothers and schoolteachers In Poland. EADPH Strasbourg 1999. 27.Dybiżbanska E., i wsp.: Oral health education and caries prevention in school teachers opinion. IADR/CED Istambuł 2004.
