© Borgis - Nowa Pediatria 3/2006, s. 74-79
*Grażyna Swincow, Mieczysława Czerwionka-Szaflarska, Anna Zawadzka-Gralec
Z czego wynika powszechne występowanie alergii wśród dzieci?
What is the reason of common incidence of allergy among children?
Katedra i Klinika Pediatrii, Alergologii i Gastroenterologii, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
Kierownik: prof. dr hab. n. med. M. Czerwionka-Szaflarska
Streszczenie
At present, allergic diseases are one of the most important problems of modern medicine. The significant increase of allergic diseases incidence has been noted during the last 20 years and allergic diseases became as epidemic in highly developed countries. The European White Allergy Book defines allegic diseases as the epidemic of the XXI century.
The risk factors concerning incidence of asthma, allergic rhinitis or other allergic diseases can be divided as:
? individual – they include genetic predisposition to develop allergic disease or hypersensitization
? environmental – they affect the probability of allergic disease development among predisposed persons.
Allergens and environmental factors were acknowledged as the most important causes of asthma in pathogenesis of allergic diseasaes.
This is a long time since the negative influence of environmental pollution on revealing and development of bronchial asthma in children was known.
Above all, the harmful effect of chemical environmental factors consists in direct irritating activity that causes increased local alergen penetration due to impaired function of the ciliary system and due to the changes of the bronchial secretion contents. These chemical environmental factors affect also the mechanisms responsible for IgE synthesis increase. The particularly harmful role is characteristic for ozone, sulphur dioxide, nitrogen oxide, formaldehyde and tobacco that unfortunately is still very widespread in our life at present time.
There is an evident relationship between severe respiratory tract viral infections during early childhood (for example bronchiolitis caused by RS virus infection) and development of asthma during childhood. This relationship is based on the immune system balance disorder that is common for both processes (inhibition of the type I and stimulation of the type II immune response).
Acarina, animals´ allergens, common cockroach´s and fungi´s allergens are the allergens occurring inside the rooms and they affect asthma development in predisposed persons.
Nowadays, their significance is particularly increased due to the fact that the flats are warmed, heated, conditioned, humidified, but the floors are covered by carpets or linings (the ideal environment for Acarina, common cockroaches, moulds and fungi). Exposition to allergens occurring in the external environment, such as pollens of the trees, grass and weeds and also fungi´s allergens can cause development of allergic disease among predisposed persons or can cause the protraction of the allergic disease symptoms.
Nowadays, the suggestive, but not completely explained hypothesis of asthma as a ´civilisation disease´ is promoted. The increase of this disease incidence is connected with preventive vaccination, using antibiotics, ´excessive hygiene´, small amount of children in the family and also with ´sterilization´ of the natural environment to some extent.
It is still too early to assess it unequivocally, but many studies confirm these opinions.
Choroby alergiczne należą obecnie do jednych z najważniejszych problemów współczesnej medycyny. W ciągu ostatnich 20 lat nastąpił gwałtowny wzrost zapadalności na choroby alergiczne, osiągając w krajach wysokorozwiniętych rozmiary epidemii. Europejska Biała Księga Alergii określa choroby alergiczne epidemią XXI wieku.
Czynniki ryzyka zachorowania na astmę, alergiczny nieżyt nosa czy inne choroby alergiczne można podzielić na:
– osobnicze, obejmują genetyczną predyspozycję do rozwoju choroby alergicznej lub uczulenia
– środowiskowe, wpływają na prawdopodobieństwo rozwoju choroby alergicznej u osób predysponowanych
Czynniki osobnicze
Genetyczna predyspozycja. Udział czynników genetycznych wykazano zarówno w astmie, alergicznym nieżycie nosa, jak i w innych chorobach alergicznych (1). Najlepiej udokumentowanym czynnikiem ryzyka astmy i alergicznego nieżytu nosa jest rodzinne występowanie chorób alergicznych, zwłaszcza alergicznego nieżytu nosa (2). Ponadto w badaniach par bliźniąt wykazano, że współczynniki współwystępowania astmy, atopowego zapalenia skóry, alergicznego nieżytu nosa i spojówek są znamiennie większe u bliźniąt monozygorycznych niż dizygotycznych, co wskazuje na silny udział czynnika genetycznego. W populacyjnych badaniach bliźniąt udział czynników genetycznych ocenia się na 35-70% (3, 4). Nie udało się dotychczas zidentyfikować żadnego genu (lub genów), którego udział w dziedziczeniu atopii byłby pewny (3, 4). Zidentyfikowano regiony chromosomów, w których prawdopodobnie zlokalizowane są geny odpowiedzialne za podatność na rozwój astmy (4, 5).
W ciągu ostatnich 10 lat zidentyfikowano geny zlokalizowane w obrębie różnych antygenów układu HLA, które mogą wpływać na rozwój odpowiedzi immunologicznej na powszechnie występujące alergeny (6). Kompleks genów układu HLA zlokalizowany jest na krótkim ramieniu chromosomu 6 i zawiera geny klasy I, II i III HLA oraz inne geny (np. gen TNFa) (3, 4). W obrębie chromosomów 11, 12 i 13 znajdują się geny, które mogą odgrywać ważną rolę w rozwoju atopii (4).
Czynniki ryzyka we wczesnym okresie życia
W badaniu przeprowadzonym w Szwecji u poborowych stwierdzono, że młody wiek matek, ciąża wielopłodowa, poród przedwczesny, mała masa urodzeniowa, zahamowanie wewnątrzmacicznego wzrostu płodu i niedotlenienie okołoporodowe wiązały się ze znamiennym zmniejszeniem ryzyka rozwoju alergicznego nieżytu nosa (7). W dwóch badaniach przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii obserwowano znamienne zwiększenie częstości występowania alergicznego nieżytu nosa u dzieci wraz ze zmniejszaniem się masy urodzeniowej, starszym wiekiem matki, paleniem papierosów przez matkę w czasie ciąży oraz dłuższym okresem karmienia piersią (8).
Rasa i grupy etniczne
Według danych z piśmiennictwa wynika, że za różnice w częstości występowania chorób alergicznych u osób o różnym pochodzeniu etnicznym odpowiedzialne są czynniki społeczne, ekonomiczne i środowiskowe. Częstość występowania świszczącego oddechu wśród dzieci różnych grup etnicznych mieszkających w Londynie lub Australii jest taka sama (9). Znacznie częstsze występowanie świszczącego oddechu u mieszkających w USA dzieci rasy czarnej w porównaniu z dziećmi rasy białej jest prawdopodobnie spowodowane czynnikami społeczno-ekonomicznymi i środowiskowymi (10).
Palenie bierne
Udowodniono, że narażenie na dym tytoniowy obecny w środowisku (tj. bierne palenie) w okresie życia płodowego, w okresie niemowlęcym i w dzieciństwie zwiększa ryzyko chorób układu oddechowego (11-14). Dym z końca papierosa, który powstaje w większej temperaturze, jest bardziej szkodliwy niż dym wdychany przez palacza i ma szczególnie silne działanie drażniące na błonę śluzową dróg oddechowych. Palenie tytoniu przez matkę w czasie ciąży oraz palenie przez członków rodziny w późniejszym okresie zwiększa ryzyko świszczącego oddechu i astmy u dziecka (15, 16).
Zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego i wewnątrz pomieszczeń
Wyróżnia się dwa główne rodzaje zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego: smog przemysłowy (kompleksy cząsteczkowe z dwutlenkiem siarki) i smog fotochemiczny (ozon i tlenki azotu); mogą one występować jednocześnie na danym obszarze. Na stężenie zanieczyszczeń powietrza wpływają warunki pogodowe i ukształtowanie terenu. Niektóre zanieczyszczenia powietrza (dwutlenek siarki, ozon, tlenki azotu) w stężeniach występujących w silnie zanieczyszczonych miastach mogą powodować skurcz oskrzeli, przejściowo nasilać nadreaktywność dróg oddechowych i wzmagać reakcję alergiczną. Dlatego teoretycznie zanieczyszczenie środowiska może się przyczyniać do rozwoju astmy. Mimo, że astma występuje częściej w krajach uprzemysłowionych, nie ma dowodów na to, że bezpośrednią przyczyną jej rozwoju jest zanieczyszczenie powietrza (17). Udział zanieczyszczenia powietrza w rozwoju astmy i alergii badano oceniając częstotliwość występowania chorób układu oddechowego u dzieci szkolnych mieszkających w dwóch miastach niemieckich: położonym na wschodzie Niemiec, Lipsku (duża ilość zanieczyszczeń przemysłowych) oraz położonym w części zachodniej, Monachium (intensywny ruch samochodowy). Astma i alergie występowały znamiennie częściej w Monachium, podczas gdy przewlekłe zapalenie oskrzeli było częstsze w Lipsku (18). Oprócz innych czynników, różnica była związana z rodzajem zanieczyszczeń powietrza – w Monachium dominowały spaliny samochodowe (dwutlenek azotu i cząsteczki stałe, które mogą się dostawać do dróg oddechowych), a w Lipsku zanieczyszczenia zawierały dużo dwutlenku siarki, pochodzącego ze spalania węgla o dużej zawartości siarki w celu ogrzewania i produkcji energii. Dalsze badania wykazały, że częstotliwość występowania alergicznego nieżytu nosa i spojówek u dzieci szkolnych w Lipsku zwiększyła się z 2-3% w latach 1991-1992 do 5,1% w latach 1995-1996 (tj. w ciągu 6-7 lat po zjednoczeniu Niemiec), a częstotliwość występowania uczuleń i reakcji alergicznych zależnych od IgE zwiększyła się z 19,3% w latach 1991-1992 do 26,7% w latach 1995-1996 (19). Tak więc wcześniej obserwowana różnica w częstości występowania chorób alergicznych między wschodnią i zachodnią częścią Niemiec stopniowo się zmniejsza, w miarę nasilania się ruchu samochodowego i związanych z nim zanieczyszczeń powietrza na terenie byłej NRD. W badaniu przeprowadzonym we Włoszech Corbo i wsp. wykazali, że u dzieci w wieku 7-11 lat, mieszkających na obszarach zanieczyszczonych (n = 1477), 1,7 razy częściej stwierdzano objawy ze strony uszu, nosa i gardła, niż u dzieci nie narażonych na zanieczyszczenia (n = 749) (20).
Alergeny kurzu domowego
Najważniejsze alergeny kurzu domowego należą do grupy I i III. W kurzu stwierdzono jedynie niewielką ilość alergenów grupy II. Wykazano, że najważniejsze alergeny roztoczy wykazują aktywność proteolityczną, co może ułatwiać ich dostęp do komórek układu immunologicznego. Stężenie alergenów roztoczy wynoszące ponad 0,5 ug Dermatophagoides pteronyssinus na gram kurzu stanowi prawdopodobnie znaczący czynnik ryzyka uczulenia na roztocze; nie określono dokładnie stężenia progowego powodującego objawy astmy (21, 22).
Alergeny zwierząt
Częstotliwość alergii na zwierzęta wzrasta, a te należące kiedyś do rzadkich uczulenia zrównują się dziś w częstotliwości z uczuleniami na pyłki traw i drzew. Trudno jednoznacznie powiedzieć, czy jest to wynikiem zwiększonej ekspozycji (powszechność i bliskość kontaktów ze zwierzętami), czy też, jak w przypadku innych alergenów atopowych, wiąże się z oddziaływaniem czynników środowiskowych torujących drogę uczuleniu. Ocenia się, że 4-10% populacji ogólnej i 15-40% populacji atopowej jest uczulona na alergeny psa lub kota, nie wspominając o innych zwierzętach. Alergeny ciepłokrwistych zwierząt domowych są obecne w ich wydzielinach (ślina), wydalinach (np. moczu) oraz sierści i złuszczonym naskórku. Alergeny kota silnie uczulają drogi oddechowe. Alergen (białko o właściwościach alergenu Fel d 1) ten jest przenoszony na małych cząsteczkach o średnicy 3-4 um, które łatwo ulegają rozpyleniu w powietrzu i u osób uczulonych powodują gwałtowne wystąpienie objawów ze strony układu oddechowego po wejściu do pomieszczenia, gdzie przebywa kot (23). Mimo, że wczesne narażenie na alergeny kota raczej zmniejsza niż zwiększa ryzyko astmy u dzieci, to alergeny te stanowią ważny czynnik ryzyka zaostrzeń astmy (24). W mieszkaniach, w których żyją koty, stężenie alergenu jest większe, ale nawet w domach, w których nie trzyma się kotów i w miejscach publicznych (np. szpitale, kina i środki transportu publicznego) może być obecny alergen w ilości wystarczającej do wywołania objawów u osób silnie uczulonych (25). Cząsteczki Fel d 1 są biernie przenoszone na odzieży posiadaczy kotów do miejsc, w których zwierzęta te nie przebywają (26). Psy produkują dwa ważne białka o właściwościach alergenów: Can f 1 i Can f 2. Charakterystyka alergenów psa (cząsteczki przenoszące alergen, powszechne występowanie itp.) jest podobna do alergenów kota. Wykazano pewnego stopnia reaktywność krzyżową między alergenami kota i psa, ale uczulenie na alergeny psa nie jest tak częste jak uczulenie na alergeny innych ssaków (27). Wiele dzieci hoduje gryzonie jako zwierzęta domowe, a dziko żyjące myszy lub szczury występują w wielu obszarach śródmiejskich. Właściwości alergenowe antygenów gryzoni dobrze poznano u ludzi opiekujących się zwierzętami, którzy uczulają się na białka występujące w moczu (28).
Pleśnie i drożdże
Pleśnie i drożdże stanowią źródło alergenów wziewnych obecnych wewnątrz pomieszczeń. Grzyby z rodzaju Alternaria stanowią udokumentowany czynnik ryzyka rozwoju astmy w wielu populacjach, a w USA – czynnik ryzyka zgonu z powodu astmy (29, 30). Dla wzrostu grzybów wewnątrz pomieszczeń najkorzystniejsze jest ciemne, wilgotne i słabo wentylowane środowisko (30). Grzyby rozwijają się w instalacjach systemów chłodzenia, ogrzewania i nawilżania, a szczególne ryzyko rozwoju grzybów i zanieczyszczenia nimi powietrza stwarza jego nawilżanie.
Alergeny występujące na zewnątrz pomieszczeń
Najczęściej występującymi w środowisku zewnętrznym alergenami, które mogą prowadzić do rozwoju astmy u osób podatnych, są pyłki roślin i alergeny grzybów. Największe znaczenie mają alergeny pyłków drzew, traw i chwastów. Są one przenoszone na dużych cząsteczkach i nie wiadomo w jaki sposób dostają się do dróg oddechowych. Stężenie pyłku w powietrzu zmienia się lokalnie i zależy od warunków atmosferycznych. Zazwyczaj wczesną wiosną przeważają pyłki drzew, w drugiej połowie wiosny i latem – pyłki traw, a latem i jesienią dominują pyłki chwastów. Badania kliniczne i aerobiologiczne wykazały, że obszary ekspozycji na pyłki zmieniają się pod wpływem czynników kulturowych (np. w wyniku sprowadzania roślin do parków miejskich) i podróży zagranicznych. Istnieją liczne dowody związku między narażeniem na pyłki roślin a zaostrzeniami astmy, natomiast nie ma danych świadczących o tym, że uczulenie na pyłki zwiększa ryzyko rozwoju astmy (31).
Grzyby
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Barnes K., Marsh D.: The genetics and complexity of allergy and asthma. Immunol. Today, 1998, 19, 325- 332.2. Bahna S.L.: Factors determining development of allergy in infants. Allergy Proc., 1992, 13, 21- 25.3. Holloway J.W., et al.: The genetic basis of atopic asthma. Clin. Exp. Allergy,1999, 29, 1023-1032.4. Wiesch D.G., et al.: Genetics of asthma. J. Allergy Clin. Immunol., 1999, 104, 895-901.5. Barnes K.C.: Evidence of common genetic elements in allergic disease. J. Allergy Clin. Immunol., 2000, 106, 192-200.6. Stephan V., et al.: Genetic linkage of HLA-class II locus to mite-specific IgE immune responsiveness. Clin. Exp. Allergy, 1999, 29, 1049-1054.7. Braback L., Hedberg A.: Perinatal risk factors for atopic disease in conscripts. Clin. Exp. Allergy, 1998, 28, 936-942.8. Butland B.K., et al.: Investigation into the increase in hay fever and eczema at age 16 observed between the 1958 and 1970 British birth cohorts. BMJ, 1997, 315, 717-721.9. Clarke C.W., Aldons P.M.: The nature of asthma in Brisbane. Clin. Allergy, 1979, 9, 147-152.10. Litonjua A.A., et al.: Race, socioeconomic factors and area of residence are associated with asthma prevalence. Pediatr. Pulmonol., 1999, 28, 394-401.11. Gilliland F.D., et al.: Maternal smoking during pregnancy, environmental tobacco smoke exposure and childhood lung function. Thorax, 2000, 55, 271-276.12. Nafstad P., et al.: The role of passive smoking in the development of bronchial obstruction during the first 2 years of life. Epidemiology, 1997, 8, 293-297.13. Ferrence R., Ashley M.J.: Protecting children from passive smoking. BMJ, 2000, 321, 310-311.14. Environmental tobacco smoke: a hazard to children. American Academy of Pediatrics Committee on Environmental Health. Pediatrics, 1997, 99, 639-642.15. Weitzman M., et al.: Maternal smoking and childhood asthma. Pediatrics, 1990, 85, 505-511.16. Ehrlich R.I., et al.: Risk factors for childhood asthma and wheezing. Importance of maternal and household smoking. Am. J. Respir. Crit. Care Med., 1996, 154, 681-688.17. von Mutius E.: The environmental predictors of allergic disease. J. Allergy Clin. Immunol., 2000, 105, 9-19.18. von Mutius E., et al.: Prevalence of asthma and allergic disorders among children in united Germany: a descriptive comparison. BMJ, 1992, 305, 1395-1399.19. von Mutius E., et al.: Increasing prevalence of hay fever and atopy among children in Leipzig, East Germany. Lancet, 1998, 351, 862-866.20. Corbo G.M., et al.: Effects of environment on atopic status and respiratory disorders in children. J. Allergy Clin. Immunol., 1993, 92, 616-623.21. Custovic A., et al.: Importance of indoor allergens in the induction of allergy and elicitation of allergic disease. Allergy, 1998, 53, 115-120.22. Dreborg S.: Mite allergens. Collection, determination, expression of results, and risk levels for sensitization and symptom induction. Allergy, 1998, 53, 88-91.23. Liccardi G., et al.: Pets and cockroaches: two increasing causes of respiratory allergy in indoor environments. Characteristics of airways sensitization and prevention strategies. Respir. Med., 2000, 94, 1109-1118.24. Platts-Mills T., et al.: Sensitisation, asthma, and a modified Th2 response in children exposed to cat allergen: a population-based cross-sectional study. Lancet, 2001, 357, 752-756.25. Partti-Pellinen K., et al.: Occurrence of dog, cat, and mite allergens in public transport vehicles. Allergy, 2000, 55, 65-68.26. D´Amato G., et al.: Clothing is a carrier of cat allergens. J. Allergy Clin. Immunol., 1997, 99, 577-578.27. Chapman M.D., et al.: Recombinant allergens for diagnosis and therapy of allergic disease. J. Allergy Clin. Immunol., 2000, 106, 409-418.28. Newman Taylor A.J., Gordon S.: Laboratory animal and insect allergy. In: Bernstein I.L., ed.: Asthma in the workplace. New York, Marcel Dekker, 1993, 399-414.29. O´Hollaren M.T., et al.: Exposure to an aeroallergen as a possible precipitating factor in respiratory arrest in young patients with asthma. N. Engl. J. Med., 1991, 324, 359-363.30. Halonen M., et al.: Alternaria as a major allergen for asthma in children raised in a desert environment. Am. J. Respir. Crit. Care Med., 1997, 155, 1356-1361.31. Sears M.R., et al.: The relative risks of sensitivity to grass pollen, house dust mite and cat dander in the development of childhood asthma. Clin. Exp. Allergy, 1989, 19, 419-424.32. Long D.L., Kramer C.L.: Air spora of two contrasting ecological sites in Kansas. J. Allergy Clin. Immunol., 1972, 49, 255-266.33. D´Amato G., Spieksma F.T.: Aerobiologic and clinical aspects of mould allergy in Europe. Allergy, 1995, 50, 870-877.34. Johnston SL.: Viruses and asthma. Allergy, 1998, 53, 922-932.35. Gern J.E.: Viral and bacterial infections in the development and progression of asthma. J. Allergy Clin. Immunol., 2000,105, 497-502.36. Gern J.E., Busse W.W.: The role of viral infections in the natural history of asthma. J. Allergy Clin. Immunol., 2000, 106, 201-212.37. Busse W.W.: The role of respiratory infections in asthma. In: Holgate S.T., ed.: Asthma: physiology, immunopharmacology and treatment. London, Academic Press, 1993, 345-352.38. Pullan C.R., Hey E.N.: Wheezing, asthma, and pulmonary dysfunction 10 years after infection with respiratory syncytial virus in infancy. BMJ (Clin. Res. Ed.), 1982, 284, 1665-1669.39. Sigurs N., et al.: Respiratory syncytial virus bronchiolitis in infancy is an important risk factor for asthma and allergy at age 7. Am. J. Respir. Crit. Care Med., 2000, 161, 1501-1507.40. Ball T.M., et al.: Siblings, day-care attendance, and the risk of asthma and wheezing during childhood. N. Engl. J. Med., 2000, 343, 538-543.41. Kraft M.: The role of bacterial infections in asthma. Clin. Chest Med., 2000, 21, 301-313.42. Weiss S.T.: Parasites and asthma/allergy: what is the relationship? J. Allergy Clin. Immunol., 2000,105, 205-210.43. Matricardi P.M., et al.: Exposure to foodborne and orofecal microbes versus airborne viruses in relation to atopy and allergic asthma: epidemiological study. BMJ, 2000, 320, 412-417.44. Matricardi P.M., et al.: Cross sectional retrospective study of prevalence of atopy among Italian military students with antibodies against hepatitis A virus. BMJ, 1997, 314, 999-1003.45. von Ehrenstein O.S., et al.: Reduced risk of hay fever and asthma among children of farmers. Clin. Exp. Allergy, 2000, 30, 187-193.46. Riedler J., et al.: Austrian children living on a farm have less hay fever, asthma and allergic sensitization. Clin. Exp. Allergy, 2000, 30, 194-200.47. Alm J.S., et al.: Atopy in children of families with an anthroposophic lifestyle. Lancet, 1999, 353, 1485-1488.48. Keeley D.J., et al.: Comparison of the prevalence of reversible airways obstruction in rural and urban Zimbabwean children. Thorax, 1991, 46, 549-553.49. von Mutius E.: The environmental predictors of allergic disease. J. Allergy Clin. Immunol., 2000, 105, 9-19.50. Strachan D.P.: Family size, infection and atopy: the first decade of the „hygiene hypothesis”. Thorax, 2000, 55 (suppl. 1), 2-10.51. Wickens K.L., et al.: Family size, infections, and asthma prevalence in New Zealand children. Epidemiology, 1999, 10, 699-705.52. Strachan D.P., et al.: Sibship size and self-reported inhalant allergy among adult women. ALSPAC Study Team. Clin. Exp. Allergy, 1997, 27, 151-155.53. Rasanen M., et al.: Hay fever, asthma and number of older siblings - a twin study. Clin. Exp. Allergy, 1997, 27, 515-518.54. Camargo C.A. Jr, et al.: Prospective study of body mass index, weight change, and risk of adult-onset asthma in women. Arch. Intern. Med., 1999, 159, 2582-2588.55. Shaheen S.O.: Obesity and asthma: cause for concern? Clin. Exp. Allergy, 1999, 29, 291-293.56. Huang S.L., et al.: Association between body mass index and allergy in teenage girls in Taiwan. Clin. Exp. Allergy, 1999, 29, 323-329.
