Urazowe uszkodzenia zębów mlecznych stanowią istotny problem w stomatologii dziecięcej, niewiele jest natomiast doniesień na ten temat we współczesnym piśmiennictwie (1, 2, 3). Z retrospektywnych badań Andreasen i wsp. wynika, że 30% dzieci poniżej 7. roku życia doznało urazu zębów (2, 4, 5). Należy dodać, że duża część niewielkich uszkodzeń zębów mlecznych nie jest ujęta w statystykach (6). Bardzo często bowiem rodzice nie zgłaszają się z dziećmi do leczenia. Dodatkowo uszkodzenia zębów mogą zostać przeoczone podczas badania, gdy urazowi towarzyszy krwawienie z tkanek miękkich. Przyczynia się do tego także brak współpracy ze strony dziecka (7). Największe ryzyko wystąpienia urazu istnieje między 18. a 30. miesiącem życia, kiedy dziecko rozpoczyna samodzielnie chodzić. Wtedy właśnie ryzyko pourazowego uszkodzenia zębów jest dwukrotnie wyższe niż u dzieci w pozostałych grupach wiekowych. Do urazów zwykle dochodzi w domu, a najczęstszą przyczyną są upadki (4, 7). W uzębieniu mlecznym urazom najczęściej ulegają pierwsze centralne siekacze, rzadziej górne i dolne siekacze boczne oraz górne kły. Uszkodzenia pozostałych zębów są rzadkie i towarzyszą zwykle poważniejszym urazom kości twarzoczaszki (8). Najczęstszym efektem urazu są zwichnięcia częściowe (2, 7, 9, 10). Z piśmiennictwa wynika, że zwichnięcia zębów mlecznych stanowią od 21-81% wszystkich uszkodzeń zębów mlecznych (11, 12, 13). Spowodowane jest to specyficznymi dla wieku rozwojowego warunkami anatomicznymi. Korony zębów mlecznych są krótsze w stosunku do koron zębów stałych, korzenie zębów mlecznych mają mniejsze wymiary i podlegają zmianom fizjologicznym, przez co ząb jest słabiej osadzony w zębodole. Słabszemu umocowaniu sprzyja też luźniejsza budowa kości gąbczastej z obecnością zawiązków zębów stałych i słabsza mineralizacja kości wyrostków zębodołowych. Włókna ozębnej i blaszka zbita zębodołu są cieńsze (14).

Konsekwencjami urazów widocznymi w uzębieniu mlecznym są: przebarwienia korony zęba (53%), przedwczesna utrata zęba mlecznego (46%), obliteracja kanału korzeniowego (36%), martwica miazgi (25%), przemieszczenie zęba utrwalone po zwichnięciu (5-22%), patologiczna resorpcja korzeni (1-10%), retrakcja dziąsła (6%) oraz zaburzenia fizjologicznej resorpcji (4%) (2).

Postępowanie lecznicze często różni się od stosowanego w leczeniu pourazowych stanów w zębach stałych. Nadrzędnym celem leczenia jest prawidłowy rozwój zęba stałego (3, 15). Pourazowe uszkodzenia zębów mlecznych są najczęstszym czynnikiem fizycznym, który może zaburzyć rozwój zęba stałego (16). Niewielka odległość między wierzchołkiem korzenia zęba mlecznego a zawiązkiem jego stałego następcy wyjaśnia, dlaczego urazy zębów mlecznych z łatwością przenoszone są na zęby stałe. Negatywnymi skutkami urazów zębów mlecznych pojawiającymi się w uzębieniu stałym mogą być: białe lub żółtobrązowe przebarwienie szkliwa zębów stałych, przebarwienie z hipoplazją szkliwa na obwodzie, rozdarcie korony zęba, uformowanie struktury zębopodobnej, rozdwojenie korzenia zęba stałego, zagięcie korzenia w kierunku doprzedsionkowym lub bocznym, wydzielenie się zawiązka zęba stałego lub utrudnione wyrzynanie zęba stałego (6). Wymienione zaburzenia rozwojowe po urazach zębów mlecznych stwierdzono u 30% stałych następców (10). Najczęściej występującym zaburzeniem w uzębieniu stałym są przebarwienia szkliwa (10). Ze względu na możliwość wystąpienia podanych wyżej powikłań, wybór metody leczenia w przypadku zębów mlecznych powinien eliminować dodatkowe ryzyko dalszego uszkodzenia zęba stałego (2, 17). Niewłaściwe postępowanie lecznicze po urazie zębów mlecznych może spowodować większe szkody niż sam uraz, odpowiednie natomiast, może poprawić rokowanie (17). Przy wyborze procedury leczniczej należy brać pod uwagę zdolność dziecka do współpracy, okres rozwojowy zęba i jego przydatność w okluzji. Zachowawcze leczenie uszkodzonych w wyniku urazu zębów mlecznych jest zasadne, kiedy są one wolne od choroby próchnicowej (2), ponieważ wiele powikłań w leczeniu stanów pourazowych zębów mlecznych jest związana z patologicznym stanem miazgi i tkanek okołowierzchołkowych (7). Wnikliwe badanie dziecka z urazowym uszkodzeniem zębów jest warunkiem prawidłowego rozpoznania, właściwego wyboru metody leczniczej i osiągnięcia pozytywnego wyniku leczenia. W badaniu dziecka należy uwzględnić dane z wywiadu, badania klinicznego i radiologicznego. Należy zebrać informacje odnośnie ogólnego stanu zdrowia dziecka ze szczególnym uwzględnieniem utraty przytomności, uczuleń na leki, przebytych szczepień oraz czasu jaki ubiegł od chwili urazu, a także miejsca, w którym doszło do wypadku. Ważne są też dane o udzielanej wcześniej pomocy medycznej (14, 6). Badanie radiologiczne jest konieczne w przypadku każdego pourazowego uszkodzenia zębów. Poza oceną budowy anatomicznej, umiejscowieniem linii złamania, obecnością uszkodzeń w obrębie korzenia, stopniem rozwoju korzenia zęba, stanu ozębnej i otaczających kości, pozwala ustalić, czy ząb mleczny po urazie może uszkadzać rozwijający się zawiązek zęba stałego. Badanie to pozwala też na określenie obecności ciał obcych w tkankach miękkich (11). W zależności od możliwości współpracy dziecka i rodzaju urazu polecane są różne projekcje: wykonane techniką kąta prostego, zdjęcia zgryzowe lub zdjęcia zewnątrzustne.

Należy pamiętać o konieczności zniesienia bólu przed rozpoczęciem oczyszczania ran (11).

Zespół ekspertów Flores, Andreasen, Malmgren, Bakland, Andersso i wsp. (3) opracował następujące standardy obowiązujące przy leczeniu stanów pourazowych w zębach mlecznych:

1) W przypadku niepowikłanego złamania korony zęba, kiedy odłamany jest fragment szkliwa lub szkliwa i zębiny, a miazga nie została obnażona, na obrazie rtg odległość między linią złamania a komorą zęba jest duża, zalecane jest wygładzenie jej ostrych brzegów. Jeśli jest to możliwe i konieczne to należy dokonać odbudowę z materiałów złożonych lub szkłojonomerów. Po okresie 3-4 tygodni od urazu wskazane jest badanie kontrolne.

2) Złamanie korony zęba powikłane obnażeniem miazgi – konieczna jest radiologiczna ocena stadium rozwoju korzenia i przebiegu linii złamania. U małych dzieci, u których korzenie zębów nie mają jeszcze zakończonego rozwoju wierzchołków korzystnie jest chronić miazgę za pomocą przykrycia bezpośredniego lub pulpotomii. Ten sposób leczenia jest też procedurą stosowaną z wyboru u młodych pacjentów z całkowicie uformowanymi korzeniami. Odpowiednim materiałem do zaopatrzenia miazgi w tym przypadku jest preparat na bazie wodorotleneku wapnia. Badania kontrolne są wskazane po tygodniu, 6-8 tygodniach i roku od urazu. Badania radiologiczne po 6-8 tygodniach i 12. miesiącach. W przypadku, w którym nie można zastosować tych form leczenia, na przykład ze względu na postawę emocjonalną pacjenta, ząb należy usunąć.

3) Złamanie koronowo-korzeniowe – obejmujące szkliwo, zębinę i struktury korzenia. W tym przypadku miazga może, ale nie musi być odsłonięta. Jednym z objawów może być odłamany, ale jeszcze przyczepiony fragment zęba. Postępowaniem z wyboru jest ekstrakcja zęba mlecznego oraz późniejsze obserwacje kliniczne i radiologiczne, aż do momentu wyrżnięcia stałego następcy.

4) Złamanie korzenia – fragment koronowy jest ruchomy i może być przemieszczony. Na obrazie rtg zwykle widoczne jest usytuowanie linii złamania w środkowej lub przywierzchołkowej części korzenia. W przypadku przemieszczenia fragmentu koronowego należy usunąć jedynie tę część zęba mlecznego, a część przywierzchołkową pozostawić, aby uległa resorpcji fizjologicznej. Zęby mleczne ze złamaniami bez przemieszczeń należy poddawać kontroli klinicznej po tygodniu, 2-3 tygodniach, 6-8 tygodniach i roku oraz kontroli radiologicznej po 2-3 i 6-8 tygodni. Obszar ten powinien też być obserwowany aż do wyrżnięcia następcy złamanego zęba mlecznego.

5) Złamanie wyrostka zębodołowego. Złamanie to swoim zasięgiem obejmuje kość wyrostka zębodołowego, może tez obejmować zębodół. Odłamany fragment zawierający zęby jest ruchomy i może być przemieszczony. Leczenie odbywa się zwykle w znieczuleniu ogólnym. Polega ono na repozycji odłamu, a następnie szynowaniu. Należy poddawać obserwacji zęby, które znalazły się w obrębie linii złamania. Badania kontrolne po tygodniu, badania kliniczne i radiologiczne po 3-4 tygodniach, 6-8 tygodniach i roku. Zdjęcie szyny zalecane jest po okresie 3-4 tygodni.