© Borgis - Postępy Fitoterapii 4/2006, s. 188-194
Elżbieta Hołderna-Kędzia1, *Bogdan Kędzia1, Henry Ostrowski-Meissner2
Australijskie olejki eteryczne o działaniu przeciwbakteryjnym i przeciwgrzybiczym
The australian volatile oils with antibacterial and antifungal activity
1Instytut Roślin i Przetworów Zielarskich w Poznaniu
Dyrektor Instytutu: doc. dr hab. Przemysław M. Mrozikiewicz
2School of Nursing and Health Science, Faculty of Health Studies, Charles Sturt University, Sydney, Australia
Summary
The studies included four Australian oils from the following plants: Tea-tree (Melaleuca alternifolia), Manuca (Leptospermum scoparium), Australian Sandalwood (Santalum spicatum) and Australian Myrtle (Backhousia citriodora). The studies have taken into consideration such bacterias as: Gram-positive (Staphylococcus aureus, Enterococcus faecalis), Gram-negative (Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa), yeast-like fungi (Candida albicans, Candida krusei, Geotrichum candidum), mould fungi (Aspergillus flavus), dermatophytes (Microsporum gypseum). It was found that the investigated oils inhibited the growth of bacteria and pathogenic fungi in the range 0,1-10,0 mg/ml. The oils of Manuka, Sandalwood and Myrtle showed a high activity against dermatophytes. The Australian volatile oils showed a low activity against the Gram-negative bacteria. The conducted studies confirm the possibility of practical use of Australian volatile oils in the therapy.
Badania nad poszukiwaniem olejków o silnym działaniu przeciwdrobnoustrojowym znane są od dawna. W jednej z pierwszych prac doświadczalnych z połowy lat pięćdziesiątych minionego wieku (1), poświęconej temu zagadnieniu, przebadano 6 olejków eterycznych pod kątem ich działania na bakterie Gram-dodatnie i Gram-ujemne. W badaniach przeprowadzonych metodą krążków bibułowych stwierdzono działanie bakteriostatyczne określone na podstawie pomiaru średnicy zahamowania wzrostu bakterii wokół krążka, które wynosiły od 0 do 25 mm. Tylko dla dwóch olejków (melisowy, cytronellowy) uzyskano wobec dwóch różnych szczepów bakterii średnice zahamowania wzrostu wokół krążków w zakresie od 26-35 mm, co wskazywałoby na ich silne działanie na badane drobnoustroje.
W innym opracowaniu (2) oceniono aktywność przeciwdrobnoustrojową olejków eterycznych dodawanych do mydeł, wobec przedstawicieli bakterii Gram-dodatnich, Gram-ujemnych, grzybów drożdżoidalnych i maczugowców ( Corynebacterium). W badaniach określano zarówno strefy zahamowania wzrostu bakterii i grzybów wokół krążków z analizowanymi olejkami, jak i najmniejsze stężenia olejków hamujące wzrost wybranych szczepów (MIC – Minimal Inhibitory Concentration), wchodzących w większości w skład mikroflory skóry człowieka. Na 46 przebadanych olejków eterycznych tylko 2 (sandałowy i paczulowy ciemny) odznaczały się wysoką aktywnością przeciwbakteryjną wobec drobnoustroju Gram-dodatniego, tj. Staphylococcus aureus (MIC=50 i 100 μg/ml). Dla pozostałych olejków wartości stężeń hamujących wzrost badanych szczepów były znacznie wyższe (MIC od 500 do>1000 μg/ml), co świadczy o ich średniej aktywności przeciwdrobnoustrojowej.
Kolejny przegląd dotyczył działania 22 olejków eterycznych, zarówno na bakterie Gram-dodatnie, Gram-ujemne, jak i na grzyby drożdżoidalne i pleśniowe (3). Tylko w nielicznych przypadkach olejki te hamowały wzrost wszystkich grup badanych bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych w stężeniu wynoszącym 390 μg/ml i niższym, a spośród nich najaktywniejszym okazał się olejek cynamonowy. Biorąc pod uwagę grzyby drożdżoidalne i pleśniowe, ich wzrost hamowany był najsilniej przez takie olejki, jak anyżowy, cynamonowy, cytronellowy, kminkowy i komosowy (MIC=190 μg/ml i niżej).
Inni autorzy ocenili aktywność przeciwdrobnoustrojową 40 olejków eterycznych pochodzących z pięciu egipskich roślin olejkowych, wobec bakterii Gram-dodatnich, Gram-ujemnych i grzybów pleśniowych (4). Olejki o najsilniejszym działaniu na większość bakterii i grzybów pochodziły z następujących roślin: Majorana hortensis, Eucalyptus maculata var. citriodora, Coriandrum sativum, Cuminum cyminum. Strefy zahamowania wzrostu wokół krążków wysyconych olejkami pozyskanymi z tych roślin były większe od 20 mm w przypadku bakterii, bądź olejki te całkowicie hamowały wzrost badanych szczepów (w odniesieniu do grzybów).
W kolejnych badaniach przeprowadzonych przez naukowców egipskich (5), oceniono pod kątem działania na bakterie Gram-dodatnie i Gram-ujemne, promieniowce ( Actinomyces) i drożdżaki 6 olejków eterycznych otrzymanych z roślin należących do różnych rodzin botanicznych. Najsilniejsze działanie na wszystkie drobnoustroje użyte w doświadczeniach wykazywał olejek z Salvia sclarea. Strefy zahamowania wzrostu wokół krążków z tym olejkiem wynosiły dla powyższych drobnoustrojów (za wyjątkiem Actinomyces) 40 mm, podczas gdy olejki bazyliowy i geraniowy silnie hamowały wzrost tylko niektórych badanych szczepów, głównie bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych.
Autorzy angielscy (6) uwzględnili w oznaczeniach 50 olejków eterycznych, pod kątem ich działania na 25 różnych szczepów bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych. Do olejków o najsilniejszych właściwościach hamujących wzrost wyżej wymienionych grup drobnoustrojów, w stężeniu 100 mg/krążek, zaliczono takie olejki, jak tymiankowy, cynamonowy, wawrzynowy, goździkowy, lubczykowy, majerankowy, geraniowy, werbenowy i z mięty pieprzowej. Strefy zahamowania wzrostu wokół krążków wysyconych powyższymi olejkami w podanym stężeniu wynosiły od 4,5 do 25 mm.
Kolejne opracowanie wykonane przez naukowców rosyjskich (7) dotyczyło działania 64 olejków eterycznych otrzymanych z roślin o różnym pochodzeniu botanicznym na grzyby drożdżoidalne, pleśniowe i dermatofity. Najbardziej aktywne wobec grzybów z rodzaju Aspergillus okazały się olejki wyodrębnione z roślin z rodzaju Thymus, Nepeta, Esholtzia Mentha i Monarda (MIC od 250 do 500 ?g/ml). Najsilniejszy efekt w stosunku do dermatofitów, tj. w stężeniach od 31,2 do 62,5 ?g/ml, stwierdzono dla olejków pochodzących z roślin z rodzajów Artemisia, Ledum, Pinus, Ocimum, Prunella, Monarda i Dracocephalum. Z kolei na grzyby drożdżoidalne z rodzaju Candida najskuteczniej działały olejki z takich roślin, jak Mentha longifolia, Monarda citriodora, Picea obovata, Artemisia dracunculus (MIC=125-500 ?g/ml).
W publikacji z 2001 r. autorzy japońscy (8) zebrali wyniki oznaczeń aktywności przeciwbakteryjnej 14 olejków eterycznych w stanie gazowym wobec kilku drobnoustrojów Gram-dodatnich, przy zastosowaniu pałeczki Gram-ujemnej Escherichia coli jako kontroli. Dla porównania aktywności badanych olejków określano minimalną dawkę hamującą (MID – Minimal Inhibitory Dosis) dla tych produktów w postaci pary. Najniższą minimalną dawką hamującą odznaczały się takie olejki, jak cynamonowy, lemongrasowy i tymiankowy. Pary tych olejków hamowały wzrost badanych ziarniaków Gram-dodatnich w stężeniach od 1,56 do 12,5 mg/l powietrza. Dla porównania te same olejki w postaci pary hamowały wzrost Gram-ujemnej pałeczki Escherichia coli w stężeniach odpowiednio od 12,5 mg (cynamonowy, tymiankowy) do 100 mg/l powietrza (lemongrasowy).
Z powyższej charakterystyki aktywności przeciwdrobnoustrojowej olejków eterycznych pochodzących z różnych roślin, zarówno rodzimych, jak i z innych stref klimatycznych wynika, że niewiele jest olejków o silnym działaniu antybiotycznym. Dlatego uzasadnione są dalsze badania mające na celu wyselekcjonowanie olejków o silnych właściwościach przeciwdrobnoustrojowych. Ma to swoje uzasadnienie w świetle narastającej ciągle oporności bakterii i grzybów chorobotwórczych na antybiotyki. Zatem interesujące wydaje się przebadanie aktywności przeciwbakteryjnej i przeciwgrzybiczej olejków pochodzących z kontynentu australijskiego, takich jak z drzewa herbacianego, manuka, sandałowego australijskiego i mirtowego australijskiego. O ile w dostępnym piśmiennictwie można znaleźć stosunkowo dużo publikacji na temat przeciwdrobnoustrojowego działania olejku z drzewa herbacianego, to tylko sporadycznie publikacje te dotyczą olejku manuka i olejku sandałowego australijskiego. Brak jest natomiast danych na temat olejku mirtowego australijskiego.
Z publikacji poświęconych działaniu olejku z drzewa herbacianego na drobnoustroje warte omówienia są poniższe publikacje.
Raman i wsp. (9) przebadali działanie tego olejku wobec drobnoustrojów Gram-dodatnich. Najmniejsze stężenie olejku z drzewa herbacianego hamujące wzrost (MIC) Staphylococcus aureus, Staphylococcus epidermidis i Propionibacterium acnes, mieściło się w granicach 3,1-12,5 mg/ml.
Z kolei badania Alkiewicza i wsp. (10) obejmowały działanie olejku z drzewa herbacianego na bakterie wyizolowane z górnych dróg oddechowych. Łącznie przebadano 31 szczepów bakterii Gram-dodatnich i 21 szczepów bakterii Gram-ujemnych. W świetle uzyskanych wyników stwierdzono, że olejek z drzewa herbacianego działał na bakterie Gram-dodatnie w granicach stężeń od poniżej 0,1 do 2,5 mg/ml. Działanie olejku na uwzględnione w badaniach bakterie Gram-ujemne było nieco słabsze i mieściło się w granicach stężeń od 0,1 do 5,0 mg/ml.
W innych badaniach Alkiewicz i wsp. (11) uwzględnili 27 szczepów drobnoustrojów pochodzących od dzieci z przewlekłymi zakażeniami górnych dróg oddechowych, w tym 12 ziarniaków Gram-dodatnich, 12 pałeczek Gram-ujemnych i 3 grzyby drożdżoidalne. Działanie olejku z drzewa herbacianego na ziarniaki Gram-dodatnie było najsilniejsze i mieściło się w granicach stężeń 0,5-2,5 mg/ml, na pałeczki Gram-ujemne było nieco słabsze (MIC=0,75-5,0 mg/ml), a wobec grzybów drożdżoidalnych wartości MIC wynosiły od 0,75 do 2,5 mg/ml.
W kolejnej pracy poświęconej aktywności przeciwbakteryjnej olejku z drzewa herbacianego autorzy szwajcarscy i niemieccy (12) użyli w badaniach 10 szczepów bakterii Gram-dodatnich, 8 szczepów bakterii Gram-ujemnych oraz 17 szczepów gronkowców opornych na metycylinę (MRSA) i wieloopornych (łącznie). Stwierdzono, że olejek z drzewa herbacianego hamował wzrost bakterii Gram-dodatnich w stężeniach od 2,5 do 10,0 mg/ml, Gram-ujemnych w stężeniach nieco wyższych – od 2,5 do powyżej 40,0 mg/ml. Natomiast w grupie szczepów Staphylococcus aureus MRSA i Staphylococcus species wieloopornych uzyskano zahamowanie wzrostu tych szczepów pod wpływem olejku w zakresie 1,2-5,0 mg/ml, co może być cenne w świetle systematycznie narastającej oporności bakterii na antybiotyki.
W innych badaniach autorzy niemieccy (13) uzyskali dobre efekty działania przeciwdrobnoustrojowego olejku z drzewa herbacianego. Hamował on rozwój 8 szczepów bakterii Gram-dodatnich w zakresie stężeń od 2,0 do 4,5 mg/ml, 3 szczepów bakterii Gram-ujemnych w stężeniach olejku wynoszących od 2,5 do 10,0 mg/ml, 1 szczepu grzyba drożdżoidalnego przy stężeniu 3,0 mg/ml, 2 szczepów grzybów pleśniowych w stężeniach 3,0 i 4,0 mg/ml i 2 szczepów dermatofitów w stężeniach olejku 6,0 i 7,0 mg/ml.
Hammer i wsp. (14) uzyskali pod wpływem olejku z drzewa herbacianego zahamowanie wzrostu przedstawicieli bakterii Gram-dodatnich w zakresie stężeń od 5,0 do 20,0 mg/ml, bakterii Gram-ujemnych w granicach od 2,5 do powyżej 20,0 mg/ml, a grzybów drożdżoidalnych w stężeniu 5,0 mg/ml.
Z kolei autorzy angielscy (15) uwzględnili w badaniach 25 szczepów bakterii wyizolowanych z zepsutej żywności, w tym 9 szczepów bakterii Gram-dodatnich i 16 szczepów bakterii Gram-ujemnych, oraz 20 szczepów Listeria monocytogenes pochodzących z żywności podawanej w samolotach. Okazało się, że bakterie Gram-dodatnie były w różnym stopniu wrażliwe na olejek z drzewa herbacianego, dając strefy zahamowania wzrostu w granicach od 8,5 do 16 mm, podobnie jak bakterie Gram-ujemne, dla których strefy te wynosiły od 5,8 do 12,2 mm. Natomiast wzrost szczepów Listeria monocytogenes był hamowany przez olejek z drzewa herbacianego nieco słabiej. Zakres stref zahamowania wzrostu mieścił się w granicach od 6,5 do 9,2 mm. Olejek ten odznaczał się ponadto stosunkowo wysoką aktywnością wobec przedstawicieli grzybów pleśniowych z rodzaju Aspergillus i Fusarium. W skali od 0 do 100 uzyskano wartości aktywności przeciwgrzybiczej w granicach od 76 do 91.
W ostatnich latach pojawiły się także publikacje poświęcone badaniom aktywności przeciwdrobnoustrojowej olejku manuka. Według danych firmy TTD International Pty Ltd (16) olejek ten okazał się aktywny wobec wszystkich badanych grup drobnoustrojów. Hamował on wzrost 9 szczepów bakterii Gram-dodatnich w zakresie stężeń od 0,20 do 1,56 mg/ml, 6 szczepów bakterii Gram-ujemnych w zakresie od poniżej 0,39 do 50,0 mg/ml. Z kolei grzyby drożdżoidalne były hamowane przez ten olejek w stężeniu 6,25 mg/ml, grzyby pleśniowe w stężeniu powyżej 12,5 mg/ml, a dermatofity w granicach stężeń od poniżej 0,39 do 0,78 mg/ml.
W badaniach przeprowadzonych przez autorów nowozelandzkich (17) wykazano, że olejek manuka był wysoce aktywny wobec wszystkich badanych grup drobnoustrojów. Minimalne stężenie bakteriobójcze olejku (MBC) potrzebne do zabicia bakterii i grzybów mieściło się dla ziarniaków z rodzaju Staphylococcus w granicach 0,195-0,39 mg/ml, dla przedstawicieli pałeczek Gram-ujemnych 12,5 mg/ml, a dla drożdżaków Candida albicans 3,1 mg/ml.
Harkenthal (12) dla 10 badanych szczepów bakterii Gram-dodatnich uzyskał jednakową wartość MIC wynoszącą 1,2 mg/ml, dla 8 szczepów bakterii Gram-ujemnych wartości od 5,0 do powyżej 40,0 mg/ml. Natomiast 17 badanych szczepów gronkowców opornych na metycylinę (MRSA) i wieloopornych było hamowanych przez olejek manuka przy niskich wartościach MIC, mieszczących się w zakresie od 0,6 do 2,5 mg/ml.
Z kolei z badań przeprowadzonych przez Christopha i wsp. (13) wynika, że olejek manuka działał na bakterie Gram-dodatnie (8 szczepów) w zakresie stężeń od 0,5 do 1,5 mg/ml, na bakterie Gram-ujemne (3 szczepy) w granicach od 5,0 do 20,0 mg/ml. Działanie tego olejku na grzyby drożdżoidalne z rodzaju Candida (1 szczep), jak i na grzyby pleśniowe (2 szczepy) było słabe (MIC wynosiło powyżej 20,0 mg/ml). Natomiast wobec dermatofitów jego działanie było znacznie silniejsze (MIC=3,0-4,0 mg/ml).
W kolejnych badaniach zespół angielski (15) analizował wpływ olejku manuka na drobnoustroje powodujące psucie się żywności (25 szczepów) oraz grzyby pleśniowe z rodzaju Aspergillus i Fusarium. Stwierdzono, że olejek ten powodował zahamowanie wzrostu 9 szczepów bakterii Gram-dodatnich wokół krążków w granicach od 0 do 26 mm, oraz 16 szczepów bakterii Gram-ujemnych w zakresie od 0 do 24,2 mm. Wykazywał on ponadto dość wysoką aktywność w stosunku do grzybów pleśniowych, otrzymując w skali 1-100 wartość aktywności przeciwgrzybiczej od 57 do 87.
Według danych producenta firmy Coast-Biologicals Ltd. (18) olejek manuka hamował wzrost 5 szczepów bakterii Gram-dodatnich w granicach stężeń 0,5-1,4 mg/ml, 4 szczepów bakterii Gram-ujemnych w stężeniu 100,0 mg/ml, 1 szczepu grzyba drożdżoidalnego w stężeniu 33,3 mg/ml, 1 szczepu grzyba pleśniowego w stężeniu 20,0 mg/ml i 1 szczepu dermatofita w stężeniu 1,0 mg/ml.
Przechodząc do omówienia olejku sandałowego australijskiego, tj. pochodzącego z Santalum spicatum, rośliny rosnącej wyłącznie na terenach zachodniej Australii, należy zaznaczyć, że na ten temat w piśmiennictwie są tylko nieliczne wzmianki. Zgodnie z danymi Australian Sandalwood Oil Company, Hammer i wsp. (19) wykazali silne działanie tego olejku na grzyby drożdżoidalne z rodzaju Candida, a Beylier (20) stwierdził, że jest on skuteczny w niszczeniu gronkowców złocistych Staphylococcus aureus. Więcej informacji natomiast odnośnie działania na drobnoustroje olejku otrzymanego z Santalum album rosnącego w Indiach, Birmie i Azji znaleźć można w publikacjach innych autorów. W jednej z prac Chaumont i Bardey (21) przebadali działanie tego olejku na grzyby drożdżoidalne, pleśniowe i dermatofity. Wykazali oni, że grzyby drożdżoidalne z rodzaju Candida (1 szczep) i pleśniowe z rodzaju Aspergillus (1 szczep) były hamowane dopiero przez wysokie stężenia olejku mieszczące się w granicach od 1,4 do 2,5 mg/ml. Wobec analizowanych dermatofitów z rodzaju Trichophyton, działanie olejku sandałowego było znacznie silniejsze, gdyż hamował on wzrost powyższych szczepów już w stężeniach od 0,05 do 0,4 mg/ml.
Hammer i wsp. (14) uwzględnili w badaniach olejek z Santalum album oraz 10 szczepów drobnoustrojów, w tym 2 szczepy bakterii Gram-dodatnich, 7 szczepów bakterii Gram-ujemnych i 1 przedstawiciela grzybów drożdżoidalnych – Candida albicans. Okazało się, że olejek wykazywał silne działanie wobec ziarniaków Gram-dodatnich (MIC=1,2-2,5 mg/ml). Do zahamowania wzrostu grzybów drożdżoidalnych również wystarczały niskie stężenia olejku, wynoszące zaledwie 0,6 mg/ml. Znacznie słabsze działanie zanotowano natomiast wobec badanych pałeczek Gram-ujemnych (MIC=powyżej 20,0 mg/ml).
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Möse J.R., Lukas G.: Zur Wirksamkeit einiger ätherischer Ole und deren Inhaltsstoffe auf Bakterien. Arzneim.–Forsch. 1957, 7, 687. 2. Morris J.A., Khettry A., Seitz E.W.: Antimicrobial activity of aroma chemicals and essential oils. J. Am. Oil Chem. Soc. 1979, 56, 595. 3. Youself R.T., Tawil G.G.: Antimicrobial activity of volatile oils. Pharmazie 1980, 35, 608. 4. Ross S.A., El-Keltawi N.E., Megalla S.E.: Antimicrobial activity of some Egyptian aromatic plants. Fitoterapia 1980, 51, 201. 5. El-Gengaihi S., Zaki D.: Biological investigation of some essential oils separated from Egyptian plants. Herba Hungarica 1982, 21, 107. 6. Deans S.G., Ritchie G.: Antibacterial properties of plant essential oils. Int. J. Food Microbiol. 1987, 5, 165. 7. Georgiewskij W.W., Komissarenko N.F., Dmitrjuk S.J.: Biołogiczaski aktiwnyie wieszczestwa lekarstwiennych rastienij. Nauka, Nowosybirsk 1990, 101. 8. Inouye S., Takizawa T., Yamaguchi H.: Antibacterial activity of essential oils and their major constituents against respiratory tract pathogens by gaseous contact. J. Antimicrob. Chemother. 2001, 47, 565. 9. Raman A., Weir U., Bloomfield S.F.: Antimicrobial effects of tea tree oil and its major components on Staphylococcus aureus, Staph. epidermidis and Propionibacterium acnes. Lett. Appl. Microbiol. 1995, 21, 242. 10. Alkiewicz J., Kędzia B., Hołderna Kędzia E., Segiet-Kujawa E., Zawadzka D.: Badania nad działaniem olejku z drzewa herbacianego ( Melaleuca alternifolia) na bakterie górnych dróg oddechowych. Post. Aerozoloter. 1995, 3, 141. 11. Alkiewicz J., Kędzia B., Zawadzka D., Han S., Podstawski Z., Hołderna-Kędzia E., Makowska M., Bugaj U., Krzyżaniak M.: Badania aktywności mikrobiologicznej olejku z drzewa herbacianego i próby jego zastosowania w terapii inhalacyjnej. Post. Aerozoloter. 1998, 6, 115. 12. Harkenthal M., Reichling J., Geiss H.K., Saller R.: Comparative study on the in vitro antibacterial activity of Australian tea tree oil, cajeput oil, niaouli oil, manuka oil, kanuka oil and eucalyptus oil. Pharmazie 1999, 54, 460. 13. Christoph F., Kaulfers P. M., Stahl-Biskup E.: A comparative study of the in vitro antimicrobial activity of the tea tree oil s. I. With special reference to the activity of β-triketones. Planta Med. 2000, 66, 556. 14. Hammer K.A., Carson C.F., Riley T.V.: Antimicrobial activity of essential oils and other plant extracts. J. Appl. Microbiol. 1999, 86, 985. 15. Lis-Balchin M. Hart S.L., Deans S.G.: Pharmacological and antimicrobial studies on different tea –tree oils ( Melaleuca alternifolia), Leptospermum scoparium or Manuka and Kunzea ericoides or Kanuka), originated in Australia and New Zealand. Phytother. Res. 2000, 14, 623. 16. Manuka oil. Antimicrobial activity. TTD International Pty Ltd., Sydney 1998. 17. Porter N.G., Wilkins A.L.: Chemical, physical and antimicrobial properties of essential oils of Leptospermum scoparium and Kunzea ericoides. Phytochemistry 1998, 50, 407. 18. Nieznane olejki eteryczne. Lema oil. Aromaterapia 2001, Nr 2, 16. 19. Hammer K.A., Carson C.F., Riley T.V.: J. Antimicrob. Chemotherapy 1998, 42, 591. 20. Beylier: Perfumer et Flavorist. 1979, 4, 23. 21. Chaumont J.P., Bardey I.: Activites antifongiques in vitro de sept huiles essentialles. Fitoterapia 1989, 60, 263. 22. Benencia F., Courréges M.C.: Antiviral activity of Sandalwood oil against Herpes simplex viruses-1 and -2. Phytomedicine 1999, 6, 119.
