Nadwaga i otyłość to narastający problem współczesności. Artykuł krótko podsumowuje obecny stan wiedzy o otyłości prostej u dzieci. U ok. 5% dzieci otyłość towarzyszy innym chorobom (np. endokrynologicznym, neurologicznym, genetycznym); nie zostały one omówione w artykule. W miarę możliwości autorka opierała się na wynikach systematycznych przeglądów piśmiennictwa, badań z randomizacją wykonanych metodą podwójnie ślepej próby lub artykułach przeglądowych opracowanych według zasad medycyny opartej na dowodach. Wiarygodnych dowodów naukowych dotyczących otyłości u dzieci jest jednak niewiele, co zgodnie podkreślają autorzy wielu opracowań.

Zespoły ekspertów zalecają, aby nadwagę i otyłość u dzieci rozpoznawać na podstawie obiektywnych kryteriów. Wydaje się, że w tym celu najbardziej przydatny jest wskaźnik masy ciała (body mass index – BMI), który oblicza się wg wzoru (1):

Wskaźnik masy ciała BMI = masa (kg)/wzrost (m²).

U dzieci i młodzieży zaleca się rozpoznawanie otyłości na podstawie BMI w odniesieniu do siatek centylowych opracowanych dla danej populacji (2, 3). Przedmiotem dyskusji pozostaje centyl, powyżej którego należałoby rozpoznawać nadwagę i otyłość. Zgodnie z zaleceniami ekspertów obecnie przyjmuje się, że BMI> 85 centyla oznacza nadwagę, a BMI> 95 centyla – otyłość (4, 5). Dostępne są siatki centylowe dla dzieci polskich (6).

U dorosłych nadwagę rozpoznaje się, jeżeli wartość BMI jest powyżej 25 kg/m², a otyłość, gdy wartość BMI powyżej 30 kg/m² (7). Niektórzy autorzy uważają, że należy dążyć do stosowania takich samych kryteriów diagnostycznych u dorosłych i dzieci, w związku z czym posługują się interpretacją wskaźnika BMI przyjętą u dorosłych (5, 8).

Niedawno przedstawiono propozycję ujednoliconej międzynarodowej definicji otyłości u dzieci. Na podstawie ogólnokrajowych badań przeprowadzonych u dzieci w Brazylii, Hong-Kongu, Holandii, Singapurze, Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii zgromadzono dane dotyczące wskaźnika masy ciała. Każde z tych badań obejmowało co najmniej 10 000 osób od urodzenia do 25 roku życia. Na podstawie uzyskanych wyników, autorzy wyznaczyli krzywe zmian BMI w zależności od płci i wieku dzieci (2-18 rż.) pozwalające na bardziej zobiektywizowane i zunifikowane (umiędzynarodowione) wyznaczenie punktów odcięcia między wartościami prawidłowymi i wyznaczającymi nadwagę i otyłość. Punkty te są jak gdyby przeniesieniem na populację dziecięcą kryteriów przyjętych dla populacji dorosłej (BMI 25 i 30 kg/m²) (9).

W tabeli 1 przedstawiono najczęściej stosowaną interpretację wskaźnika masy ciała w zależności od wieku.

We wszystkich krajach rozwiniętych ekonomicznie, a obecnie również w niektórych krajach rozwijających się, obserwuje się niepokojący wzrost zarówno liczby dorosłych, jak i dzieci z nadwagą lub otyłością (1, 7, 10, 11, 12, 13, 14).

Badania polskie POLMONICA wykazały, że w Warszawie w grupie wiekowej 35-64 lat ponad 19% mężczyzn i 24-25% kobiet cierpi na otyłość (15). Wśród uczniów polskich szkół podstawowych i ponadpodstawowych nadwaga występuje u ok. 6%, a otyłość u ok. 4% (16).

Podstawową przyczyną otyłości jest zwiększenie spożycia energii i/lub zmniejszenie wydatku energetycznego (17). Istotną rolę odgrywają również czynniki genetyczne. Obecnie uważa się, że skłonność do otyłości tylko sporadycznie jest wynikiem defektu pojedynczego genu (np. kodującego leptynę – hormonu białkowego regulującego ośrodek sytości) (18) a zdecydowanie częściej następstwem interakcji co najmniej 250 genów (19).

Wyniki badań obserwacyjnych sugerują, że otyłości u dzieci sprzyjają nadmierny stan odżywienia u matki w okresie prenatalnym (20) oraz karmienie sztuczne zamiast karmienia piersią (21, 22).

Wśród innych czynników wymienia się brak aktywności fizycznej (23) oraz nieprawidłową dietę. Charakteryzuje się ona zwykle nadmiernym spożyciem tłuszczów oraz węglowodanów. Warto jednak podkreślić, że wbrew powszechnym opiniom badania epidemiologiczne nie potwierdzają w sposób jednoznaczny związku pomiędzy nadmiernym spożyciem tłuszczów a otyłością (24, 25)! Wydaje się, że rodzaj tłuszczów, a zwłaszcza spożywanie tłuszczów nasyconych i tzw. izomerów trans, a nie ich ilość mają zasadnicze znaczenie (17).

Wspomniane wyżej nadmierne spożycie węglowodanów wynika często z zastępowania nimi produktów z wysoką zawartością tłuszczów. Właśnie przyjmowanie pokarmów o tzw. wysokim indeksie glikemicznym może, wg niektórych autorów, sprzyjać występowaniu otyłości (26, 27).

Na szczególną uwagę zasługuje popularność wśród dzieci i młodzieży (ale i dorosłych!) posiłków dostępnych w barach szybkiej obsługi (tzw. fast food). Zwykle zawierają one znaczne ilości tłuszczów nasyconych i tzw. izomerów trans oraz produktów o wysokim indeksie glikemicznym, mają wysoką wartość energetyczną, a jednocześnie niską zawartość włókien pokarmowych, niektórych pierwiastków śladowych i antyoksydantów.

Nadwaga i otyłość u dzieci mają negatywne skutki psychospołeczne. Dzieci otyłe są często dyskryminowane przez rówieśników i/lub dorosłych. Znacznej otyłości często towarzyszą niska samoocena, stany depresyjne, zaburzenia jedzenia – bulimia lub jadłowstręt psychiczny (28, 29, 30, 31). Wymienione zaburzenia mogą mieć trwały charakter.

U dzieci i młodych dorosłych z otyłością stwierdza się również częstsze niż u zdrowych rówieśników występowanie różnych problemów zdrowotnych. Do typowych należą:

– problemy pulmonologiczne (bezdechy w czasie snu, astma, ograniczona tolerancja wysiłku) (32, 33, 34),

– powikłania ortopedyczne (płaskostopie, piszczel szpotawa [choroba Blounta], złamanie przedramienia) (35),

– powikłania endokrynologiczne (36, 37, 38, 39) (cukrzyca typu II – do niedawna u młodzieży! w zasadzie nierozpoznawana; przedwczesne dojrzewanie, choroba wielotorbielowatych jajników, hipogonadyzm u chłopców),

– hiperlipidemia (zwykle dochodzi do podwyższenia frakcji LDL cholesterolu i trójglicerydów oraz obniżenia frakcji HDL cholesterolu) (40),

– nadciśnienie (41),

– stłuszczenie wątroby i kamica żółciowa (42),

– guz rzekomy mózgu (43).

Częstość występowania powikłań może być, w różnych populacjach, zróżnicowana (17).

Otyłość w wieku dziecięcym jest istotnym czynnikiem ryzyka wystąpienia otyłości w wieku dorosłym (44). Guo i wsp. (45) stwierdzili, że u otyłych dzieci (BMI> 95 centyla) w wieku> 9 rż. ryzyko wystąpienia otyłości (BMI> 28 kg/m²) w 35 roku życia wynosi 80%.