© Borgis - Nowa Pediatria 2/2003, s. 143-148
Janina Danuta Piotrowska-Jastrzębska1, Jerzy Socha2
Zasady prawidłowego żywienia dzieci w okresie poniemowlęcym
The principles of nutrition in early childhood
1 z Zakładu Propedeutyki Pediatrii Akademii Medycznej w Białymstoku
Kierownik Zakładu: dr hab. med. Janina Piotrowska-Jastrzębska
2 z Kliniki Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia IP CZD w Warszawie
Kierownik Kliniki: prof. dr hab. med. Jerzy Socha
Streszczenie
The period of early childhood covers the second and the third year of a child´s life.
The decreased dynamics of somatic development observed at this stage results in a decreased demand for both energy and nutrients as compared to the period of infancy.
The diet of a child in early childhood should be varied and well-balanced. The meals should be regular and adjusted to a child´s locomotor activity in order to prevent trophic disturbances, such as malnutrition, overweight, obesity.
The paper has discussed the problem of a diet in the period of early childhood with regard to the demand for particular nutrients.
Okres poniemowlęcy, określany także wiekiem wczes-nego dzieciństwa, obejmuje 2 i 3 rok życia dziecka. Populację tę, w porównaniu z niemowlęctwem, cechuje zmniejszone tempo rozwoju fizycznego, co wyraża się mniejszymi przyrostami masy ciała i wzrostu w odpowiednich odstępach czasowych (miesiące, kwartały, lata). Następstwem tych zjawisk rozwojowych jest fizjologiczne szczuplenie małego dziecka, zmiana jego sylwetki i proporcji ciała poprzez wydłużanie się kończyn dolnych, zmniejszenie tłuszczowej tkanki podskórnej, itp. Zmniejszona dynamika rozwoju somatycznego powoduje mniejsze potrzeby żywieniowe małych dzieci, co wyraża się niższym niż u niemowląt dziennym zapotrzebowaniem na energię i składniki pokarmowe. Szczegółowe dane ilościowe dotyczące zalecanego dziennego spożycia energii, białka, tłuszczów, węglowodanów oraz wybranych składników mineralnych i witamin u 2- i 3-letnich dzieci zawierają tabele 1-6 (1, 6, 9, 12, 13, 14).
W ustroju małego dziecka mają miejsce intensywne procesy metaboliczne, szybkie dojrzewanie funkcji wielu narządów i układów, głównie ośrodkowego układu nerwowego, następstwem których jest dynamiczny rozwój czynności psychomotorycznych. Dzieci w tym wieku są pochłonięte nauką chodzenia, biegania, intensywnie doskonalą zarówno funkcje motoryczne jak i psychiczne, wykazują ogromną chęć odkrywania i poznawania otaczającego ich świata i w tym kierunku głównie kierują swoje zainteresowania. Wszystko to sprawia, że czynn-ści związane z przyjmowaniem pożywienia stają się dla dzieci w tym wieku mniej ważne. Charakterystycznym zjawiskiem występującym w tym okresie życia są znaczne wahania apetytu dziecka. Liczba posiłków w ciągu doby u małych dzieci zmienia się i może wynosić od 3 do 5 co w literaturze jest określane „błędnym apetytem”. Wiedza na temat fizjologicznych odrębności rozwojowych małego dziecka i jego zmiennych potrzeb żywienio-wych jest bardzo ważna gdyż pozwala lekarzowi we właściwy sposób prowadzić edukację żywieniową rodziców i opiekunów dziecka. Takie postępowanie już we wczesnym okresie życia dziecka pomaga skutecznie zapobiegać różnym zaburzeniom w stanie ich odżywienia tj. niedożywienie lub nadwaga czy otyłość (2, 7, 12, 13).
Błędnym zachowaniem rodziców jest zmuszanie małych dzieci do przyjmowania nadmiernych ilości pokarmów,-ponad potrzeby i możliwości metaboliczne. Wyrażana w ten sposób ich troska o dobro dziecka jest nieprawidłowym postępowaniem, gdyż powoduje u małych dzieci rozwój wielu reakcji obronnych, wyrażających się gwałtowną odmową jedzenia przygotowywan-ch i podawanych w nadmiarze posiłków. Takie postępowanie w rodzinie usposabia do powstawania bardzo poważnych problemów żywieniowych u dziecka, które mogą się utrwalać.
Na okres wczesnego dzieciństwa przypada przejście od diety niemowlęcej z przewagą pokarmów mlecznych, do tzw. domowej określanej także „rodzinnym stołem´´. U dzieci do 3 roku życia korzystniejsze jest podawanie mieszanek mlecznych typu „junior” niż pełnego mleka krowiego, które nie zabezpiecza odpowiedniej podaży witamin i składników mineralnych. W tym czasie dziecko powinno nauczyć się samodzielnego jedzenia i akceptowania nowych pokarmów nie tylko pod względem ich jakości ale także różnej konsystencji (półstałych, stałych).W okresie poniemowlęcym kończy się proces wyrzynania wszystkich zębów mlecznych, co pozwala małemu dziecku nabywać i doskonalić umiejętności w zakresie gryzienia i żucia pokarmów stałych. Prawidłowy przebieg okresu rozszerzania diety wymaga od rodziców okazywania dziecku dużo wyrozumiałości, cierpliwości i tolerancji, ale jednocześnie konsekwentnego postępowania (9, 12, 13, 15, 17).
Dieta małego dziecka, tak jak w innych okresach rozwojowych, powinna być dobrze zbilansowana pod względem energetycznym i w zakresie ilości i jakości składników pokarmowych. Zalecane dzienne spożycie energii u dzieci w wieku poniemowlęcym określa się na 92-86 kcal//kg masy ciała, co daje ogółem 1100-1300 kcal/dobę (tab. 1) (8, 18).
Tabela 1. Okres poniemowlęcy – zalecenia dziennego spożycia energii (1995).
| Wiek (lata) | kcal/kg mc. | kcal ogółem |
| 2 | 92 | 1110-1200 |
| 2 | 86 | 1200-1300 |
Podaż ilościowa białka w tym wieku zależy od jego wartości odżywczej, mierzonej m.in. wskaźnikiem NPU. Zalecenia dotyczące dziennego spożycia białka u dzieci 2- i 3-letnich przedstawia tabela 2 (8, 18).
Tabela 2. Okres poniemowlęcy – zalecenia dziennego spożycia białka (1995).
| Wiek (lata) | NPU - 100% g/kg mc. | Udział energii (%) | NPU - 100% g/kg mc. | Udział energii (%) | NPU - 100% g/kg mc. |
| 2 | 1,95 | 8,4 | 2,8 | 12,0 | 33-36 |
| 3 | 1,80 | 8,4 | 2,6 | 12,0 | 36-39 |
Ilość białka w diecie małego dziecka winna pokrywać 12% dobowego zapotrzebowania energetycznego. Białko zwierzęce powinno stanowić 60% ogólnej podaży tego składnika w diecie, a jego źródłem jest mleko i przetwory mleczne, mięso zwierząt, drobiu, ryb i jaja. W diecie dwuletniego dziecka powinno znajdować się codziennie mięso, najlepiej w formie gotowanej lub pieczonej, a wędliny można wprowadzać w 3 roku życia. Dzieciom, które wykazują dużą niechęć do mięsa, można przygotowywać potrawy półmięsne (naleśniki z mięsem, faszerowane mięsem jarzyny itp.) lub zastępować mięso zwierząt i drobiu jajami, serem i rybami (12, 13).
Ryby stanowią ważny składnik odżywczy diety. Ich mięso zawiera wysoko wartościowe białko, a także inne składniki niezbędne dla prawidłowego rozwoju dziecka m.in. jod, cynk, selen, żelazo, długołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczowe (LC-PUFA), głównie z rodziny omega 3. Ze względu na duże walory odżywcze ryb, obecnie zaleca się ich wprowadzanie do diety zdrowych dzieci w okresie poniemowlęcym. Z powodu potencjalnych właściwości alergizujących białka ryb, przy ich podawaniu należy zachować ostrożność i oceniać tolerancję dziecka. Ze względu na łatwość skażenia chemicznego mięsa ryb oraz zarażenia pasożytami, ryby i ich produkty powinny pochodzić ze znanego, bezpiecznego źródła. Najkorzystniejsze i pewne pod tym względem są tzw. dietetyczne środki spożywcze, spełniające wszystkie wymogi zdrowej i bezpiecznej żywności dla małych dzieci. Polecane są różne gatunki ryb morskich tj. łosoś, makrela, dorsz, morszczuk, mintaj, podawane w postaci gotowanej w kompozycji z różnymi jarzynami.
Białka roślinne, ze względu na ich mniejszą wartość odżywczą, powinny tylko uzupełniać ogólną pulę białkową w diecie małego dziecka. Technologiczne procesy przemiału ziarna zbóż powodują zubożenie białek roślinnych w pewne aminokwasy m.in. lizynę, argininę i histydynę i przez to obniżają ich jakość. Wyjątek stanowi amarantus oraz orkisz, który jest rodzajem pszenicy zawierającym wszystkie niezbędne aminokwasy.
Źródłem białka roślinnego w diecie małego dziecka mogą być rośliny strączkowe tj. groch, fasola, soja, soczewica, bób. Jednak ze względu na ich właściwości wzdymające małym dzieciom należy podawać je ostrożnie, stopniowo zwiększając ilość, zwykle dopiero pod koniec 2 roku życia. Aby zmniejszyć ewentualne objawy niepożądane-po spożyciu tych roślin, należy rozpoczynać w pierwszej kolejności podawanie wywarów z nasion strączkowych lub wprowadzać purée z zielonego groszku (2, 12, 13, 15).
Właściwa podaż ilościowa i jakościowa białka w diecie jest niezbędna do prawidłowego rozwoju fizycznego - psychicznego małego dziecka. Dieta wegetariańska i inne diety niekonwencjonalne nie są rekomendowane w żywieniu małych dzieci, ponieważ nie pokrywają pełnego zapotrzeb-wania na energię i składniki pokarmowe tj. białko, żelazo, cynk, wit. B 12 i inne. W konsekwencji mogą prowadzić do zaburzeń w rozwoju, niedokrwistości lub innych specyficznych niedoborów i ich niekorzystnych skutków zdrowotnych. Dieta wegetariańska oparta na podaży białka sojowego predysponuje do rozwoju alergii pokarmowej na ten składnik pokarmowy (5, 11, 17).
Prawidłowe wykorzystanie białka z diety jest uzależnione od optymalnej podaży w niej energii i innych składników pokarmowych tj. tłuszczów, węglowodanów, witamin i soli mineralnych.
Dieta w okresie poniemo-lęcym powinna nadal być bogata w tłuszcze. Dzieciom w tym wieku zaleca się podaż od 3,3-3,1 g/kg mc. tłuszczu na dobę, co stanowi 32% dziennego zapotrzebowania energetycznego (tab. 3). Utrzymując wysoką ogólną podaż tłuszczu w diecie ma-ego dziecka, należy pamiętać o jego właściwym składzie jakościowym. Modyfikacje w tym zakresie powinny uwzględniać odpowiednią ilość niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (PUFA) – linolowego (LA) i linolenowego (ALA), których głównym źródłem są oleje roślinne tj. sojowy, rzepakowy niskoerukowy.
Tabela 3. Okres poniemowlęcy – zalecenia dziennego spożycia tłuszczów (1995).
| Wiek (lata) | g/kg mc. | Ogółem (g) | Udział |
| 2 | 3,3 | 39,1-42,7 | 32 |
| 3 | 3,1 | 42,7-46,2 | 32 |
Dzieciom do 3 roku życia nie należy podawać żadnego rodzaju margaryn, gdyż są one bogatym źródłem izomerów „trans´´ kwasów tłuszczowych o powszechnie znanych szkodliwych właściwościach aterogennych. Zalecanymi tłuszczami w diecie małego dziecka jest dobrej jakości, świeże masło oraz oleje roślinne o optymalnym składzie kwasów tłuszczowych. Uważa się, że najkorzystniejszy profil kwasów tłuszczowych posiadają oleje: sojowy, rzepakowy niskoerukowy i oliwa z oliwek i one są przede wszystkim rekomendowane w żywieniu małych dzieci. Do przygotowywania potraw duszonych i smażonych nie powinno być stosowane masło, natomiast do tych czynności kulinarnych poleca się używanie oliwy z oliwek. Bogatym źródłem długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (LC PUFA), szczególnie rodziny n-3, są ryby i ich produkty, które mogą wzbogacać i urozmaicać dietę małego dziecka. Zwiększona podaż kwasów tłuszczowych nienasyconych wymaga równocześnie większych ilości w diecie witaminy E w postaci α-tokoferalu, chroniącej te kwasy przed nadmiernym utlenianiem (8, 9, 12, 13, 16, 17, 18).
Kolejną grupę podstawowych składników pokarmowych stanowią węglowodany.
Są one głównym źródłem energii w diecie małego dziecka i powinny dostarczać około 56% dobowego zapotrzebowania energetycznego. Zalecane dzienne spożycie węglowodanów dzieciom w wieku 2 i 3 lat wynosi 13-12 g/kg masy ciała (tab. 4). Zbyt mała ich podaż wpływa niekorzystnie na ustrojowe procesy metaboliczne, prowadząc do zaburzeń przemiany tłuszczów i białek. Przy niedoborze węglowodanów w diecie może dochodzić do zużywania białek ustrojowych na potrzeby energetyczne ustroju, prowadząc do niedożywienia dziecka i innych zaburzeń. W wieku poniemowlęcym powinno następować dalsze, stopniowe wzbogacanie i rozszerzanie diety o inne węglowodany złożone.
Tabela 4. Okres poniemowlęcy – zalecenia dziennego spożycia węglowodanów (1995).
| Wiek (lata) | g/kg mc. | Ogółem (g) | Udział energii (%) |
| 2 | 13,0 | 154,0-168,0 | 56,0 |
| 3 | 12,0 | 168,0-182,0 | 56,0 |
Oprócz zbóż bezglutenowych tj. ryż, kukurydza, dieta zdrowego małego dziecka może zawierać produkty wytwarzane z czterech podstawowych zbóż uprawianych w naszym kraju tj.: pszenica, żyto, jęczmień, owies. Podawać je można w postaci mąki, (pszennej, żytniej), kaszy (jęczmiennej, gryczanej), płatków owsianych i innych. Produkty te powinny służyć do przygotowywania urozmaiconych pokarmów o różnej konsystencji. Zaleca się podawanie małym dzieciom różnego rodzaju pieczywa, zarówno białego jak i z pełnego przemiału, kasz grubych i drobnych, oraz makaronów. U dzieci zdrowych podaż błonnika w tym wieku powinna wynosić 0,5 g/kg mc. na dobę i nie zaleca się stosowania u nich diety bogatoresztkowej z jego nadmiarem. Duża zawartość tego składnika w pożywieniu dziecka może zaburzać wchłanianie składników mineralnych tj. wapnia, żelaza, cynku, a także zwiększać zapotrzebowanie na wodę (9, 12, 13, 18).
W okresie poniemowlęcym nadal podstawowym dwucukrem w diecie dziecka powinna być laktoza, zawarta w mleku i przetworach mlecznych. U małych dzieci, z tych samych powodów co u niemowląt, należy ograniczać podaż sacharozy, a jej zawartość w diecie nie powinna przekraczać 10% ogólnej zawartości węglowodanów. Takie postępowanie pozwala kształtować i utrwalać zdrowe nawyki żywieniowe małego dziecka, a przez to zapobiegać skutecznie wielu chorobom cywilizacyjnym jak próchnica, otyłość, cukrzyca, miażdżyca i innym.
Glukoza i fruktoza to podstawowe cukry proste, których naturalnym źródłem są warzywa i owoce. W diecie małego dziec-a podobnie jak w okresie niemowlęcym stanowią one bardzo ważny składnik pokarmowy, gdyż poza cukrami są źródłem naturalnych witamin i soli mineralny-h. Dzieciom w okresie poniemowlęcym asortyment podawanych owoców i warzyw powinien być systematycznie rozszerzany i urozmaicany. Wskazana jest codzienna podaż przecierowy-h soków owocowo-warzywnych, przygotowywanych głównie z produktów krajowych oraz owoców i warzyw o różnym stopniu rozdrobnienia i konsystencji dostosowanej do możliwości ich przyjmowania przez dziecko. Soki owocowe powinny być podawane w odpowiedniej do wieku ilości i nie mogą zastępować w diecie pokarmów mlecznych. Nadmierne podawanie soków owocowych dzieciom może prowadzić do zahamowania p-ocesów wzrastania i otyłości (4, 9).
Zupy i papki jarzynowe, wzbogacone produktami zbożowymi i różnego rodzaju gatunkami mięsa, powinny być podawane codziennie. Małe dziecko nie powinno otrzymywać takich warzyw jak: szczaw, rabarbar czy szpinak gdyż zawarty w nich kwas szczawiowy tworzy z wapniem nierozpuszczalne sole, hamując wchłanianie tego ważnego biopierwiastka z przewodu pokarmowego. W pierwszej kolejności należy podawać małym dzieciom warzywa gotowane, ponieważ nie wszystkie dwuletnie dzieci tolerują już surowe jarzyny, dlatego surówki warzywne należy wprowadzać do jadłospisu ostrożnie.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Aldous M.B.: Nutritional issues for infants and toddles. Ped. Ann. 1999; 28:101-105. 2. Bożkowa K.: Podręcznik lekarza rodzinnego. Warszawa 1995. 3. Carruth B.R. et. al.: Addition of supplementary foods and inflant growth (2 to 24 months). J. Am. Coll. Nut. 2000; 19 (3):405-12. 4. Dennison B.A. et al.: Excess fruit juice consumption by preschoolaged children is associated with short stature and obesity. Pediatrics 1997; 99 (1):15-22. 5. Dobrzańska A.: Stanowisko Konsultanta Krajowego w dziedzinie pediatrii i Zespołu Ekspertów w sprawie stosowania w wieku rozwojowym diet wegetariańskich. Pediatr. Pol. 2002; 77, 10:901. 6. Gawęcki J., Hryniewicki L. (red.): Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. (red) Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 1998. 7. Kim Fleisher Michaelsen et al.: Feeding and Nutrition of Infants and Young Children WHO leg. Office for Europe, Copenhagen, 2000; Eurepean Series, No 87. 8. Komisja Żywienia Dzieci i Młodzieży Komitetu Żywienia Człowieka PAN, Sekcja Gastroenterologii i Żywienia PTP. Dzienne zalecenia żywieniowe dla dzieci i młodzieży. Pediatr. Pol. 1995; 7. 9. Piotrowska-Jastrzębska J.D.: Nowe kierunki w żywieniu dzieci zdrowych. Białystok, 1996. 10. Roncagliolo M. et al.: Evidence of altered central nervous system developmet in infants with iron deficiency anemia at 6 mo: delayed maturation of auditory brainstem resposnes. Am. J. Clin. Nutr. 1998; 68:683-690. 11. Sanders T.A.: Vegetarian diets and children. Pediatr. Clin. North. Am.1995; 42(4):955-965. 12. Socha J.: Żywienie dzieci zdrowych i chorych. (red.) PZWL, Warszawa, 1998. 13. Szotowa W.: Żywienie dzieci zdrowych. W: Pediatria. Górnicki B., Dębiec B., Baszczyński J., (red.) PZWL, Warszawa, 1997; 197-202. 14. Szponar L., Mojska H.: (red.) Żywienie dziecka a stan zdrowia człowieka dorosłego. Wyd. Borgis, Warszawa 1996. 15. Szponar L., Mojska H. (red.): Żywność, żywienie, zdrowie w okresie dzieciństwa. Wyd. Borgis, Warszawa, 1998. 16. Weker H.: Normy spożycia tłuszczu dla dzieci zdrowych w wieku 2-3 lat. Ped. Współcz. Gastroenterol. Hepatol. Żyw. Dzieci 2001; 3, 1:25-28. 17. Zalecenia żywieniowe dla dzieci w wieku 1-3 lata. Zespół Ekspertów Krajowego Konsultanta Medycznego w dziedzinie pediatrii. Komisja Żywienia Dzieci i Młodzieży PAN. 23.01.1997. Warszawa. 18. Ziemlański Ś. i wsp.: Normy żywienia dla ludności w Polsce (energia, białko, tłuszcze, witaminy i składniki mineralne). Nowa Med. 1995; 2:1.
