1Instytut Chemii Ogólnej i Ekologicznej, Wydział Chemiczny, Politechnika Łódzka
Dyrektor Instytutu: prof. dr hab. Jacek Rynkowski
2Navicula Centrum, Łódź
3Pracownia Pedagogiki Specjalnej, Wydział Nauk o Wychowaniu, Uniwersytet Łódzki
Streszczenie
Aim.The aim of this study is to identify potential nutritional deficits in children with autism, and a correlation between the diet and functioning of an autistic child.
Material and methods. The studies concern five cases of children with autism aged from 8 to 10 years. Daily intake of nutrients for the five cases was obtained an the basis of the seven day diet described in the report prepared by the parents. For all five cases, nutrient values were calculated on the basis of literature data taking into account the portion size and dose of supplements. The children were diagnosed as autistic using the criteria for ICD-10 (DSM IV).
Results. The characteristics of functioning of each of the five autistic children obtained from the studies, psychological testing and speech therapy were presented. Nutrient values for each autistic child were compared with RDA (Recommended Dietary Allowances).
Conclusion. The studies showed that the diet of autistic children should be enriched in vitamins of B group and vitamin C. In the case of autism, an appropriately composed diet and the reduction in the consumption of certain allergens can significantly prevent problems with the digestive, immune and neurological system.
Wstęp
Autyzm to całościowe zaburzenie rozwojowe charakteryzujące się deficytami w sferze społecznej, komunikacyjnej oraz powtarzalności zachowań, mające wpływ zarówno na komórki mózgowe, jak też na układ pokarmowy i odpornościowy. Jednoznaczna przyczyna spektrum zaburzeń autystycznych (ang. autism spectrum disorders – ASD) nie jest znana. Istnieje coraz więcej doniesień literaturowych, że autyzm może być spowodowany przez wiele czynników, takich jak: niewłaściwa dieta, zanieczyszczenia środowiska – głównie metale ciężkie, przyjmowane szczepionki i nadmierna ilość przyjmowanych antybiotyków. Czynniki te mogą być odpowiedzialne za zaburzenia ze strony układu pokarmowego, mogą zaburzać pracę jelit, a w konsekwencji procesy prawidłowego wchłaniania i trawienia. W takich przypadkach najlepszym sposobem na polepszenie stanu zdrowia dziecka jest zastosowanie specjalistycznej diety. Z naukowego punktu widzenia badania nad autyzmem na temat czynników dietetycznych, to tylko niewielki odłam prowadzonych badań. Jest oczywiste, że czynniki dietetyczne nie są jedyną przyczyną autyzmu, ale odpowiednia dieta może poprawić funkcjonowanie wielu dzieci autystycznych.
Wyniki badań naukowych i obserwacji wykazały ścisłą zależność miedzy żywieniem, a rozwojem fizycznym i umysłowym dziecka. Nieprawidłowe żywienie dziecka może spowodować zarówno głód ilościowy (brak dostatecznej ilości pożywienia), jak i jakościowy, wynikający z braku wielu niezbędnych składników odżywczych w pożywieniu (1). Niezwykle ważne w przypadku dzieci autystycznych jest więc obserwowanie wpływu codziennej diety na ich samopoczucie i zachowanie.
Duża liczba dzieci z autyzmem ma tzw. sprzężone zaburzenia układu nerwowego, immunologicznego i pokarmowego. Zaburzenia układu pokarmowego to przede wszystkim: biegunka, refluks żołądkowo-przełykowy, zaparcia, bóle brzuszne, i inne (2-6). Związek pomiędzy autyzmem a zaburzeniami układu żołądkowo-jelitowego po raz pierwszy został przedstawiony już w latach siedemdziesiątych (7). Rodzaje opisanych zaburzeń układu żołądkowo-jelitowego to: przewlekła biegunka, nadmierne gazy, bóle brzuszne opisane przez Horvatha (5), zaparcia opisane przez Quigleya i Hurleya (8), oraz nietolerancja pokarmów opisana przez Wakefielda (9). Objawy tych zaburzeń nieleczone mogą przyczyniać się do groźnych powikłań i komplikacji. Nieleczone zaparcia, mogą prowadzić między innymi do choroby okrężnicy (10). W literaturze są doniesienia dotyczące występowania zaburzeń układu żołądkowo-jelitowego u dzieci z ASD, a także trudności z przyjmowaniem przez nie posiłków (11-15). Zwyczaje żywieniowe i sposób jedzenia dzieci autystycznych są bardzo specyficzne. Często, na przykład dzieci autystyczne preferują tylko posiłki jednego koloru. Wybiórcza, niedostateczna dieta może istotnie wpływać na pogłębienie się zaburzeń ze strony układu żołądkowo-jelitowego (11, 13, 14).
Ze względu na zróżnicowanie przypadków autyzmu u dzieci, biochemiczne leczenie polegające na doborze indywidualnej diety, a także suplementacji wpływa na istotną poprawę funkcjonowania tylko pewnej podgrupy dzieci z autyzmem. W przypadku dzieci istotne jest dostarczenie do organizmu wszystkich niezbędnych składników odżywczych i to w odpowiednich proporcjach. Stosowanie diety, która ma na celu zmniejszenie stężenia cukru we krwi, pozwala na przykład zmniejszyć stany napięcia i drażliwości oraz poprawić koncentrację u dzieci. Regularne spożywanie białek warunkuje dostarczenie aminokwasów, które wykorzystywane są do syntezy neuroprzekaźników (16).
Przygotowanie produktów (pasteryzacja, mrożenie, gotowanie) może pozbawić żywność części składników, konieczne jest więc uzupełnianie diety w te brakujące składniki. Są to głównie minerały, witaminy oraz przypominające je swoim działaniem związki chemiczne (np. flawonoidy, koenzym Q10, luteina), a także błonnik i nienasycone kwasy tłuszczowe. Suplementy diety stanowią ważne źródło składników odżywczych zwłaszcza w sezonie zimowym, kiedy ograniczony jest dostęp do świeżych owoców i warzyw (17, 18). Bezpieczne poziomy witamin i składników mineralnych uregulowane są prawnie (Rozporządzenie ministra zdrowia z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie suplementów diety) i ustalone są na podstawie oceny ryzyka, w oparciu o ogólnie akceptowane dane naukowe, uwzględniając zmienne stopnie wrażliwości różnych grup konsumentów. Potencjalny deficyt składników pokarmowych u dziecka można ustalić porównując dzienne spożycie danego składnika z wartościami dziennego zapotrzebowania na składniki pokarmowe RDA (Recommended Dietary Allowances) (19).
Stan wiedzy na temat problemów odżywiania u dzieci autystycznych jest szczątkowy.
Różnica w modelu sposobu żywienia pomiędzy autystykami, a dziećmi z grup odniesienia, nie tłumaczy jednak żywieniowych deficytów obserwowanych u autystyków (19). W jednym z niewielu artykułów Raiten i Massaro (21) badali przyjmowanie pokarmów, stosując następujące kryteria: siedmiodniowa dieta, pory posiłków w grupie 40 dzieci obciążonych autyzmem. Następnie otrzymane wyniki porównali z 36 dziećmi zdrowymi. Badania te pokazały, że dzieci z ASD przyjęły więcej białka i węglowodanów jak również niacyny, tiaminy, ryboflawiny, wapnia, fosforu, i żelaza.
Shearek (22) monitorował przyjmowanie pokarmów w grupie 26 dzieci z ASD według diet, pór spożywanych posiłków przez 3 kolejne dni. Podczas badań zaobserwował, że wartość energetyczna posiłków oraz spożyte białko u 24 dzieci z ASD było w normie, bądź nieznacznie powyżej normy. Jedynie u dwójki autystyków wyniki były poniżej normy.
Porównano struktury aminokwasów w surowicy dla 26 dzieci autystycznych stosujących typową dietę i 10 dzieci stosujących dietę bezglutenową i bezkazeinową. Badania te ukazały, że zarówno dzieci poddane diecie bezkazeionej i bezglutenowej jak i dzieci poddane typowej diecie miały znaczne niedobory aminokwasów, co może wskazywać na słabsze przyswajanie białka u autystyków (23).
Częstotliwość zaburzeń układu żołądkowo-jelitowego występujących u dzieci autystycznych zapoczątkowała hipotezę, że patologia zaburzeń układu żołądkowo-jelitowego może być przyczyną chorób neurologicznych (9, 24, 25). Na przykład połączono chorobę otrzewnej ze schizofrenią. Choroba otrzewnej prowadzi do choroby jelit, która kończy się uszkodzeniem jelita i przepuszczalnością, a to z kolei prowadzi do zaburzeń neurologicznych i psychiatrycznych (26, 27). Jak podaje literatura ryzyko wystąpienia choroby otrzewnej u osób ze schizofrenią jest podwyższone (28).
U części autystyków obserwuje się alergie pokarmowe (29). Przy współistniejącej przepuszczalności jelitowej, deficytach enzymatycznych i zaburzonej florze jelitowej – pokarm jest źle trawiony, a przedostając się przez uszkodzoną śluzówkę, trafia do krwiobiegu. Niezwykle szkodliwymi alergenami dla autystyków są proteina mleka (kazeina) i proteina zboża (gluten), które to mają zbliżoną budowę do morfiny. Gromadząc się w mózgu mogą wpływać na zmiany zachowania takie jak: nadpobudliwość, depresja, agresja i inne (23, 30, 31).
Dieta bogata w skrobię, sacharozę i gluten, a także długotrwała terapia antybiotykowa mogą doprowadzić do przerostu w jelitach grzybów patogennych. U części autystyków diagnozowana jest kandydoza, czyli przerost drożdżaka Candida Albicans. Candida Albicans może być potencjalnym enteropatogenem, powodującym między innymi ostre biegunki i biegunki poantybiotykowe, a także infekcje górnych dróg oddechowych, układu siateczkowo-śródbłonkowego, wsierdzia i nerek (32-34).
W pracy podjęto się próby ustalenia potencjalnych deficytów pokarmowych u dzieci autystycznych, a także próby określenia korelacji między dietą a funkcjonowaniem dziecka dotkniętego autyzmem.
Materiał i metody
Badaną grupę stanowi pięcioro dzieci autystycznych w przedziale wiekowym od 8 do 10 lat. Dzieci te znajdują się w grupie dydaktycznej placówki terapeutycznej Navicula-Centrum w Łodzi.
Dzienne spożycie składników pokarmowych dla piątki dzieci: kalorii, białka, tłuszczów, cholesterolu, węglowodanów, błonnika, sodu, żelaza i wiatmin A, D, E, C, B6, B12 oraz folianów uzyskano z raportu siedmiodniowego sporządzonego starannie przez rodziców. Wartości spożywanych składników pokarmowych obliczone zostały na podstawie danych literaturowych (35-37) z uwzględnieniem wielkości porcji oraz dodatkowo przyjmowanych witamin i suplementów. Dane te zostały porównane z wartościami dziennego zapotrzebowania na składniki pokarmowe (RDA – Recommended Dietary Allowances) uzyskanymi z literatury (18, 19). Ponadto wyniki porównano z wartościami spożywanych składników pokarmowych w grupie dzieci zdrowych (grupa odniesienia), które pozyskano z literatury (20).
Dodatkowo przedstawiliśmy charakterystykę funkcjonowania psychospołecznego pięciorga dzieci ze stwierdzonym autyzmem dziecięcym. Dzieci były diagnozowane przez lekarzy terapeutów pracujących w placówce Navicula – Centrum w Łodzi zgodnie z obowiązującymi kryteriami ICD-10.
Wyniki
Ze względu na wiek, aktywność fizyczną i płeć zapotrzebowanie na poszczególne składniki pokarmowe niezbędne dla zdrowia jest dla różnych osób inne. Zapotrzebowanie to można określić za pomocą wartości czynnika dziennego zapotrzebowania na składniki pokarmowe RDA, który uwzględnia także wiek dziecka. W pracy tej wyniki dziennego spożycia składników pokarmowych obliczono dla pięciu przypadków dzieci autystycznych, a następnie porównano do RDA dla dzieci w przedziale wiekowym od 7 do 10 lat dla tłuszczów, węglowodanów i błonnika (18, 19), a także do dziennego spożycia składników pokarmowych obliczonych dla grupy odniesienia (20). Dzienne spożycie substancji pokarmowych wyliczone na podstawie siedmiodniowej diety dla pięciu przypadków dzieci autystycznych przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Dzienne spożycie substancji pokarmowych wyliczone na podstawie siedmiodniowej diety dla pięciu przypadków dzieci autystycznych.
| | Przypadek 1 | Przypadek 2 | Przypadek 3 | Przypadek 4 | Przypadek 5 | RDA (7-10 lat) (18, 19) | Dzieci zdrowe (20) |
| Kalorie | [kcal] | 661,53 | 950,3 | 1162,98 | 894,89 | 1049,67 | 1130 (Total 2000) | 1207,24 |
| Białko | [g] | 30,08 | 32,52 | 50,91 | 40,12 | 48,58 | 28 | 46,88 |
| Tłuszcze | [g] | 32,39 | 27,78 | 46,54 | 39,73 | 40,38 | Nie ustalone | 40,97 |
| Cholesterol | [mg] | 104,88 | 118,74 | 171,56 | 154,17 | 172,09 | 300 | 114,81 |
| Węglowodany | [g] | 66,3 | 147,86 | 136,85 | 91,35 | 137,02 | Nie ustalone | 168,69 |
| Błonnik | [g] | 5,45 | 13,88 | 10,8 | 7,56 | 11,68 | Nie ustalone | 11,75 |
| Sód | [mg] | 595,43 | 280,82 | 1140,47 | 951,9 | 738,18 | 400 | 1733,11 |
| Żelazo | [mg] | 4,43 | 8,63 | 19,24 | 18,09 | 7,09 | 10 | 10,17 |
| Witamina A | [?g] | 197,17 | 658,32 | 1353,29 | 1148,42 | 762,7 | 700 | - |
| Witamina D | [?g] | 0,85 | 1,31 | 12,03 | 1,7 | 1,25 | 10 | - |
| Witamina E | [mg] | 3,35 | 4,06 | 14,83 | 4,18 | 5,3 | 7 | - |
| Witamina C | [mg] | 22,44 | 38,27 | 32,9 | 19,55 | 25,97 | 45 | 59,77 |
| Witamina B6 | [mg] | 0,29 | 0,25 | 0,4 | 0,3 | 0,04 | 1,4 | - |
| Foliany | [?g] | 29,38 | 20 | 45,95 | 31,86 | 14,32 | 100 | - |
| Witamina B12 | [?g] | 0,45 | 0,24 | 0,92 | 0,71 | 0,14 | 1,4 | - |
Charakterystyka badanych przypadków
Przypadek 1.
W sferze interakcji społecznych obserwowane jest bardzo duże natężenie takich zaburzeń, jak: brak kontaktu wzrokowego, ograniczenia w odbiorze bodźców społecznych, brak wykonywania poleceń, brak inicjowania kontaktu z innymi. W sferze komunikacji występuje brak komunikacji z otoczeniem, brak rozwoju mowy czynnej i prób kompensowania jej braku. Zdiagnozowane u dziecka zaburzenia układu pokarmowego to: biegunki, nieprzyjemny zapach z ust, bóle brzucha, niechęć do jedzenia.
Analiza wyników dziennego spożycia składników pokarmowych i RDA, zawartych w tabeli 1, wykazała znaczne deficyty w przyjmowaniu kalorii, cholesterolu, żelaza, witamin A, D, E, C, B6, B12 i folianów, natomiast wartości przyjmowanego białka i sodu są podwyższone. Porównując Przypadek 1 z grupą odniesienia, dzieci zdrowe przyjmują większe ilości białka, tłuszczy, cholesterolu, węglowodanów, błonnika, sodu, żelaza i witaminy C.
| Charakterystyka przypadku |
| Wiek dziecka | 8 lat |
| Płeć | Chłopiec |
| Choroby współtowarzyszące | Częste zapalenia oskrzeli, zaburzenia układu pokarmowego |
| Rozwój motoryczny | Bez poważnego opóźnienia rozwojowego |
| Rozwój poznawczy | Pogranicze znacznego/głębokiego upośledzenia umysłowego |
| Przebieg rozwoju mowy | Nie rozwinęła się nigdy, bez epizodu regresu |
| Zachowanie | Zwiększona pobudliwość, ataki złości |
| Alergie | Brak stwierdzonej alergii pokarmowej |
| Dieta | Nie wprowadzono specyficznej diety |
| Leki | Nie przyjmuje leków |
Przypadek 2.
W sferze interakcji społecznych obserwuje się duży stopień natężenia zaburzeń w reagowaniu i inicjowaniu kontaktów społecznych, brak kontaktu wzrokowego. W sferze komunikacji występuje echolalia odroczona, dominują jednozdaniowe wypowiedzi, brak zadawania pytań, niski rozwój mowy opowieściowej i spontanicznej. Zdiagnozowane u dziecka zaburzenia układu pokarmowego to biegunki, zaparcia, bóle brzucha, biały nalot na języku, nieprzyjemny zapach z ust.
Tabela 1 obrazuje deficyty wszystkich rozpatrywanych składników pokarmowych dla Przypadku 2 w porównaniu z wartościami dziennego zapotrzebowania na składniki pokarmowe RDA. Ponadto obserwuje się w przypadku tego dziecka nieznacznie większe spożycie cholesterolu i błonnika. Duże deficyty składników pokarmowych mogą być spowodowane dietą bezglutenową, bezkazeinową i bezcukrową, która może ograniczać różnorodność przyjmowanych produktów.
| Charakterystyka przypadku |
| Wiek dziecka | 8 lat |
| Płeć | Chłopiec |
| Choroby współtowarzyszące | Problemy ze strony układu moczowego, zaburzenia układu pokarmowego |
| Rozwój motoryczny | Prawidłowy |
| Rozwój poznawczy | Dolna granica normy intelektualnej |
| Przebieg rozwoju mowy | Pierwsze słowa około pierwszego roku życia, po 18 miesiącu życia nastąpił regres w wypowiadaniu słów |
| Zachowanie | Duży stopień nadpobudliwości |
| Alergie | Brak stwierdzonej alergii pokarmowej |
| Dieta | Bezcukrowa, bezglutenowa, bezmleczna |
| Leki | Hydroxysinum |
Przypadek 3.
W sferze społecznej obserwuje się umiarkowany poziom natężenia problemów w kontaktach z otoczeniem, kontakt wzrokowy prawidłowy, umiejętność nawiązywania związków rówieśniczych jest zaburzona. W sferze komunikacji występuje echolalia odroczona o dużym nasileniu, niski poziom rozwoju mowy opowieściowej i spontanicznej.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Pieszko-Klejnowska M et al.: Ocena sposobu odżywiania się gimnazjalnej młodzieży zamieszkującej wieś i miasto. Pediatria Współczesna. Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka 2007; 9: 59-62. 2. Hornig M, Lipkin WI: Infectious and immune factors in the pathogenesis of neurodevelopmental disorders: Epidemiology, hypotheses, and animal models. Ment Retard Dev Disabil Res Rev 2001; 7: 200-10. 3. Sperner-Unterweger B: Immunological aetiology of major psychiatric disorders: Evidence and therapeutic implications. Drugs 2005; 65: 1493-520. 4. D´Eufemia P et al.: Abnormal intestinal permeability in children with autism. Acta Paediatr 1996; 85: 1076-9. 5. Horvath K et al.: Gastrointestinal abnormalities in children with autistic disorder. J Pediatr 1999; 135: 559-63. 6. Roberts W et al.: Repeated doses of porcine secretin in the treatment of autism: A randomized, placebo-controlled trial. Pediatrics 2001; 107: 1-5. 7. Goodwin MS, Cowen MA, Goodwin TC: Malabsorption and cerebral dysfunction: A multivariate and comparative study of autistic children. J Autism Child Schizophr 1971; 1: 48-62. 8. Quigley EM, Hurley D: Autism and the gastrointestinal tract. Am J Gastroenterol 2000; 95: 2154-6. 9. Wakefield AJ et al.: Ileal-lymphoid-nodular hyperplasia, non-specific colitis, and pervasive developmental disorder in children. Lancet 1998; 351: 637- 41. 10. Afzal N et al.: Constipation with acquired megarectum in children with autism. Pediatrics 2003; 112: 939-42. 11. Ahearn WH et al.: An assessment of food acceptance in children with autism or pervasive developmental disorder – not otherwise specified. J Autism Dev Disord 2001; 31: 505-11. 12. Erickson CA et al.: Gastrointestinal factors in autistic disorder: A critical review. J Autism Dev Disord 2005; 35: 1-15. 13. Field D, Garland M, Williams K: Correlates of specific childhood feeding problems. J Paediatr Child Health 2003; 39: 299-304. 14. Schreck KA, Williams K, Smith AF: A comparison of eating behaviors between children with and without autism. J Autism Dev Disord 2004; 4: 433-8. 15. Myers SM: Management of Children With Autism Spectrum Disorders. Pediatrics 2007; 120: 1162-82. 16. Pollit E: Malnutrition and infection in the classroom. Paris: UNESCO 1990. 17. McKay DL et al.: The Effects of a Multivitamin/Mineral Supplement on Micronutrient Status, Antioxidant Capacity and Cytokine Production in Healthy Older Adults Consuming a Fortified Diet. J Am Coll Nutr 2000; 19: 613-21. 18. Ensminger AH et al.: The Concise Encyclopedia of Foods and Nutrition. 2nd ed. Boca, Raton, London, Tokyo: CRS Press 1995. 19. Murray RK et al.: Biochemia Harpera. 25th ed. Warszawa: Wydawnictwo PZWL 2006. 20. Johnson CR et al.: Eating Habits and Dietary Status in Young Children with Autism. J Dev Phys Disabil 2008; 20: 437-48. 21. Raiten DJ, Massaro T: Perspectives on the nutritional ecology of autistic children. J Autism Dev Disord 1986; 16: 133-43. 22. Shearer TR et al.: Minerals in the hair and nutrient intake of autistic children. J Autism Dev Disord 1982; 12: 25-34. 23. Arnold GL et al.: Plasma amino acids profiles in children with autism: Potential risk of nutritional deficiencies. J Autism Dev Disord 2003; 33: 449-54. 24. Horvath K, Perman JA: Autism and gastrointestinal symptoms. Curr Gastroenterol Rep 2002; 4: 251-8. 25. Wakefield AJ et al.: Review article: the concept of entero-colonic encephalopathy, autism and opioid receptor ligands. Aliment Pharmacol Ther 2002; 16: 663-74. 26. Bushara KO: Neurologic presentation of celiac disease. Gastroenterology 2005; 128: 92-7. 27. Pynnonen P et al.: Is coeliac disease prevalent among adolescent psychiatric patients? Acta Paediatr 2002; 91: 657-9. 28. Kalaydjian AE et al.: The gluten connection: The association between schizophrenia and celiac disease. Acta Psychiatr Scand 2006; 113: 82-90. 29. Jyonouchi H: Food allergy and autism spectrum disorders: Is there a link? Allergy Asthma Rep 2009; 9: 194-201. 30. Wąsowska-Królikowska K: Alergia pokarmowa. Przegląd Alergologiczny 2004; 1: 49-51. 31. Elder JH et al.: The Gluten-Free, Casein-Free Diet In Autism: Results of A Preliminary Double Blind Clinical Trial. J Autism Develop Dis 2006; 36: 413-20. 32. Dochniak MJ: Autism spectrum disorders-Exogenous protein insult. Med Hypotheses 2007; 69: 545-9. 33. Rożkiewicz D et al.: Częstotliwość występowania Candida albicans w kale dzieci z biegunką i bez biegunki z regionu białostockiego, hospitalizowanych w 2003 roku. Przegl Epidemiol 2005; 59: 43-51. 34. Black JT: Cerebral candidiasis: case report of brain abscess secondary to Candida albicans, and review of literature. J Neurol Neurosurg Psychiat 1970; 33: 864-70. 35. Łoś-Kuczera M, Piekarska J: Skład i wartość odżywcza produktów spożywczych. Cz. II-VII. Warszawa, PZWL 1988. 36. Kunachowicz H, Nadolna I, Przygoda B: Wartość odżywcza wybranych produktów spożywczych i typowych potraw. 4th ed. Warszawa, PZWL 2008. 37. Kunachowicz H et al.: Tablice składu i wartości odżywczych żywności. 1st ed. Warszawa, PZWL 2005. 38. Piotrowska E et al.: Wpływ częściowej wymiany tłuszczu błonnikiem pokarmowym na teksturę i cechy sensoryczne wędlin drobno rozdrobnionych. Inżynieria Rolnicza 2005; 11: 383-92. 39. Wawrzyniak-Gacek A, Pawelec J, Cybulska R: Zawartość żelaza w różnych typach oligodendrogleju w obszarze ciała modzelowatego i torebki wewnętrznej mózgowia szczurów. Medycyna Wet 2006; 62: 827-9. 40. Załuska M: Diagnoza i terapia hiponatremii u pacjenta z zaburzeniami psychicznymi. Farmak Psych Neurol 2005; 2:155-66. 41. Sikorski ZE: Chemia żywności. Odżywcze i zdrowotne właściwości składników żywności. 5th ed. Warszawa, WNT 2007. 42. Amen DG: Zadbaj o mózg. 1st ed. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis 2007.
