© Borgis - Nowa Stomatologia 3/2009, s. 82-84
*Ewa Fitak, Leopold Wagner
Selen – rola biologiczna, znaczenie w medycynie i stomatologii na podstawie piśmiennictwa
Se lenium – its role in biology, medicine and dentystry according to literature
Zakład Propedeutyki i Profilaktyki Stomatologicznej Instytutu Stomatologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
Kierownik Zakładu dr hab. n. med. prof. nadzw. WUM Leopold Wagner
Selen (Se) został odkryty w 1918 r. przez szwedzkiego chemika J. J. Berzeliusa. Początkowo, aż do lat trzydziestych XX wieku uznawano, iż posiada on wyłącznie toksyczne działanie. Wykazano, że niektóre regionalne choroby zwierząt hodowlanych są następstwem spożywania przez nie paszy o wysokiej zawartości pierwiastka. Zwierzęta traciły sierść, chudły, ich kopyta ulegały deformacji. Prócz tego, występowały u nich zaburzenia układu nerwowego, koordynacji ruchowej i upośledzenie widzenia, obserwowano również zmiany w narządach wewnętrznych (35, 40). Dopiero w latach 50. odkryto, że selen jest niezbędnym składnikiem pożywienia zwierząt, a w roku 1973 również człowieka, gdy L. Flohe wyizolował pierwszy selenoenzym – peroksydazę glutationową (39).
Obecnie selen nazywany jest pierwiastkiem życia, zaliczany jest do mikroelementów, czyli pierwiastków niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmów żywych.
Trwałe związki tworzy na -2, +4 i +6 stopniu utlenienia. Może występować w formie nieorganicznej, np. jako selenki metali, seleniny (IV), seleniny (VI) oraz w formie organicznej, np. jako związki metylowe, aminokwasy selenowe, selenoproteiny. Pierwotnym źródłem selenu w środowisku są wyziewy i lawa wulkaniczna. Osiąga on różne zakresy stężeń w powietrzu, wodzie oraz glebie zależnie od regionu geograficznego. Zawartość w glebie zmienia się w najszerszym zakresie od 0,1 mg/kg do 1200 mg/kg, od niskich wartości do toksycznych dla zwierząt i człowieka (26, 32).
Głównym źródłem selenu dla człowieka jest woda i dieta. Pierwiastek ten pobierany jest z gleby przez rośliny i dalej wzdłuż łańcucha pokarmowego transportowany do organizmu ludzkiego. Rośliny pobierają nieorganiczne związki selenu i przekształcają je w formy organiczne, głównie w selenometioninę i selenocysteinę (10, 42). W produktach pochodzenia zwierzęcego mogą występować również połączenia nieorganiczne: siarczki, wielosiarczki i selenki metali (23).
Zawartość selenu w pokarmach roślinnych i zwierzęcych jest zmienna, zależy, m.in. od poziomu tego pierwiastka w glebie przeznaczonej do uprawy, czynników klimatyczno-glebowych, warunków hodowli oraz zastosowanych procesów technologicznych. Wpływa na nią również przetwarzanie surowców żywnościowych. Podczas obróbki cieplnej traci się ok. 40% pierwiastka, przy czym najmniejsze straty występują podczas gotowania, największe przy smażeniu i pieczeniu (20).
Selen łatwo łączy się z proteinami, dlatego żywność o dużej zawartości białka, a więc mięso, podroby, ryby oraz owoce morza stanowią jego bogate źródło. W znacznej ilości występuje również w produktach zbożowych. Mniejsze stężenie selenu zawierają warzywa i owoce, choć nie należy zapominać o produktach pochodzenia roślinnego, które kumulują selen, takich jak brokuły, kapusta, czosnek czy grzyby (12, 20).
Analizując rolę selenu jako niezbędnego składnika organizmu ludzkiego, należy pamiętać, że zarówno nadmiar, jak i niedobór tego pierwiastka wywiera niekorzystne działanie. Przewlekłe narażenie na selen tzw. selenoza wywołuje niedokrwistość, zanik narządów miąższowych, zaburzenia żołądkowo-jelitowe, kardiomiopatie, zesztywnienie i bóle stawowe, wypadanie owłosienia, czerwone zabarwienie paznokci, zębów i włosów oraz próchnicę zębów o szybkim przebiegu (19, 41). Na niedobór selenu organizm może reagować bolesnością mięśni, osłabieniem, uczuciem permanentnego zmęczenia, podatnością na choroby wirusowe i bakteryjne (3, 39). Przy skrajnie niskim poziomie pierwiastka we krwi ok. 11 μg/l, gdy norma wynosi 60-105 μg/l (37) zaobserwowano występowanie na terenach Chin dwóch endemicznych chorób: choroby Keshan – kardiomiopatii i choroby Keshin-Beck´a – choroby układu kostno-stawowego (37).
W międzynarodowych standardach żywieniowych przyjmuje się w związku z tym, iż dzienna podaż selenu powinna mieścić się w przedziale 50-200 μg/dobę. Selen podawany w stężeniach powyżej 600 μg/dobę staje się jednym z najbardziej toksycznych pierwiastków (42). W Polsce jego stężenie w glebie jest dość niskie, dlatego średnia zawartość Se w diecie wynosi tylko 40 μg/dobę, a jego poziom we krwi zamieszkujących tu osób, około 80-90 μg/l (12).
Mikroelement ten można oznaczać we krwi, moczu i włosach (23). Jednak selen jako pierwiastek nie wykazuje działania biologicznego w organizmie ludzkim. Aktywność biologiczną wykazują jedynie jego związki, najczęściej selenocysteina i selenometionina wbudowane w białka (12). Poziom selenu w surowicy krwi nie odzwierciedla więc faktycznego statusu pierwiastka w ustroju. Czynione są próby znalezienia markerów niedoboru selenu. Obecnie uważa się, że niski poziom peroksydazy glutationowej oraz zaburzenia metabolizmu hormonów tarczycy (zakłócenie konwersji tyroksyny w trójjodotyroninę) mogą być wyznacznikiem niedoboru selenu w organizmie (12).
Tkanki wychwytują i kumulują pierwiastek pod postacią selenobiałek. Do tej pory znanych jest około 35 selenoprotein obecnych w organizmach żywych, choć budowę i funkcję w pełni poznano tylko 11 z nich. Jako składnik selenobiałek pierwiastek ten odgrywa rolę zarówno strukturalną, jak i enzymatyczną. Najważniejsza jego funkcja związana jest jednak z tworzeniem silnego antyutleniacza, wchodzi on bowiem w skład centrum aktywnego peroksydazy glutationowej biorącej udział w detoksykacji wolnych rodników i nadtlenków (7, 16, 30). Zmniejszenie ilości selenu w pożywieniu przyczynia się do obniżenia aktywności peroksydazy glutationowej, co pociąga za sobą wzrost stężenia wolnych rodników w organizmie (1). Uważa się, że stres oksydacyjny bierze udział w patogenezie wielu jednostek chorobowych, takich jak: choroby nowotworowe, choroby układu sercowo-naczyniowego rozwijające się na podłożu miażdżycy tętnic, choroby reumatoidalne (17) oraz w większości procesów zapalnych, w tym i zapaleniu przyzębia (5).
Obecnie pierwiastek ten uznaje się za czynnik antykancerogenny zapobiegający procesom proliferacji i wzrostowi nowotworów. Inna ważna jego funkcja polega na zapobieganiu chorobom naczyniowym serca i zawałom. Poza tym stymuluje on układ odpornościowy oraz posiada właściwości przeciwzapalne i antywirusowe, pośrednio chroni również przed zatruciem metalami ciężkimi, tworząc nieaktywne i nietoksyczne kompleksy z rtęcią, ołowiem i kadmem (10, 12, 18, 33, 38). Ponadto jest niezbędny do prawidłowego wzrostu i proliferacji komórek oraz odgrywa ważną rolę w przekazywaniu impulsów nerwowych w ośrodkowym układzie nerwowym (20).
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Andrzejak R, Goch JH, Jurga M: Rola selenu w patofizjologii człowieka. Post Hig Med 1996; 50(5): 293-307. 2. Bauersachs S, Kirchgessner M: Effects of different levels of dietary selenium and vit. E on the humoral immunity of rats. J Trace Elem Electrolytes Heath Dis1993; 7: 147-152. 3. Beck MA, Levander O, Handy J: Selenium deficiency and viral infection. J Nutr 2003; 133(14): 63-67. 4. Britton JL, Shearer TR, DeSart DJ: Cariostasis by moderate doses of selenium in the rat model. Arch Environ Health 1980; 35(2): 74-76. 5. Chapple ILC: Reactive oxygen species and antioxidants in inflammatory diseases. J Clin Periodontal 1997; 24: 287-296. 6. Clark LC et al.: Effects of selenium supplementation for cancer prevention in patients with carcinoma of the skin. A randomized controlled trial. J Am Med Assoc 1996; 276: 1957-63. 7. Combs GF, Gray WP: Chemopreventive agents: Selenium, Pharmacol Ther 1998; 79: 179-92. 8. Dong Y et al.: Delineation of the molecular basis for selenium – induced growth arrest in human prostate cancer cells by oligonucleotide array. Cancer Res 2003; 63: 52-59. 9. Eisenberg AD, Curzon MEJ, Izaguirre-Fernedez EJ: Interactions of selenium and fluoride on growth, glycolysis and survival of Streptococcus mutans GS-5, Caries Res 1990; 24: 309-311. 10. Ellis DR, Salt DE: Plants, selenium and human health. Curr Opin Plant Biol 2003; 6: 273-279. 11. Fitak E: Wpływ seleninotriacylogliceroli na zmineralizowane tkanki zębów szczurów. Praca dok WUM, 2009. 12. Floriańczyk B: Selen i selenoproteiny w zdrowiu i chorobie. Nowiny Lek 1999; 68(2): 244-253. 13. Gauba K, Tewari A, Chawla HS: Role of trace elements Se and Li in drinking water on dental caries experirnce. J Indian Soc Pedod Prev Dent 1993; 11(1): 15-19. 14. Ghosh J: Rapid induction of apoptosis in prostate cancer cell by selenium: reversal by metabolites of arachidonate 5-lipoxygenase. Bichem Biophys Researcg Com 2004; 315: 624-625. 15. Gierat-Kucharzewska B, Karasińska A: Influence of chosen elements on the dynamics of the cariogenic process. Biol Trace Elem Res 2006; 111(1-3): 53-62. 16. Goldhaber SB: Trace element risk assessment: essentiality vs. toxicity. Reg Tox Pharmacol 2003; 38: 232-42. 17. Ignatowicz E, Rybczyńska M: Some biochemical and pharmacological aspects of free radical – mediated tissue damage. Pol J Pharmacol 1994; 46: 103-14. 18. Jendryczko A, Pardela M: Rola selenu – mikroelementu ważnego w metabolizmie i działaniu hormonów tarczycy. Wiad Lek 1994; 47: 435-438. 19. Kise Y et al.: Acute oral selenium intoxication with ten times the lethal dose resulting in deep gastric ulcer. J Emergency Med 2004; 26(2): 183-187. 20. Kuczyńska J, Biziuk M: Biogeochemia selenu i jego monitoring w materiałach biologicznych pochodzenia ludzkiego. Ecol Chem Eng 2007; 14(S1): 47-65. 21. Kumaraguruparan R et al.: Antioxidant profile in the circulation of patients with fibroadenoma and adenocarcinoma of the breast. Clin Biochem 2002; 35: 275-279. 22. Luoma H, Ranta H, Turtola L: The potassium and phosphorus content of a cariogenics streptococcus modified by fluoride and selenium. Caries Res 1971; 5: 96-99. 23. Masłowska J, Janiak J: Badanie poziomu selenu w drożdżach selenowych, surowcach stosowanych do ich produkcji oraz odpadach po produkcyjnych. Bromat Chem Toksykol 1991; 24(3-4): 221-226. 24. Muhler JC, Shafer WG: The effect of selenium on the incidence of dental caries in rat. J Dent Res 1957; 36(6): 895-896. 25. Navarro-Alarcon N, Lopez-Martinez MC: Essentiality of selenium in the human body: relationship with difference diseases. Science Total Environ 2000; 249: 347-371. 26. Nikonorow M, Urbanek-Karłowska B: Toksykologia żywności, PZWL, Warszawa, 1987. 27. Parko A: Has the increase in selenium intake led to a decrease in caries among children and the young in Finland. Proc Finn Dent Soc 1992; 88(1-2): 57-59. 28. Rayman MP: The importance of selenium to human health. Lancet 2000; 356: 233-41. 29. Ronai Z et al.: Effect of organic and inorganic selenium compounds on rat mammary tumor cells. Int J Cancer 1995; 63: 428-434. 30. Russo MW et al.: Plasma selenium levels and the risk of colorectal adenomas. Nutr Cancer 1997; 28: 125-9. 31. Santorek-Strumiłło EJ et al.: Ocena właściwości peroksydazy glutationowej i dysmutazy pondtlenkowej w diagnostyce rozsianych zmian miąższowych płuc. Kariochirurgia i Torakochirurgia Pol 2008; 5(3): 296-300. 32. Seńczuk W: Toksykologia, PZWL, Warszawa, 1999. 33. Sepulveda RT, Watson RR: Treatment of antioxidant deficiencies in ADIS patient. Nutrition Research 2002; 22: 27-37. 34. Shearer TR: Developmental and postdevelopmental uptake of dietary organic and inorganic selenium into the molar theeth of rats. J Nutr 1975; 105(3): 338-347. 35. Spallholz JE: On the nature of selenium toxicity and cartinostatic activity. Free Rad Biol Med 1994; 17: 45-64. 36. Tank G, Strovick CA: Effect of naturally occurring selenium and vanadum on dental caries. J Dent Res 1960; 39: 473-488. 37. Tapievo H, Townsend DM, Tew KD: The antioxidant role of selenium and seleno-compounds, Biomed. Pharmac 2003; 57: 134-14 4. 38. Thomson CD: Assessment of requirements of selenium and adequacy of selenium status: a review. Eur J Clin Nutr 2004; 58: 391-402. 39. Wesołowski M, Klewicz B: Selen – pierwiastek śladowy niezbędny dla człowieka, występowanie, znaczenie biologiczne i toksyczność. Farm Pol 2000; 56(21): 1004-1019. 40. Woźniak J: Selen – pierwiastek życia. Farm Pol 1997; 53(12): 546-548. 41. Zawierta J, Paszkiewicz K, Machoy-Morzyńska A: Biologiczne znaczenie fluoru i selenu. Wszechświat 1994; 95(7-8): 180-182. 42. Żbikowska HM: Antykarcynogenne działanie selenu. Post Biol Kom 1997; 24(3): 315-324.
