© Borgis - Postępy Fitoterapii 1/2006, s. 2-10
*Tadeusz Wolski1, 2, Stanisław Kwiatkowski1
Biologia wzrostu i rozwoju pszczelnika mołdawskiego ( Dracocephalum moldavica L.) rośliny aromatycznej o właściwościach leczniczych
Biology of growth and development of moldavian dragonhead ( Dracocephalum moldavica L.) – aromatic and medicinal plant
1Katedra i Zakład Farmakognozji z Pracownią Roślin Leczniczych, AM Lublin
Kierownik Katedry i Zakładu: prof. dr hab. Kazimierz Głowniak
2Katedra Warzywnictwa i Roślin Leczniczych, AR Lublin
Kierownik Katedry: prof. dr hab. Jan Dyduch
Summary
In the introduction to the paper there were presented data concerning the taxonomy, origin and meaning of the Latin name genus Dracocephalum and Polish usable name – dragonhead. This species occurs in Poland in wild state in botanical gardens and in homestead plots, where 4 species of that kind can be recorded (thymus, narrow – leafed, Austrian and Moldavian dragonheads). The present study aimed at reviewing the literature concerning characteristics, morphology as well as biology and development of Moldavian dragonhead Dracocephalum moldavica L. In the review of the literature concerning chemical composition there were presented data pertaining to the contend and composition of ethereal extract contained in the herb and fatty oil occurring in seeds. Phytochemical analysis of the herb showed the presence of phenol compound, including rosemary and coffeic acid, flavonoids as well as tannins and tanns. The Moldavian dragonhead is a plant used in folk medicine. Ethereal extract has an antiseptic, analgesic and sedative effect, increases bile secretion, has diastolic and carminative action. Alcohol extracts are components of preparations used in digestion disorders and anorexia. Dragonhead herbs can be applied for aromatizing food and in perfumery industry.
Dragonhead Moldavian herb can be applied for practical to receiving of preparations such galenic preparation as: infusions, decoctions whether infusions of herbs steeped in alcohol
Rodzaj pszczelnik ( Dracocephalum L.), należący do rodziny wargowych – Lamiaceae ( Labiatae), liczy ok. 70 gatunków. Jeśli uwzględnimy nazwy synonimowe, podgatunki, formy i odmiany uprawne to uzyskamy ok. 200 jednostek taksonomicznych. Rośliny z tego rodzaju możemy zaliczyć do: jednorocznych, dwuletnich, bylin i zimozielonych krzewinek. Siedliskiem ich jest teren całej półkuli północnej, gdzie zadomowiły się na drodze introdukcji. Za naturalne siedlisko dla większości gatunków przyjmuje się rejon Azji Centralnej. Polska nazwa – pszczelnik sygnalizuje nam pszczelarski kierunek użytkowania tej rośliny, natomiast łacińska nazwa – dracocephalum i angielska – dragonhead oznaczają głowę smoka i mają przemawiać do wyobraźni, bowiem draco/dragon to smok, cephalus/head to głowa (1-8).
W Polsce w stanie naturalnym występują 4 gatunki tej rośliny, tj. D. thymiflorum L. – pszczelnik macierzankowy, D. ruyschiana L. – pszczelnik wąskolistny, D. austriacum L. – pszczelnik austriacki (południowy), które są już gatunkami zanikającymi oraz D. moldavica L. – pszczelnik mołdawski, który jest rośliną dość powszechnie występującą i można go znaleźć w ogrodach botanicznych oraz na działkach jako roślinę ozdobną i miododajną.
Spośród wielu gatunków z rodzaju Dracocephalum występujących na świecie, szczegółowymi badaniami objęto niektóre z nich, takie jak np. D. moldavica L., D. canariensis L., D. kotschyi Boiss. i D. nutans L. (9-12). Zarówno w Polsce, jak i w świecie, najwięcej badań nad składem chemicznym, jak i zastosowań praktycznych, poświęcono pszczelnikowi mołdawskiemu, który uważany jest za roślinę miododajną, aromatyczną, ozdobną i leczniczą (2, 9, 13-22). Jest to roślina jednoroczna, zarejestrowana pod numerem IDC 249.1 w Linnean Herbarium Swedish Museum of Natural History (23).
Jak podaje literatura (11, 14, 16, 20, 24, 25), wysokość Dracocephalum moldavica L. mieści się w szerokich granicach, tj. między 15 a 100 cm, przy czym średnio rośliny osiągają wysokość 50-60 cm. Pszczelnik mołdawski ma łodygę wzniesioną, 4-kanciastą, krótko owłosioną, dość dobrze rozgałęziającą się u podstawy, gdzie występują elementy zdrewnienia. W większości przypadków u roślin tych pędy boczne bywają dłuższe od pędu głównego. Liście pszczelnika mołdawskiego są jajowato-lancetowate lub trójkątnie lancetowate, wcinano-karbowane, na niezbyt długich ogonkach, z wierzchu nagie, od spodu z rzadka występującymi gruczołami typu „labiate”, w których występuje olejek nadający im zapach cytralu. Liście o długości 3-5 cm z wydłużonymi przylistkami. Pszczelnik mołdawski może mieć dwa rodzaje kwiatów: fioletowo-, purpurowo-, błękitnoniebieskie lub białe. Owocem jest rozłupka (2,5-3 mm), w której znajdują się 4 nasiona. System korzeniowy jest płytki i mocno rozwinięty, a główna jego masa znajduje się w warstwie ornej, tj. do 20 cm (1, 11, 12, 14, 19, 22, 26, 27).
Na szczególną uwagę zasługują badania morfologiczno-anatomiczne oraz histochemiczne wykonane przez Kubiak (16). W wyniku tych badań autorka stwierdziła na łodydze, liściach i kwiatach występowanie 2 rodzajów włosków: okrywające i wydzielnicze. Wśród włosków wydzielniczych liścia autorka wyróżnia 4 typy. W całej roślinie autorka opisała 10 typów włosków okrywających i 6 typów włosków wydzielniczych. Na podstawie analizy histochemicznej autorka wykazała, że olejek eteryczny gromadzi się w 6 typach włosków wydzielniczych. Badaniem struktur wydzielniczych występujących w pszczelniku mołdawskim zajmowały się również Telepova i wsp. (22) oraz Shavarda i wsp. (17).
Celem prezentowanych w niniejszym opracowaniu badań jest ocena wpływu terminu siewu na dynamikę wzrostu oraz plon całych roślin (części nadziemnych i podziemnych), a także świeżej masy kwiatostanów dwu form pszczelnika mołdawskiego. Oznaczono również zawartość i skład olejków eterycznych, w zależności od terminu siewu, w fazie pełni kwitnienia roślin, w liściach i kwiatostanach.
Materiał i metody
Materiał do badań stanowiły rośliny dwu form pszczelnika mołdawskiego ( Dracocephalum moldavica L.) o kwiatach białych (B) i niebieskich (N), uprawiane w Ogrodzie Roślin Leczniczych Katedry i Zakładu Farmakognozji Akademii Medycznej w Lublinie. Nasiona wysiewano w pięciu terminach podanych w tabeli 1.
Tabela 1. Wykaz terminów i dat siewu nasion dwu form Dracocephalum moldavica L. w latach 2003-2005.
| Termin siewu | Data siewu |
| I | 15 kwietnia |
| II | 30 kwietnia |
| III | 16 maja |
| IV | 28 maja |
| V | 18 czerwca |
Wysiew nasion prowadzono bezpośrednio do gruntu, stosując siew punktowy w rozstawie 40 x 20 cm. Zastosowano nawożenie mineralne w postaci Polifoski w ilości ok. 300 kg ? ha-1 w trzech dawkach.
Ocenę dynamiki wzrostu dla terminów siewu od I do V wykonano w latach 2003, 2004 i 2005, mierząc wysokość 10 losowo wybranych roślin, w odstępach czasu co siedem dni, o stałej porze dnia. Pierwsze pomiary wykonano po wschodach roślin, ostatnie z chwilą likwidacji uprawy. Dla 5 losowo wybranych roślin, będących w fazie pełni kwitnienia (90% kwitnących roślin w łanie), określono średnią całkowitą masę roślin oraz udział procentowy liści i kwiatostanów. Bezpośrednio po zbiorze roślin określono zawartość i skład olejków eterycznych (OE) przez destylację z parą wodną w aparacie Deryng´a wg FP VI.
Skład jakościowy i ilościowy poszczególnych składników OE wyznaczono metodą GC/MS, przy użyciu aparatu ITS-40 (układ GC/ITMS firmy Finnigan MAT, USA) z kolumną DB-5 (J&W, USA) o długości 30 m, średnicy 0,25 μm. Temperatura dozownika wynosiła 280°C. Stosowano gradient temperatury (35°C przez 2 min, następnie przyrost o 4°C do 280°C). Analizę jakościową przeprowadzono na podstawie widm MS, porównując je z widmami biblioteki NIST (62 tys. widm) oraz biblioteką terpenów LIBR (TR) dostarczonej przez Finnigan MAT. Tożsamość związków potwierdzono indeksami retencji z danych piśmiennictwa i własnych (28, 29). Skład ilościowy OE określono przyjmując, że suma poszczególnych związków olejkowych stanowi 100%.
Wyniki i ich omówienie
Przykładowe wykresy dynamiki wzrostu obu badanych form pszczelnika wysiewanych w I terminie (15.04) podano: dla formy białej na rycinie 1, zaś dla formy niebieskiej na rycinie 2.
Ryc. 1. Dynamika wzrostu roślin pszczelnika mołdawskiego formy białej uprawianej z siewu nasion w pole, wysiewanych w terminie I (15.04) w latach 2003-2005.
Ryc. 2. Dynamika wzrostu roślin pszczelnika mołdawskiego formy niebieskiej uprawianej z siewu nasion w pole, wysiewanych w terminie I (15.04) w latach 2003-2005.
Przeprowadzone przez nas badania wykazały, że termin siewu wpływa istotnie na dynamikę wzrostu obu badanych form. Najkorzystniejszym terminem siewu, jest termin I (15.04) dla obu badanych form i bezpośredni wysiew nasion do gleby (30, 31).
Jak wynika z ryciny 1 w roku 2003 rośliny formy białej zakończyły wegetację 6 października i osiągały wysokość nie przekraczającą 90 cm. W latach 2004-2005 wegetacja roślin tej formy wydłużyła się o około miesiąca, tj. do 03 listopada, natomiast rośliny były niższe i osiągały wysokość między 60 a 70 cm.
Na rycinie 2 przedstawiono dynamikę wzrostu roślin pszczelnika mołdawskiego formy niebieskiej uprawianej w z siewu nasion do gleby w I terminie (15.04). Z ryciny 2 wynika, że rośliny w 2003 roku osiągały wysokość prawie 100 cm, kończąc wegetację pod koniec września, natomiast w roku 2004 ich wysokość obniżyła się do ok. 85 cm, zachowując zbliżony okres wegetacji do roku poprzedniego, zaś w 2005 roku wysokość roślin pozostała na niezmienionym poziomie, natomiast okres wegetacji wydłużył się o ok. 2 tygodnie.
Z porównania rycin 1 i 2 wynika, że rośliny pszczelnika formy białej są niższe w porównaniu do roślin formy niebieskiej i mają około miesiąca dłuższy okres wegetacji.
Dla oceny wpływu terminu siewu na masę całych roślin w fazie generatywnej w pełni kwitnienia w tabeli 2, przedstawiono średnią masę: całych roślin (tab. 2A) oraz liści (tab. 2B) i kwiatostanów (tab. 2D), a także procentowy udział w masie całych roślin – liści (tab. 2C), kwiatostanów (tab. 2E).
Tabela 2. Wpływ terminu siewu na masę całych roślin w fazie generatywnej w pełni kwitnienia: A – średnia masa całych roślin; B – średnia masa liści, C – procentowy udział liści w masie całej rośliny; D – średnia masa kwiatostanów E – procentowy udział kwiatostanów w masie całej rośliny, w latach 2003 i 2004 obu badanych form, z siewu do gleby.
A. Średnia masa całych roślin (g/rośl.-1) (2003-2004).
| Termin siewu | 2003 | 2004 |
| białe | niebieskie | białe | niebieskie |
| I | 240,0 | 287,0 | 204,0 | 249,0 |
| II | 380,0 | 167,0 | 337,0 | 263,0 |
| III | 160,0 | 183,0 | 150,0 | 175,0 |
| IV | 176,0 | 172,0 | 80,0 | 79,0 |
| V | 125,0 | 104,0 | 133,0 | 130,0 |
| Średnio | 216,2 | 182,6 | 180,0 | 179,2 |
B. Średnia masa liści (g/rośl.-1) (2003-2004).
| Termin siewu | 2003 | 2004 |
| białe | niebieskie | białe | niebieskie |
| I | 77,0 | 86,0 | 80,0 | 83,0 |
| II | 112,0 | 48,0 | 121,0 | 71,0 |
| III | 46,0 | 55,0 | 40,0 | 58,0 |
| IV | 58,0 | 49,0 | 19,0 | 17,0 |
| V | 40,0 | 33,0 | 36,0 | 25,0 |
| Średnio | 66,6 | 54,2 | 59,2 | 50,8 |
C. Procentowy udział liści w masie całej rośliny (%) (2003-2004).
| Termin siewu | 2003 | 2004 |
| białe | niebieskie | białe | niebieskie |
| I | 32 | 30 | 40 | 34 |
| II | 30 | 28 | 36 | 35 |
| III | 29 | 30 | 27 | 34 |
| IV | 27 | 29 | 24 | 22 |
| V | 32 | 32 | 27 | 20 |
| Średnio | 30,0 | 29,8 | 30,8 | 29,0 |
D. Średnia masa kwiatostanów (g/rośl.-1) (2003-2004).
| Termin siewu | 2003 | 2004 |
| białe | niebieskie | białe | niebieskie |
| I | 51,0 | 66,0 | 45,0 | 54,0 |
| II | 106,0 | 56,0 | 70,0 | 59,0 |
| III | 54,0 | 57,0 | 72,0 | 47,0 |
| IV | 74,0 | 65,0 | 39,0 | 39,0 |
| V | 61,0 | 35,0 | 49,0 | 61,0 |
| Średnio | 69,2 | 55,8 | 55,0 | 52,0 |
E. Procentowy udział kwiatostanów w masie całej rośliny (%) (2003-2004).
| Termin siewu | 2003 | 2004 |
| białe | niebieskie | białe | niebieskie |
| I | 21 | 23 | 22 | 22 |
| II | 28 | 33 | 21 | 23 |
| III | 34 | 31 | 48 | 27 |
| IV | 42 | 38 | 49 | 50 |
| V | 49 | 33 | 37 | 47 |
| Średnio | 34,8 | 31,6 | 35,4 | 33,8 |
Oceniając średnią masę całych roślin należy stwierdzić, że w 2003 roku rośliny o białych kwiatostanach miały wyższą średnią masę (216,2 g/rośl.-1) od roślin o kwiatostanach niebieskich (182,6 g/rośl.-1), natomiast w 2004 roku obie formy charakteryzowały się zbliżoną średnia masą. Średnia masa liści formy białej wynosiła 66,6 g/rośl.-1, zaś formy niebieskiej 54,2 g/rośl.-1 w roku 2003, natomiast w 2004 roku średnio dla formy białej 59,2 g/rośl.-1, a dla niebieskiej 50,8 g/rośl.-1. Średni udział liści w masie całej rośliny kształtuje się na poziomie ok. 30%. Średnia masa kwiatostanów w 2003 roku dla formy białej wynosiła 69,2 g/rośl.-1, a dla niebieskiej 55,8 g/rośl.-1, zaś w 2004 roku odpowiednio 55,0 g/rośl.-1 i 52,0 g/rośl.-1. Średni procentowy udział kwiatostanów w masie całych roślin był nieco wyższy i dla formy białej w obu badanych latach wynosił ok. 35%, zaś dla formy niebieskiej w 2003 wynosił ok. 32%, a w 2004 ok. 34%. Oceniając wpływ terminu siewu na plon całych roślin daje się zauważyć, że dla formy białej najkorzystniejszy był II termin siewu, zaś dla formy niebieskiej termin I. Analogicznie było w przypadku plonu liści i kwiatostanów (30, 32).
Pszczelnik mołdawski jest rośliną, która po ścięciu i wysuszeniu wydziela do atmosfery orzeźwiający cytrynowy zapach, pochodzący od głównych składników olejku eterycznego. Olejek ten może wykazywać wielokierunkowe właściwości farmakologiczne, w tym fitocyndowe (28, 33). Dlatego też podjęto badania nad oznaczeniem zawartości procentowej olejku eterycznego występującego w roślinach będących w fazie generatywnej w pełni kwitnienia, w liściach oraz kwiatostanach. Dane liczbowe dotyczące zawartości olejku w świeżym surowcu z liści podaje tabela 3A, zaś z kwiatostanów tabela 3B.
Tabela 3. Wpływ terminu siewu na zawartość procentową olejku eterycznego w liściach (tab. 3A) i kwiatostanach (tab. 3B) w fazie generatywnej w pełni kwitnienia w surowcach świeżych pochodzących z roślin uprawianych w latach 2003 i 2004.
A. Zawartość procentowa olejku eterycznego w liściach. Tabela podaje wyniki dla surowców świeżych, w których zawartość suchej masy wynosiła 13,45% (2003-2004).
| Termin siewu | 2003 | 2004 | |
| białe | niebieskie | białe | niebieskie |
| I | 0,04 | 0,03 | 0,05 | 0,04 |
| II | 0,06 | 0,06 | 0,05 | 0,07 |
| III | 0,08 | 0,04 | 0,04 | 0,07 |
| IV | 0,04 | 0,05 | 0,04 | 0,02 |
| V | 0,02 | 0,05 | 0,06 | 0,06 |
| Średnio | 0,048 | 0,046 | 0,048 | 0,052 |
B. Zawartość procentowa olejku eterycznego w kwiatostanach. Tabela podaje wyniki dla surowców świeżych, w których zawartości suchej masy wynosiła 18,40% (2003-2004).
| Termin siewu | 2003 | 2004 |
| białe | niebieskie | białe | niebieskie |
| I | 0,42 | 0,29 | 0,33 | 0,19 |
| II | 0,33 | 0,43 | 0,27 | 0,28 |
| III | 0,46 | 0,26 | 0,27 | 0,25 |
| IV | 0,34 | 0,32 | 0,24 | 0,14 |
| V | 0,38 | 0,31 | 0,32 | 0,25 |
| Średnio | 0,386 | 0,322 | 0,286 | 0,222 |
Jak wynika z danych tabeli 3A liście obu badanych form zebrane w 2003 i 2004 r. zawierają średnio ok. 0,05 %. olejku eterycznego. Przyjmując jednak, że świeże surowce w przypadku liści zawierały ok. 13,5% suchej masy, to zawartość olejku w surowcu suchym będzie wynosiła od 0,4 do 0,5%. Dane liczbowe dotyczące procentowej zawartości olejku eterycznego w kwiatostanach przedstawia tabela 3B, z której wynika, że forma biała roślin miała średnią zawartość 0,386%, a niebieska 0,322% w roku 2003 zaś w 2004 roku zawartość ta kształtowała się odpowiednio 0,286% i 0,222%. Uwzględniając fakt, że zawartość suchej masy kwiatostanów wynosiła 18,4%; to ilość olejku wzrośnie znacząco i kształtować się będzie na poziomie od 1,21 do 2,10%.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Alekseyeva N.B.: Morfołogia prorostkov i juwenilnych rastienij niekotorych widow Dracocephalum L.. Rast. Res. 1990, 26, 202. 2. Brickell C.: Dracocephalum. Wielka encyklopedia roślin ogrodowych od A do Z. Muza S.A., Warszawa 1999, 379. 3. Ćervenka M. et al.: Świat roślin, skał i minerałów, PWRiL, Warszawa 1988, 222. 4. Dracocephalum moldavica L. ´Snowdragon´ http://iml.dartmouth.edu/~beth/ann00p2.html. 5. Dracocephalum moldavica. http://www.albertadirectory.net/bedrockseed/Products/Annuals/Annuals/D%20-%20E. 6. Dracocephalum moldavicum. http://www.pp.clinet.fi/~mygarden/drac.htm. 7. Dracocephalum. Angelehnt an den Index Kewensis 1990. http://home.t-online.de/home/mhoemann/tabellen/d-arten.txt. 8. Grossgieim A.A.: Umbelliferae – Scrophulariaceae. Flora Kawkaza: Akad. Nauk SSSR 1967, 7, 343. 9. Budantzev A.L., Shavarda A.L.: Chimiczeskij sostaw i poleznyje swoistwa widow roda Dracocephalum L. flory USSR. Rast. Res. 1986, 22, 550. 10. Głuchov M. M.: Zmiejegołownik ili matocznik ( Dracocephalum moldavicum L.). Ważniejszyje miedonosnyje rastienia i sposoby ich razwiedinia. Gos. Izd. Sielsk. Lit., Moskwa 1950, 319. 11. Pawłowski B.: Pszczelnik mołdawski. Flora Polska. PWN, Warszawa – Kraków 1967, T. 11, 137. 12. Szafer W. et al.: Dracocephalum L., pszczelnik. Rośliny polskie. PWN, Warszawa 1988, 571. 13. Budantzev A.L., Shavarda A.L.: Chimiczeskij sostaw i poleznyje swoistwa widow roda Dracocephalum L. flory USSR. Rast. Res. 1987, 23, 287. 14. Grochowski B.: Pszczelnik mołdawski. Wiad. Ziel. 1991, Nr 7/8, 14. 15. Kakasy A. et al.: Data to the phytochemical evaluation of Moldavian dragonhead ( Dracocephalum moldavica L,. Lamiaceae). Herba Pol. 2002, 48, 112.16. Kubiak M.: Pszczelnik mołdawski – Dracocephalum moldavicum L. jako roślina cytralowa. Acta Pol. Pharm.1959, 16, 141. 17. Shavarda A.L. et al.: Srawnitielnoje izuczenie sostawa efirnych maseł i ultrastruktury żieleznych wołoskow listia u niekotorych widow roda Dracocephalum L. Rast. Res. 1990, 26, 352. 18. Smaragdowa N.P.: Nowyje dannyje o zmiejegołownike mołdawskom. Pczełowodstwo, Gos. Izd. Sielsk. Lit., Moskwa 1951, 11 36. 19. Suchorska K., Osińska E.: Pszczelnik mołdawski – cenna roślina olejkowa. Wiad. Ziel. 1992, Nr 11, 17. 20. Szklanowska K.: Wpływ terminów siewu na biologię kwitnienia i nektarowanie pszczelnika mołdawskiego ( Dracocephalum moldavicum L.). Annales UMCS, S. E, 1965, 20, 55. 21. Szklanowska K.: Wstępne badania nad wydajnością nektarową pszczelnika mołdawskiego ( Dracocephalum moldavicum L.). Pszczeln. Zesz. Nauk. 1957, 1, 129. 22. Telepova M.N. et al.: Etude comparative de la secretionvdes terpenes par les elements glandulaires foliaires chez differents especes du genure Dracocecphalum L. ( Labiatae). Bull. Soc. Bot. Fr. 1992, 139, 247. 23. Dracocephalum moldavica L., Linnean Herbarium. Dep.of Phanerogamic Botany Swedish Museum of Natural History. http://linnaeus.nrm.se/botany/fbo/d/dracmol.html.en. 24. Dracocephalum Lexicon D. http://linnaeus.nrm.se/flora/chk/lexd.htm. 25. Suchorska K.: Opracowanie parametrów agrotechnicznych dla nowej rośliny aromatycznej – pszczelnika mołdawskiego ( Dracocephalum moldavica L.). Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej nt Nauka Praktyce Ogrodniczej. AR Lublin 1995, 743. 26. Bornus L. (Red.): Pszczelnik mołdawski. Encyklopedia pszczelarska, PWRiL, Warszawa 1989, 171. 27. Wolski T. et al.: Pszczelnik mołdawski ( Dracocephalum moldavica L.) – roślina miododajna i lecznicza. Annales UMCS, S. DD, 2004, 59, 57. 28. Kwiatkowski S. et al.: Analiza GC/MS olejku eterycznego występującego w zielu i kwiatostanach pszczelnika mołdawskiego Dracocephalum moldavica L. Materiały 7 Polskiej Konferencji Chemii Analitycznej, Toruń, 3-7 lipca 2005, 315. 29. Wolski T. et al.: Analiza GC/MS olejków eterycznych otrzymanych z trzech odmian selera naciowego ( Apium graveolens L. var. dulce Mill./ Pers.) Annales UMCS, S. EE, Supl. 2001, 9, 203. 30. Wolski T. et al.: Wpływ terminu siewu i sposobu uprawy na wzrost i rozwój dwu form pszczelnika mołdawskiego ( Dracocephalum moldavica L. ). Materiały XLI Naukowej Konferencji Pszczelarskiej, Puławy, 9-10 marca 2004, 98. 31. Wolski T. et al.: Dynamika wzrostu dwu form pszczelnika mołdawskiego Dracocephalum moldavica L. w zależności od terminu siewu i sposobu uprawy. Materiały XLIII Naukowej Konferencji Pszczelarskiej, Puławy, 25-27 kwiecień 2006. 32. Wolski T. et al.: Wpływ terminu siewu i sposobu uprawy na masę kwiatostanów i nasion dwu form pszczelnika mołdawskiego ( Dracocephalum moldavica L.). Acta Agrobot. 2006 (w druku). 33. Wolski T., Kwiatkowski S.: Zawartość i skład olejku eterycznego (OE) występującego w częściach nadziemnych pszczelnika mołdawskiego ( Dracocephalum moldavica L.). Aromaterapia, 2005, Nr 3, 19. 34. Harborn J.B.:Ekologia biochemiczna. PWN, Warszawa, 1997, 252. 35. Weńhe M.S., et al.: Dracocephalum Moldavica lithographischen. Plantae Medicinales oder Sammlung offizineller flanzen. Düsseldorf, 1828, T. I, 183. 36. Dracocephalum moldavica L. Turkese drakenkop 65, sierlijke lilablauwe snijbloem, goed van geur (citroen). http://www.home.concepts.nl/~rund_jen/eenjarigen.html. 37. Fecka I. et al.: Kwas rozmarynowy, ważny składnik terapeutyczny niektórych surowców roślinnych. Post. Fitoter. 2002, Nr 8, 20. 38. Abd el – Reheem M., Bhella R., Hildebrand D.: Linolenic ACID ACCUMULATION in Dracocephalum moldavica.University of Kentucky, USA. http://www.aocs.org/archives/am2002pp.htm. 39. Abd – el Reheem M.A., Bhella R., Rao S.S., Hildebrand D.F.: Linolenic acid accumulation in several high linolenic acid contain seeds. Poster: Lipids and related molecules. American Society of Plant Biologists. http://abstracts.aspb.org/aspp2001/public/P38/0725.html. 40. Szklanowska K.: Wpływ terminów siewu na wartość użytkową nasion pszczelnika mołdawskiego ( Dracocephalum moldavica L.). Annales UMCS, S. E, 1966, 21, 131. 41. Kakasy A. et al.: Analysis of non – volatile constituens in Dracocephalum moldavica L., Dracocephalum ruyschiana L. and Dracocephalum grandiflorum L. by GC/MS and HPLC methods. Book of Abstracts, 6th Balaton Symposium on High-Performance Separation Methods. Sept. 7-9, 2005, P-30. 42. Kakasy A. et al.: Analysis of essential oils exctracted from Dracocephalum species. Book of Abstracts, 6th Balaton Symposium on High-Performance Separation Methods, Sept. 7-9, 2005, P-97. 43. Kwiatkowski S. et al.: Biologia kiełkowania nasion pszczelnika mołdawskiego ( Dracocephalum moldavica L.). Materiały XLII Naukowej Konferencji Pszczelarskiej, Puławy, 8-9 marca 2005, 106. 44. Kwiatkowski S. et al.: Wpływ terminu siewu i sposobu uprawy dwu form pszczelnika mołdawskiego ( Dracocephalum moldavica L.) na plon nasion. Materiały XLII Naukowej Konferencji Pszczelarskiej, Puławy, 8-9 marca 2005, 108. 45. Ovetchko S.V.: Biological features of Dracocephalum moldavica L. in Steppe Zone on the South of Ukraine. Procedings of 9th International Conference of Horticulture, September 3-6 2001, Lednice, Czech Republic, 2001, 2, 364. http://www.zf.mendelu.cz/veda-wyzkum/9thconference/sbornik/document.htm. 46. Suchorska K. et al.: Wzrost i rozwój pszczelnika mołdawskiego ( Dracocephalum moldavica L.) oraz analiza plonu w różnych warunkach uprawy. Herba Pol. 1994, 40, 83. 47. Góra J.: Przeciwbakteryjne działanie olejków eterycznych. Wiad. Ziel. 1997, Nr 3, 13. 48. Korablyova O., Grishko M.M.: Intoduction of food aromatic plants in National Botanical Garden of NAS Ukraine and use of them. Procedings of 9th International Conference of Horticulture, September, 3-6, 2001, Lednice, Czech Rep. 2001, 2, 350. http://www.zf.mendelu.cz/veda-vyzkum/9thconference/sbornik/document.htm. 49. Povilaityté V., Cuvelier M.-E.: Antioxidant properties of Moldavian dragonhead ( Dracocephalum moldavica L.). J. Food. Lip. 2001, 8, 4. http://www.foodscipress.com/contentjflvol8.htm. 50. Wolski T. et al.: GC-MS analysis of essetial oil occurring in different part of Dracocephalum moldavica L. Materiały 4th International Symposium on Chromatography of Natural Products. June 14-17, Lublin – Kazimierz Dolny 2004, 214.
