The influence of soy and soy isoflavones on the thyroid
Katedra i Oddział Kliniczny Chorób Wewnętrznych Wydziału Opieki Zdrowotnej Śląskiej Akademii Medycznej w Tychach
Kierownik Katedry: dr hab. n. med. Czesław Marcisz
Summary
This review describes the knowledge on the influence of soy and soy isoflavones consumption on thyroid gland structure and function. Based on animal model experiments and several human studies there were shown effects of soy on the thyroid structure and thyroid hormone production, particularly in the absence of iodine: soy has stimulated thyroid hyperplasia and hypothyroidism; on the other hand slightly elevated thyroxine and thyroid stimulating hormone (TSH) serum levels and no serious thyroid structure changes were observed in iodine- replete soy consumers. Although in vitro data proved that soy isoflavones inactivated thyroid peroxidase, they caused no serious thyroid disorders. We present revealed mechanisms of soy action in the thyroid and possible harmful results of soy consumption for people with iodine-deficient diet or exposed to other risk factors. We noticed there were no medical data about possible effects of soy consumption by adults suffering from thyroid diseases. In our opinion it is particularly important because soy products are heavily marked to women for relief of menopausal symptoms at present.
Soja jest jednoroczną rośliną oleistą z rodziny motylkowatych uprawianą w USA, Chinach, Japonii, Brazylii, Afryce i na południu Europy (1). Nasiona soi mają bardzo dużą wartość odżywczą, którą stanowi białko o łatwo przyswajalnym składzie aminokwasowym (40-50% zawartości nasion), tłuszcze z dużą ilością kwasów wielonienasyconych (ponad 20%) oraz oligo- i polisacharydy (1-3). Soja obfituje także w saponiny i zaliczane do fitoestrogenów izoflawony. W produktach sojowych znajdują się głównie trzy izoflawony: genisteina, daidzeina i glyceteina, które mogą występować w formie nieskoniugowanej jako aglikony oraz w formie skoniugowanej jako glikozydy (genistyna, daidzyna, glycetyna oraz ich pochodne acetylowe i malonylowe) (4, 5). Generalnie soja zawiera więcej genisteiny niż daidzeiny i względnie niewielkie ilości glyceteiny (<10% całkowitej zawartości izoflawonów) (6). Izoflawony sprzężone z kwasem glukuronowym stanowią aż 90% wszystkich form izoflawonów krążących we krwi, zarówno u szczurów, jak i u ludzi (5, 7, 8), jednakże są nieaktywne biologicznie (5, 9), podczas gdy frakcje wolne i skoniugowane występujące w znacznie mniejszych stężeniach, są uważane za biologicznie aktywne (5).
W tarczycy szczurów stwierdzono zarówno aglikony, jak i formy skoniugowane, przy czym koncentracja aglikonów okazała się znacznie wyższa niż we krwi (18-28% i 1-3%). Sugerowano, iż aglikony jako związki niespolaryzowane łatwiej przedostają się do tkanek lipofilnych typowych dla tarczycy (10).
Wpływ soi i izoflawonów sojowych na strukturę tarczycy u zwierząt
Właściwości wolotwórcze surowych nasion soi dodawanych do pożywienia szczurów opisano w 1933 r. (11, 12). Jednakże dodawanie niewielkich ilości jodu do karmy zawierającej nasiona soi istotnie zmniejszało ryzyko wystąpienia wola (11, 13, 14), a nawet powodowało jego cofanie się (15). Zauważono, iż surowe nasiona soi powodowały wole znacznie większych rozmiarów niż nasiona poddane obróbce termicznej (11, 14). Kolejne badania na szczurach wykazały, że soja, w przeciwieństwie do znanych wówczas substancji wolotwórczych, zwiększała wychwyt J131 (16).
Kimura i wsp. (17) badali 30 samic szczurów, otrzymujących przez 6-12 miesięcy pokarm, zawierający 40% odtłuszczonych ziaren soi i niedostateczną ilość jodu. U każdego z tych zwierząt tarczyca uległa znacznemu powiększeniu, stwierdzano w niej zmiany guzowate o cechach złośliwości, a nawet przerzuty raka tarczycy w płucach. W grupie kontrolnej, otrzymującej dodatkowo 0,015 mg jodu na 100 mg pokarmu, nie wykazano żadnych zmian patologicznych. W kolejnym, krócej trwającym (10 tygodni) doświadczeniu na szczurach, w następstwie stosowania diety sojowej w warunkach niedoboru jodu obserwowano kilkakrotne powiększenie masy tarczycy, nieregularność komórek pęcherzykowych i ich rozlany rozrost z uszkodzeniem mitochondriów i poszerzeniem siateczki endoplazmatycznej oraz prawie całkowity zanik koloidu w pęcherzykach (18). Sugerowano, że synergistyczne działanie wolotwórcze soi z niedoborem jodu zachodziło wtedy, gdy zawartość soi w pożywieniu była dość wysoka, bo wynosząca 25% (19). Odsetek ten może stanowić wielkość progową dla działania wolotwórczego. Wypada również nadmienić, iż w niektórych doświadczeniach soja powodowała wzrost masy przysadki mózgowej, zarówno przy prawidłowej, jak i obniżonej zawartości jodu w pożywieniu (18, 19).
Na podstawie badań doświadczalnych na zwierzętach dowiedziono, że soja w warunkach dostatecznej podaży jodu w niewielkim stopniu wpływała na ultrastrukturę tarczycy, natomiast odpowiednio duża zawartość soi w pożywieniu o niewielkiej zawartości jodu, była odpowiedzialna za występowanie zmian morfologiczno-anatomicznych tarczycy.
Niektóre badania zostały przeprowadzone z użyciem samych izoflawonów sojowych, jako aktywnych składników koncentratów białka sojowego, przypuszczając, że to izoflawony były odpowiedzialne za zmiany struktury tarczycy. Porównano więc wpływ na tarczycę szczurów pożywienie zawierające 0,2% lub 0,4% mieszanki izoflawonów, z rezultatami karmienia 20% odtłuszczonymi nasionami soi, w warunkach dostatecznej, jak i obniżonej zawartości jodu. Okazało się, iż rozlany przerost i/lub rozrost pęcherzyków tarczycy występował u zwierząt otrzymujących pokarm z niedoborem jodu i był znacznie bardziej nasilony przez odtłuszczoną soję, niż w następstwie stosowania mieszanek izolowanych izoflawonów, które nie wywoływały takich zmian (20). Trzeba zaznaczyć, że w warunkach dostatecznej podaży jodu nie obserwowano zmian histopatologicznych w tarczycy u żadnego zwierzęcia w tym badaniu (20); również w innych badaniach przeprowadzonych na szczurach w takich warunkach podawanie mieszanki izoflawonów lub samej genisteiny nie wywoływało zmian histopatologicznych w tarczycy (10, 21). Wyniki tych doświadczeń sugerują, że izoflawony sojowe nie były związane z mechanizmami nasilającymi synergistyczne wolotwórcze działanie soi i niedoboru jodu.
Wpływ soi i izoflawonów na stężenie hormonów tarczycy u zwierząt
Przeprowadzono również badania oceniające wpływ soi na stężenie hormonów tarczycy i tyreotropiny (TSH) w krążącej krwi. Akiba i wsp. (22, 23) wykazali, iż kurczęta karmione preparatami białkowymi z ziaren soi cechowały się wyższym stężeniem tyroksyny (T4) w surowicy niż te, które otrzymywały kazeinę jako źródło białka. Miniświnki (24) i chomiki (25), otrzymujące preparaty białka sojowego, również cechowało wyższe stężenie tyroksyny, całkowitej i wolnej (WT4), niż zwierzęta karmione kazeiną, przy niezmienionym stężeniu trijodotyroniny (T3). Podobne zmiany hormonalne obserwowano u kotów, którym stosowano dietę sojową (26). U gryzoni gerbili karmionych przez 4 tygodnie białkiem sojowym obserwowano, w porównaniu ze zwierzętami otrzymującymi kazeinę, istotnie wyższe stężenie T4 i TSH w surowicy i porównywalną trijodotyroninemię (27). Natomiast u szczurów karmionych izolatem białka sojowego przez 310 dni nie stwierdzono różnic w stężeniach T3 i T4 w porównaniu z grupą zwierząt karmionych kazeiną (28).
W innych eksperymentach na szczurach oceniano wpływ diety glutenowej z dodatkiem 20% odtłuszczonej soi, wykazując jedynie wzrost stężenia TSH po 5. i 10. tygodniach obserwacji, bowiem zmiany stężenia T4 i T3 okazały się nieistotne (18). Kiedy dieta ta została pozbawiona jodu to tyroksynemia uległa istotnemu obniżeniu, a stężenie TSH w surowicy wzrosło nawet 25-krotnie (18). W innych badaniach na szczurach, w następstwie pięciotygodniowego karmienia mieszanką sojową z dostateczną zawartością jodu, stwierdzono jedynie wzrost tyroksynemii (20) lub współistnienie z nią zwiększonej tyreotropinemii (19). W warunkach zaś niedoboru jodu w paszy, zawierającej 20 lub 25% soi, dochodziło do nasilenia zmian hormonalnych w surowicy krwi tych szczurów, a mianowicie: zwiększenia stężenia TSH i obniżenia T4 (19, 20).
Podsumowując, można stwierdzić, iż karmienie zwierząt laboratoryjnych soją w warunkach dostatecznej podaży jodu, powodowało u nich wzrost stężenia T4 w surowicy, nie wpływało na stężenie T3 i w większości badań podnosiło tyreotropinemię, natomiast w warunkach niedoboru jodu było przyczyną nasilonego wzrostu stężenia TSH i obniżenia stężenia T4 w surowicy krwi, co oznaczało, że doszło do pojawienia się cech niedoczynności tarczycy.
Podawanie szczurom mieszanki bogatej w izolowane izoflawony sojowe nie wywierało wpływu na stężenie T4, T3 i TSH w surowicy krwi, niezależnie od zawartości jodu w mieszance (20, 29), natomiast duże ilości izoflawonów dodane do izolatu białka sojowego wywoływały, jedynie u samic szczurów, wzrost stężenia T4 (28).
Interesujące okazały się badania dotyczące wpływu izolowanego białka sojowego i izoflawonów na receptory trijodotyroninowe (TR) w komórkach wątrobowych szczurów (28). Receptory te, należące do nadrodziny receptorów jądrowych, obejmują kilka czynnych izoform: TRα1, TRα2, TRβ1 i TRβ2. Za pośrednictwem TR regulowanych jest wiele procesów metabolicznych związanych ze wzrostem, różnicowaniem i proliferacją komórek oraz regulacją stężenia cholesterolu i innych lipidów (28, 30).
Wykazano, że karmienie szczurów izolatem białka sojowego powodowało zwiększenie zawartości białka TRβ1 (52-kDa) w komórkach wątroby w porównaniu z grupą zwierząt otrzymujących kazeinę (28). Dodanie izoflawonów do obu diet nie modyfikowało wpływu białka sojowego na TRβ1, chociaż wysokie dawki izoflawonów dodane do diety sojowej zmniejszały ilość białka TRα1 w wątrobie młodych samców szczurów z drugiego pokolenia (28). W kolejnym eksperymencie okazało się, iż wzrost zawartości białka TRβ1 w wątrobie szczurów, powodowany białkiem sojowym, był istotnie większy u samic niż u samców (31). Im większa była zawartość białka sojowego w diecie, tym stężenie białka TRβ1 w wątrobie było wyższe, a zdolność wiązania jądrowego TR do DNA mniejsza. U samców karmienie izolatem białka sojowego nie wpływało na zdolność wiązania wątrobowego TR do DNA. Autorzy pracy sugerowali związek pomiędzy modulacją wątrobowego TRβ1, a hipolipemicznym wpływem białka sojowego (31).
Na podstawie badania wydalania z kałem znakowanej J131 T4, podawanej dożylnie szczurom, stwierdzono wyższe wartości w grupie zwierząt karmionych mąką sojową niż w grupie kontrolnej (32). Autor sugerował, że mogło to być związane z zaburzeniem wchłaniania T4 spowodowanym przyspieszonym pasażem w przewodzie pokarmowym lub specyficznym wpływem soi na czynność błony śluzowej jelita (32). Dowiedziono, iż nadmiar tyroksyny w kale szczurów karmionych soją nie wiązał się ze zwiększonym wydzielaniem z dróg żółciowych lub z innych źródeł do światła przewodu pokarmowego (32). Należy w tym miejscu zaznaczyć, że krążenie jelitowo-wątrobowe T4 u ludzi nie odgrywa tak znaczącej roli w metabolizmie tego hormonu, jak ma to miejsce u szczurów (33).
Wpływ soi i izoflawonów sojowych na tarczycę ludzi
U niemowląt karmionych mieszankami sojowymi obserwowano przypadki występowania wola (33, 34, 35), nawet z towarzyszącymi objawami klinicznymi niedoczynności tarczycy (36). Zmiany te ustępowały po zaprzestaniu stosowania mieszanki sojowej (33, 34, 35) lub w następstwie dodatkowego podawania płynu Lugola (35, 36). Od 1959 roku modyfikowano skład mieszanek sojowych dla dzieci, wzbogacając je w jod (34) i od tego czasu nie opisywano nowych przypadków wola wywołanego podawaniem tych mieszanek.
Dzieci z wrodzoną niedoczynnością tarczycy żywione mieszankami sojowymi wykazywały upośledzoną biodostępność stosowanych preparatów suszonej tarczycy (37) lub L-tyroksyny (38, 39). Zauważono, że soja zawarta w mieszankach odżywczych powodowała zaburzenia wchłaniania L-tyroksyny z przewodu pokarmowego (37, 39). Sugerowano konieczność stosowania wyższych dawek L-tyroksyny u dzieci z wrodzoną niedoczynnością tarczycy karmionych soją (40).
Niepokojące okazały się wyniki retrospektywnej analizy żywienia nastolatków, u których rozpoznano autoimmunologiczne choroby tarczycy. Okazało się bowiem, że 31% z nich (18 z 59) było karmionych we wczesnym dzieciństwie mieszankami sojowymi, podczas gdy wśród ich zdrowego rodzeństwa procent karmionych tymi mieszankami wynosił tylko 12% (9 z 76), a u zdrowych niespokrewnionych dzieci – 13% (7 z 54). Spostrzeżenie to mogłoby wskazywać na możliwość związku karmienia preparatami sojowymi w okresie niemowlęcym, z występowaniem autoimmunologiczych chorób tarczycy (41, 42). Metoda przeprowadzenia tej analizy była jednakże poddana krytyce; zarzucono, że dokonano nieprawidłowego doboru do grupy kontrolnej pod względem wieku, płci i wywiadu dotyczącego zaburzeń układu immunologicznego (43).
W badaniach prowadzonych u 268 dzieci bez jawnej choroby tarczycy, spożywających niewielkie ilości soi wykazano dodatnią korelację pomiędzy stężeniem genisteiny w surowicy i stężeniem przeciwciał przeciw tyreoglobulinie oraz ujemną z objętością tarczycy. U 36 dzieci, które spożywały produkty sojowe w przeciągu 24 godzin od pobrania krwi, stwierdzono wyższe poziomy WT4 (44).
W Japonii badano 37 dorosłych osób w różnym wieku niedotkniętych chorobą tarczycy, u których nigdy nie stwierdzono podwyższonego miana przeciwciał przeciwtarczycowych; 20 z nich otrzymywało codziennie 30 g nasion soi przez miesiąc, pozostali – przez 3 miesiące. W okresie obserwacji u wszystkich badanych osób stężenie hormonów tarczycy w surowicy pozostawało niezmienione, aczkolwiek zauważono istotny wzrost stężenia TSH, chociaż jego wartości mieściły się jeszcze w granicach przyjętych za normę (45). Po 3 miesiącach spożywania soi u połowy badanych osób pojawiło się wole i objawy sugerujące niedoczynność tarczycy (zaparcia, senność, osłabienie); zmiany te ustąpiły po miesiącu od odstawienia soi (45).
Duncan i wsp. (46, 47) badali profil hormonalny, w następstwie stosowania koncentratów białka sojowego z niską i wysoką zawartością izoflawonów, odpowiednio: 64 i 128 mg/dobę przez 3 miesiące. U kobiet w okresie przedmenopauzalnym wykazano, że dieta z wysoką zawartością izoflawonów powodowała obniżenie stężenia WT3 w surowicy, przy niezmienionym stężeniu T3, T4, WT4 i TSH (46). U kobiet w okresie pomenopauzalnym poddanych takiej samej procedurze badawczej nie stwierdzono żadnych istotnych zmian w stężeniach T3, WT3, T4, WT4 i TSH (47).
Z kolei w badaniu trwającym 6 miesięcy, przeprowadzonym u 73 kobiet w okresie pomenopauzalnym wykazano, że spożywanie koncentratów białka sojowego wywierało niewielki wpływ na uwalnianie hormonów tarczycy (48). Spożywanie białka sojowego zawierającego 56 mg izoflawonów na dobę powodowało po 3 i 6 miesiącach obserwacji nieznaczny wzrost stężenia T4 i WT4 w surowicy, zaś dieta zawierająca większą ilość izoflawonów (90 mg/dobę) prowadziła do wzrostu tyreotropinemii, zarówno w 3 jak i w 6 miesiącu badania, a ponadto zwiększenie trijodotyroninemii po 6 miesiącach stosowania diety (48). W badaniu randomizowanym, z podwójnie ślepą próbą, obejmującym 38 kobiet w wieku pomenopauzalnym, otrzymujących codziennie dawkę 90 mg izoflawonów sojowych przez 6 miesięcy, Bruce i wsp. (49) nie obserwowali zmian w zakresie stężeń T3, T4 i TSH w surowicy.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Jabłoński E.: Soja i jej przetwory alternatywnym czy niekonwencjonalnym źródłem pożywienia. Kwart. Biul. Pol. Tow. Diet. 1999, 14, 21. 2. Łyszkowska M.: Znaczenie soi w żywieniu. Przegl. Pediatr. 1999, 29, 306. 3. Garcia M.C, Torze M., Marina M.L. i wsp.: Composition and characterization of soyabean and related products. Crit. Rev. Food Sci. Nutr. 1977, 37, 361. 4. Krauze-Brzósko K., Brzósko S., Rotondo S. i wsp.: Fitoestrogeny soi i ich znaczenie dla zdrowia człowieka. Pol. Merkuriusz Lek. 2002, 13, 526. 5. Munro I.C., Harwood M., Hlywka J.J. i wsp.: Soy isoflavones: a safety review. Nutr. Rev. 2003, 61, 1. 6. Strauss L., Santti R., Saarinen N. i wsp.: Dietary phytoestrogens and their role in hormonally dependent disease. Toxicol. Lett. 1998, 102, 349. 7. Holder C.L., Churchwell M.I., Doerge D.R.: Quantification of soy isoflavones, genistein, daidzein, and conjugates in rat blood using LC/ES-MS. J. Agric. Food. Chem. 1999, 47, 3764. 8. Deorge D.R., Chang H.C., Churchwell M.I. i wsp.: Analysis of soy isoflavones conjugation in vitro and in human blood using liquid chromatography-mass spectrometry. Drug Metab. Dispos. 2000, 28, 298. 9. Cassidy A.: Physiological effects of phyto-oestrogens in relation to cancer and other human health risk. Proc. Nutr. Soc. 1996, 55, 399. 10. Chang H.C., Doerge D.R.: Dietary genistein inactivates rat thyroid peroxidase in vivo without an apparent hypothyroid effect. Toxicol. Appl. Pharmacol. 2000, 168, 244. 11. Halverson A.W., Zepplin M., Hart E.B.: Relation of iodine to the goitrogenic properties of soybeans. J. Nutr. 1949, 38, 115. 12. McCarrison R.: The goitrogenic action of soya-bean and ground-nut. Indian J. Med. Res. 1933, 21, 179. 13. Sharpless G.R., Pearson J., Prato G.S.: Production of goiter in rats with raw and with treated soybean flour. J. Nutr. 1939, 17, 545. 14. Wilgus H.S., Gassner F.X., Patton A.R. i wsp.: The goitrogenicity of soybeans. J. Nutr. 1941, 22, 43. 15. Block R.J., Mandl R.H.: The curative action of iodine on soybean goiter and the changes in the distribution of iodoamino acids in the serum and in thyroid gland digests. Arch. Biochem. Biophys. 1961, 93, 15. 16. Middlesworth L.: Thyroxine excretion, a possible cause of goiter. Endocrinol. 1957, 61, 570. 17. Kimura S., Suwa J., Ito M. i wsp.: Development of malignant goiter by defatted soybean with iodine-free diet in rats. Gann. 1976, 67, 763. 18. Ikeda T., Nishikawa A., Imazawa T. i wsp.: Dramatic synergism between soybean intake and iodine deficiency on the development of rat thyroid hyperplasia.Carcinogenesis 2000, 21, 707. 19. Ikeda T., Nishikawa A., Son H.Y. i wsp.: Synergistic effects of high-dose soybean intake with iodine deficiency, but not sulfadimethoxine or phenobarbital, on rat thyroid proliferation. Jpn. J. Cancer. Res. 2001, 92, 390. 20. Son H.Y., Nishikawa A., Ikeda T. i wsp: Lack of effect of soy isoflavone on thyroid hyperplasia in rats receiving an iodine-deficient diet. Jpn. J. Cancer. Res. 2001, 92, 103. 21. Son H.Y., Nikishawa A., Ikeda T. i wsp.: Lack of modifying effects of envirinmental estrogenic compounds on the development of thyroid proliferative lesions in male rats pretreated with N-bis(2-hydroxypropyl)nitrosamine (DHPN). Jpn. J. Cancer. Res. 2000, 91, 899. 22. Akiba Y., Jensen J.S., Barb C. i wsp.: Plasma estradiol, thyroid hormones and liver lipid content of laying hens fed different isocaloric diets. J. Nutr. 1982, 112, 229. 23. Akiba Y., Jensen J.S.: Temporal effects of change in diet composition on plasma estradiol and thyroxine concentrations and hepatic lipogenesis in laying hens. J. Nutr. 1983, 113, 2078. 24. Scholz-Ahrens K.E., Hagemeister H., Unshelm J. i wsp.: Response of hormones modulating plasma cholesterol to dietary casein or soy protein in minipigs. J. Nutr. 1990, 120, 1387. 25. Forsythe W.A.: Soy protein, thyroid regulation and cholesterol metabolism. J. Nutr. 1995, 125, 619. 26. White H.L., Freeman L.M., Mahony O. i wsp.: Effects of dietary soy on serum thyroid hormone concentrations in healthy adult cats. Am. J. Vet. Res. 2004, 65, 586. 27. Forsythe W.E.: Comparison of dietary casein or soy protein effects on plasma lipids and hormone concentration in the gerbil. J. Nutr. 1986, 116, 1165. 28. Xiao C.W., L´Abbe M.R., Gilani G.S. i wsp.: Papademetriou SA. Dietary soy protein isolate and isoflavones modulate hepatic thyroid hormone receptors in rats. J. Nutr. 2004, 134, 743. 29. Ali A.A., Velasequez M.T., Hansen C.T. i wsp.: Effects of soybean isoflavones, probiotics and their interactuions on lipid metabolism and endocrine system in an animal model of obesity and diabetes. J. Nutr. Biochem. 2004, 15, 583. 30. Lazar M.A.: Thyroid hormone receptors: multiple forms, multiple possibilities. Endocr. Rev. 1993, 14, 184. 31. Huang W., Wood C., L´Abbe M.R. i wsp.: Soy protein isolate increases hepatic thyroid hormone receptor content and inhibits its binding to target genes in rats. J. Nutr. 2005, 135, 1631. 32. Beck R.N.: Soy flour and fecal thyroxine loss in rats. Endocrinology 1958, 62, 587. 33. Hydovitz J.D.: Occurence of goiter in an infant on a soy diet. N. Engl. J. Med. 1960, 262, 351. 34. Ripp J.A., Westbury N.Y.: Soybean-induced goiter. Am. J. Dis. Child. 1961, 106, 136. 35. Shepard T.H., Pyne G.E., Kirschvink J.F. i wsp.: Soybean goiter. N. Engl. J. Med. 1960, 262, 1099. 36. Van Wyk J.J., Arnold M.B., Wynn J. i wsp.: The effects of a soybean product on thyroid function in humans. Pediatrics 1959, 24, 752. 37. Pinchera A., MacGillivray M., Crawford J.D. I wsp.: Thyroid refractoriness in an athyreotic cretin fed soybean formula. N. Engl. J. Med. 1965, 273, 83. 38. Chorąży P.A., Himelhoch S., Hopwood N.J. i wsp.: Persistent hypothyroidism in an infant receiving a soy formula: case report and review of the literature. Pediatrics 1995, 96, 148. 39. Jabbar M.A., Larrea J., Shaw R.A.: Abnormal thyroid function tests in infants with congenital hypothyroidism: the influence of soy-based formula. J. Am. Coll. Nutr. 1997, 16, 280. 40. Conrad S.C., Chiu H., Silverman B.L.: Soy formula complicates management of congenital hypothyroidism. Arch. Dis. Child. 2004, 89, 37. 41. Fort P., Moses N., Fasano M., Goldberg T. i wsp.: Lifshitz F. Breast and soy-formula feedings in early infancy and the prevalence of autoimmune thyroid disease in children. J. Am. Coll. Nutr. 1990, 9, 164. 42. Doerge D.R., Sheehan D.M.: Goitrogenic and estrogenic activity of soy isoflavones. Environ Health Perspect. 2002, 110, 349. 43. Merrit R.J., Jenks B.H.: Safety of soy-based infant formulas containing isoflavones: the clinical evidence. J. Nutr. 2004, 134, 1220. 44. Milerova J., Cerovska J., Zamrazil V. i wsp.: Actual levels of soy phytoestrogens in children correlate with thyroid laboratory parameters. Clin. Chem. Lab. Med. 2006, 44, 171. 45. Ishizuki Y., Hirooka Y., Murata Y. i wsp.: The effects on thyroid gland of soybeans admistered experimentally in healthy subjects. Nippon Naibunpi Gakkai Zasshi 1991, 67, 622 (abstr.). 46. Duncan A.M., Merz B.E., Xu X. i wsp.: Soy isoflavones exert modest hormonal effects in premenopausal women. J. Clin. Endocrinol. Metab. 1999, 84, 192. 47. Duncan A.M., Underhill K.E.W., Xu X. i wsp.: Modest hormonal effects of soy isoflavones in postmenopausal women. J. Clin. Endocrinol. Metab. 1999, 84, 3479. 48. Persky V.W., Turyk M.E., Wang L. i wsp.: Effect of soy protein on endogenous hormones in postmenopausal women. Am. J. Clin. Nutr. 2002, 75, 145. 49. Bruce B., Messina M., Soiller G.A.: Isoflavone supplements do not affect thyroid function in iodine-replete postmenopausal women. J. Med. Food. 2003, 6, 309. 50. Setchell K.D.: Soy isoflavones – benefits and risks from nature´s selective estrogen receptor modulators (SERMs). J. Am. Coll. Nutr. 2001, 20, 354. 51. Dedecjus M., Słowińska-Klencka D., Klencki M. i wsp.: Receptory estrogenowe w nowotworach tarczycy. Endokrynol. Pol. 1999, 50, 401. 52. Lewy-Trenda I.: Estrogen and Progesterone Receptors in Neoplastic and Non-Neoplastic Thyroid Lesions. Pol. J. Pathol. 2002, 53, 67. 53. Horn-Ross P.L., Hoggatt K.J., Lee M.M.: Phytoestrogens and thyroid cancer risk: the San Francisco Bay Area thyroid cancer study. Cancer. Epidemiol. Biomarkers Prev. 2002, 11, 43. 54. Yin F., Giuliano A.E., Van Herle A.J.: Growth inhibitory effects of flavonoids in human thyroid cancer cell lines. Thyroid 1999, 9, 369. 55. Divi R.L., Chang H.C., Doerge D.R.: Anti-thyroid isoflavones from soybean: isolation, characterisation and mechanism of action. Biochem. Pharmcol. 1997, 54, 1087. 56. Krajcovicova-Kudlackova M., Buckova K., Klimes I. i wsp.: Iodine deficiency in vegetarians and vegans. Ann. Nutr. Metab. 2003, 47, 183. 57. Gietka-Czernel M, Niedoczynność tarczycy. W: Rozpoznawanie i leczenie chorób tarczycy (red. M. Gietka-Czernel, H. Jastrzębska).: Ośr. Inf. Nauk. Polfa, Warszawa 2002, 132.
