© Borgis - Postępy Fitoterapii 1/2007, s. 13-19
*Katarzyna Mikzińska, Irena Matławska
Znaczenie ziół w zaburzeniach seksualnych
Importance of plants in sexual dysfunctions
Katedra i Zakład Farmakognozji Uniwersytetu Medycznego im K. Marcinkowskiego w Poznaniu
Kierownik Katedry i Zakładu: prof. UM dr hab. Irena Matławska
Summary
Sexual dysfunctions in men are related to reduced libido and erectile dysfunction, in women they are disorders related to sexual desire, arousal, orgasm. Some drugs are capable of inhibiting sexual desire and performance. Impairment of libido and erection may result from the use of barbiturates, narcotics, tranquilizers, and other depressant drugs. Alcohol in moderation may help free sexual desire by lessening inhibitions, but in excess it depresses the central nervous system, hence sexual performance. Many plants have been reported to be effective in sexual disfunction. Some may have a specific action, but most act through vasodilatation, by enhancing nitric oxide synthesis in the endothelium of many organs, including the corpora cavernosa or antioxidant properties and as general tonics.
Już w starożytności ludzie szukali środków, które byłyby pomocne w leczeniu zaburzeń seksualnych, a także urozmaicały ich życie intymne.
Popularnie nazwano je afrodyzjakami. Są to substancje pochodzenia najczęściej roślinnego, rzadziej zwierzęcego lub mineralnego, zwiększające libido (pragnienie seksualne), potencję oraz przyjemność seksualną (1). Działają one różnokierunkowo na organizm człowieka, w tym przez powodowanie skojarzeń wzrokowych, zapachowych czy smakowych. Niektóre wyciągi roślinne stosowane zewnętrznie, powodują rozszerzenie naczyń krwionośnych i ułatwiony dopływ krwi do narządów płciowych. Inne działają pobudzająco, ogólnie wzmacniająco, i chociaż nie zawierają hormonów płciowych, wpływają na ich poziom. Inne zwiększają syntezę tlenku azotu, czynnika relaksującego mięśnie gładkie naczyń krwionośnych, wpływając tym samym na zwiększenie dopływu krwi do ciał jamistych, przeciwdziałając zaburzeniom erekcji u mężczyzn i ułatwiając odczuwanie pełnej satysfakcji seksualnej u kobiet. Korzystny jest też efekt antyoksydacyjny, wywierany przez liczne składniki roślin, którego efektem jest zapobieganie uszkodzeniom w obrębie narządów płciowych. Działanie uspokajające surowców roślinnych jest również pomocne w osłabianiu napięć i stresów, związanych z obawami i niepewnością w odniesieniu do partnera.
Za środek pobudzający, również erotycznie, uważa się alkohol etylowy, czy surowce roślinne o działaniu halucynogennym. Małe dawki alkoholu zwiększają pewność siebie, odblokowują hamulce psychiczne, ułatwiają nawiązywanie kontaktów, ale w większych dawkach obniżają sprawność seksualną, uszkadzają komórki w obrębie gruczołów płciowych (jajniki, jądra), a nawet mogą prowadzić do impotencji. Alkohol hamuje też katabolizm testosteronu w wątrobie i jego transformację do estrogenów, hamuje też sprzężenie podwzgórze (przysadka) – gruczoły płciowe (HPG). Niekorzystny wpływ wywierają środki halucynogenne: opiaty hamują HPG, zwiększają poziom prolaktyny, co interferuje z odpowiedzią seksualną kobiet i mężczyzn. Kokaina początkowo działa stymulująco, ze względu na jej właściwości dopaminergiczne, jednak przewlekłe stosowanie prowadzi do dysfunkcji seksualnych, np. zaburzeń erekcji, ze względu na hyperprolaktynemię. Marihuana i haszysz, szczególnie w wysokich dawkach, hamują HPG; wpływają też na obniżenie płodności.
Zaburzenia seksualne dotyczą zarówno kobiet, jak i mężczyzn. U mężczyzn dysfunkcje seksualne związane są z obniżonym libido, zaburzeniami erekcji i wytrysku. Z kolei u kobiet są to przede wszystkim zaburzenia pożądania, pobudliwości, zdolności do osiągnięcia orgazmu oraz dolegliwości bólowe podczas stosunku płciowego (2).
Przyczyną zaburzeń seksualnych mogą być czynniki psychogenne i organiczne. Do czynników psychogennych można zaliczyć zespoły lękowe i nerwicowe. Przyczyną zaburzeń seksualnych, zwłaszcza u młodych osób, może być także lęk przed ciążą oraz obawa przed sprostaniem wymaganiom partnera. Na życie seksualne wpływ mają również zaburzenia hormonalne (hyperprolaktynemia, spadek poziomu estrogenów i testosteronu), neurologiczne (uszkodzenie rdzenia kręgowego), choroby układu krążenia (nadciśnienie tętnicze, miażdżyca), przyjmowane leki, a także wiele innych czynników (3).
Spośród substancji pochodzenia roślinnego, chlorowodorek johimbiny, alkaloid kory Pausinystalia yohimbe, stosowany jest rzadko, a dostępne preparaty (APHRODYNE, YOCON), zalecane są w impotencji neurastenicznej u mężczyzn, a nieraz u kobiet w celu wywołania przekrwienia narządów miednicy mniejszej (4). Na bazie surowca, dostępny jest preparat homeopatyczny: YOHIMBINUM D-4 (PPH Kosmed II, Głubczyce) w formie kropli; zaleca się stosowanie 5-15 kropli 1-3 razy dziennie.
Zioła to najliczniejsza i najbardziej zróżnicowana grupa afrodyzjaków. Ich mechanizm działania często jest wielokierunkowy i mało poznany. Można jednak uszeregować je w pewne grupy takie, jak zioła zwiększające syntezę tlenku azotu: korzeń żeń-szenia ( Ginseng radix, Panax ginseng), kora johimby ( Yohimbe cortex, Pausinystalia yohimbe), korzeń maki ( Lepidium radix, Lepidium meyenii); zioła zwiększające przepływ krwi w narządach płciowych: liście miłorzębu ( Ginkgo bilobae folium, Ginkgo biloba); zioła wpływające na poziom hormonów płciowych ( Tribulus terrestris, Avena sativa, Lycium barbarum, Epimedium grandiflorum, Pfaffia paniculata); zioła pobudzające OUN ( Turnera diffusa, Ptychopetalum olacoides); zioła ogólnie wzmacniające organizm ( Eleutherococcus senticosus, Smilax officinalis) oraz działające uspokajająco ( Passiflora incarnata, Cananga odorata). Często ten sam surowiec może działać poprzez różne mechanizmy. Badania ziół, mające na celu stwierdzenie ich skuteczności w leczeniu różnych zaburzeń seksualnych, są niezbyt liczne, a stosowanie wynika głównie ze wskazań medycyny ludowej.
Korzeń Żeń-szenia – Ginseng radix, Panax ginseng – Żeń-szeń prawdziwy
Głównymi związkami czynnymi surowca są saponozydy typu dammaranu (wyłącznie ginsenosyd G0 jest pochodną kwasu oleanolowego), określane jako ginsenozydy (5). Wpływają one na czynność wszystkich organów wewnętrznych, w tym również gruczołów wydzielających hormony (kora nadnerczy, gruczoł tarczowy, przysadka mózgowa). Pobudzają przemianę węglowodanową i lipidową, obniżają poziom cukru we krwi, działają ochronnie na wątrobę, a także hamują agregację płytek krwi i tworzenie tromboksanu. Korzeń żeń-szenia działa także przeciwzapalnie i cytotoksycznie. Pobudza OUN oraz wpływa na stężenie amin biogennych w mózgu, tzn. zwiększa ilość dopaminy i noradrenaliny, zmniejsza ilość serotoniny w pniu mózgu, ale zwiększa jej poziom w korze mózgowej (6).
Przeprowadzono badania uzasadniające zastosowanie korzenia żeń-szenia w celu podwyższenia sprawności seksualnej. W grupie pacjentów leczonych za pomocą Ginseng radix,odnotowano wzrost libido, znacznie większą sztywność prącia, dłuższy czas trwania erekcji oraz zwiększenie satysfakcji seksualnej w porównaniu z grupą kontrolną, otrzymującą placebo. Nie zaobserwowano natomiast zmian poziomu testosteronu w surowicy krwi (7).
Mechanizm działania wyciągów z korzenia żeń-szenia, polega na zwiększeniu syntezy tlenku azotu w śródbłonku licznych organów, włączając ciała jamiste, i w konsekwencji rozszerzeniu naczyń krwionośnych. Rozluźnienie mięśni gładkich, następuje poprzez pobudzanie aktywności cyklazy guanylowej i wzrost stężenia cyklicznego GMP, co u mężczyzn prowadzi do erekcji (8). Ginsenozydy zawarte w surowcu, zwiększają również relaksację, indukowaną acetylocholiną i aktywowaną stymulacją nerwów śródściennych, związaną ze wzrostem poziomu tkankowego cyklicznego monofosforanu guanozyny (1).
Preparaty zawierające wyciąg z surowca stosowane są głównie w stanach wyczerpania fizycznego i psychicznego, w rekonwalescencji oraz geriatrii, ale również mogą być skuteczne w zaburzeniach seksualnych, jako środki zwiększające potencję. Zaleca się przyjmowanie preparatów, zawierających korzeń żeń-szenia, do 3 miesięcy, z możliwością ponowienia stosowania po przerwie (9).
Należy także wspomnieć, że u kobiet zwiększenie poziomu NO w mięśniach gładkich naczyń pochwy i łechtaczki powoduje swobodniejszy dopływ krwi do narządów płciowych, lepsze ich nawilżenie, a to umożliwia odczuwanie pełnej satysfakcji ze współżycia seksualnego. Należy jednak wziąć pod uwagę możliwość wystąpienia działań niepożądanych, takich jak podwyższenie ciśnienia tętniczego, czy nadmierne pobudzenie nerwowe. Związane jest to głównie z długotrwałym podawaniem preparatów z korzenia żeń-szenia w dużych dawkach. Spośród licznych na rynku preparatów, zawierających korzeń żeń-szenia w zaburzeniach seksualnych zaleca się: tabletki i tonik BODYMAX ŻEŃ-SZEŃ (czerwony) (Amis Medica Sp. z.o.o., Warszawa), a także preparat złożony w formie kapsułek EROHERB (IBP Sp. z.o.o., Częstochowa), dostępny w sprzedaży wysyłkowej. Korzeń żeń-szenia jest też składnikiem dostępnej zarówno w aptekach, jak i w sklepach ogólnospożywczych, mieszanki ziołowej VIA´GREEN (Bio-Active, Warszawa).
Korzeń maki – Lepidii meyeni radix, Lepidium meyenii – Maka
Surowcem jest korzeń, który zawiera argininę, będącą prekursorem tlenku azotu, a także znaczne ilości nienasyconych kwasów tłuszczowych, sterole, witaminy i sole mineralne, spośród których cynk jest niezbędnym mikroelementem dla prawidłowych funkcji seksualnych (10).
Maka zwiększa popęd płciowy u mężczyzn i ułatwia erekcję. Wpływa także na proces spermatogenezy, zwiększa produkcję spermy i ruchliwość plemników, wywierając wpływ na płodność (11). Popularność maki wzrasta ze względu na jej działanie wzmacniające, energizujące oraz poprawiające funkcje umysłowe. Korzeń maki może być także stosowany wspomagająco w zaburzeniach miesiączkowych i hormonalnych u kobiet, włącznie z dolegliwościami okresu menopauzy. Obecność steroli uzasadnia stosowanie surowca i preparatów na ich bazie w celu zwiększania masy mięśniowej, np. u sportowców (12).
Przeprowadzone badania kliniczne wykazały, że korzeń maki zwiększa libido, zarówno u kobiet jak i mężczyzn, nie wpływając jednak na poziom hormonów płciowych w surowicy krwi (13). Dostępne na rynku preparaty: kapsułki zawierające sproszkowany korzeń: FEMI-MACHO (Herbapol S.A., Poznań), MACA (A-Z Medica Sp.z.o.o., Gdańsk).
Liść miłorzębu – Ginkgo folium, Ginkgo biloba –Miłorząb japoński
Działanie farmakologiczne surowca ( Ginkgo folium) i otrzymywanego z niego wyciągu (GBE), uwarunkowane jest przede wszystkim obecnością flawonoidów, związków terpenowych i proantocyjanidyn. Związki czynne usprawniają przepływ krwi na skutek zmniejszenia agregacji trombocytów i erytrocytów oraz ich adhezji do ścian naczyń, obniżenia lepkości krwi. Zmniejszają one również przepuszczalność naczyń krwionośnych oraz zwiększają ich elastyczność i uwalnianie w komórkach śródbłonka czynnika rozszerzającego naczynia (6).
U mężczyzn przyjmujących preparaty z liści miłorzębu w celu poprawy pamięci, zaobserwowano korzystny wpływ na erekcję. Fakt ten można tłumaczyć tym, że wyciąg z liści miłorzębu, poprzez usprawnienie krążenia obwodowego i aktywność przeciw agregacyjną powoduje zwiększenie przepływu krwi w narządach płciowych, co może poprawić funkcje seksualne (zaburzenia popędu płciowego, erekcji, orgazmu) (14).
Ostatnie badania sugerują, że Ginkgo folium może być skuteczne w leczeniu zaburzeń seksualnych, włącznie z impotencją, powstałą w wyniku stosowania leków antydepresyjnych. Działanie tych leków polega częściowo na zwiększeniu poziomu serotoniny w OUN, a konsekwencją jest zahamowanie erekcji. Przeprowadzone badania wykazały, że Ginkgo folium może przypuszczalnie łagodzić negatywny wpływ inhibitorów zwrotnego wychwytu serotoniny na życie seksualne, poprzez zwiększenie dostępności NO, odpowiadającego za prawidłową odpowiedź seksualną (15). Po podawaniu kobietom, uskarżającym się na zmniejszony popęd seksualny, mieszanki ziołowej zawierającej korę z muira-puama oraz liście miłorzębu, 65% z nich, po miesiącu stosowania, stwierdziło zwiększenie częstości stosunków płciowych, częstsze orgazmy, a także ogólną poprawę jakości życia seksualnego (16). W zaburzeniach seksualnych mogą być stosowane ogólnie dostępne preparaty roślinne, zawierające wyciągi z liści miłorzębu. Dostępne są też tabletki POWER SEX PLUS (Bio-Active, Warszawa), a w sprzedaży wysyłkowej, dietetyczny środek spożywczy w formie tabletek ZIOŁA OJCA A. Cz. KLIMUSZKO DLA PANÓW (PPH Eldex-Medical), których jednym ze składników jest wyciąg z liści miłorzębu.
Ziele i owoc buzdyganka ziemnego – Tribulus terrestris – Buzdyganek ziemny
W nadziemnych częściach rośliny występują furostanolowe saponozydy steroidowe (protodioscyna i protogracillina) (17). Protodioscyna w organizmie ulega przemianie do DHEA (dehydroepiandrosteron), który może mieć wpływ na zwiększenie erekcji oraz spotęgowanie doznań seksualnych (15), stąd głównym kierunkiem działania ziela, a także owoców Tribulus terrestris, jest ich wpływ na aktywność płciową u mężczyzn.
Przeprowadzone badania potwierdziły dodatni wpływ wyciągów z surowca na poziom testosteronu oraz na proces spermatogenezy (18). Obserwowano wzrost liczby spermatogoniów, a także spermatocytów i spermatyd, a dodatkowo zwiększenie żywotności plemników (17).
Poprawa erekcji wskutek stosowania wyciągu z ziela buzdyganka, może być wynikiem zwiększonego uwalniania tlenku azotu z śródbłonka naczyń krwionośnych oraz z zakończeń nerwowych (19).
Dostępne są preparaty: POWER SEX (Bio-Active, Warszawa) – tabletki, zawierające ekstrakt z buzdyganka ziemnego oraz L-argininę, kapsułki NATURSTERON (Chance, Czosnów), a także preparat złożony: M6 CONCENTRATE- PHYTO LOVE (Medicura AG, Niemcy).
Wskazaniami do stosowania preparatów z buzdyganka u mężczyzn mogą być wszystkie przypadki zaburzeń erekcji, natomiast u kobiet: oziębłość płciowa, łagodzenie objawów klimakterium, a także niektóre przypadki niepłodności. Ponadto preparaty te stosowane są przez mężczyzn w kulturystyce i sportach siłowych (17).
Korzeń sumy, Pfaffia paniculata – Suma, „żeń-szeń brazylijski”.
Podobnie jak Ginseng radix, wykazuje właściwości immunomodulujące, wzmacniające oraz adaptogenne. Obecne w korzeniu ß-sitosterol i stigmasterol, obniżają poziom cholesterolu w surowicy krwi, a także zwiększają wytwarzanie 17ß-estradiolu i progesteronu, co wykazano w badaniach na zwierzętach. Saponiny sterydowe, zwiększają poziom testosteronu we krwi, a także zwiększają syntezę białka co sprzyja powiększaniu się masy mięśni (20).
Korzeń sumy może być pomocny w zaburzeniach hormonalnych, impotencji, oziębłości płciowej, nieregularnych miesiączkach, a także w łagodzeniu dolegliwości okresu menopauzy. Wyciąg z sumy jest składnikiem preparatu: M6 CONCENTRATE-PHYTO LOVE (Medicura AG, Niemcy).
Ziele damiany – Turnera diffusa – Damiana
Ziele damiany zawiera sterole, flawonoidy, a także olejek eteryczny (21). Wyciągi z ziela stosowane są w celu wzmocnienia i pobudzenia w stanach przeciążenia umysłowego i fizycznego, osłabienia nerwowego oraz w celu zwiększenia i zachowania sprawności umysłowej i fizycznej, a także jako środek pobudzający popęd płciowy, zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn, również w innych zaburzeniach seksualnych. Z powodu braku udokumentowania skuteczności w podanych zakresach, stosowanie w celach leczniczych przetworów z damiany nie jest jednak zalecane przez Komisję E (4).
Dostępne są preparaty homeopatyczne zawierające damianę: CEFADISIAC (Cefak KG, Niemcy) w postaci tabletek i kropli, a także tabletki firmy Lehning Laboratoires, Francja: AMPHOSCA A L´ORCHITINE dla mężczyzn i AMPHOSCA A L´OVARINE dla kobiet. Dość dużą popularnością cieszą się także dietetyczne środki spożywcze zawierające ziele damiany: kapsułki AMORECAPS (Herbapol, Kraków) oraz kapsułki zwiększające aktywność seksualną u kobiet LIBIDO FEM (Apollon, Łódź).
Korzeń, kora Muira-puama – Ptychopetalum olacoides – Muira-puama
Surowce mają długą tradycję stosowania w południowo-amerykańskiej medycynie ludowej. Wykazano, że zawierają głównie nienasycone kwasy tłuszczowe, sterole roślinne (b-sitosterol) oraz olejek eteryczny (21). W piśmiennictwie cytowane są dane na temat prób klinicznych, obejmujących mężczyzn i kobiety z zaburzeniami seksualnymi, a które potwierdziły skuteczność ekstraktów z surowców w przypadku obniżonego libido (16) i zaburzeń erekcji.
Dostępne preparaty, zawierające wyciągi z surowców to: kapsułki PENIGRA (Hasco-Lek S.A., Wrocław), EROHERB (IBP Sp. z.o.o., Częstochowa), tabletki MURAMAX (Vita Care, Dania).
Kłącze pochrzynu – Dioscoreae rhizoma, Dioscorea villosa – Pochrzyn włochaty
Kłącze zawiera saponiny sterydowe, strukturalnie podobne do progesteronu (diosgenina, dioskoreina), olejek eteryczny oraz b-karoten (11).
Ze względu na zdolność rozkurczania mięśni gładkich, wyciąg łagodzi bóle menstruacyjne, a także inne bóle kurczowe. W medycynie hinduskiej kłącze pochrzynu wykorzystywane jest w zaburzeniach hormonalnych (11). Surowiec jest składnikiem preparatów złożonych: CEEDRA (VitaVartis, Włochy) i M6 CONCENTRATE-PHYTO LOVE (Medicura AG, Niemcy).
Korzeń sarsaparilli – Sarsaparillae radix, Smilax officinalis – Kolcorośl lekarski (Sarsaparilla)
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Sandroni P.: Aphrodisiacs past and present: a historical review. Clin. Auton. Res. 2001, 11, 303. 2. Dutkiewicz S.: Zaburzenia seksualne u kobiet. Lek w Polsce 2005, Nr 2, 33. 3. Lew-Starowicz Z.: Leczenie zaburzeń seksualnych. PZWL. Warszawa 1997. 4. Borkowski B., Lutomski J., Skrzydlewska E., Zygmunt B.: Rośliny lecznicze w fitoterapii. Kompendium roślin leczniczych uszeregowanych według stosowania na podstawie monografii opracowanych przez Komisję E Federalnego Urzędu Zdrowia RFN. Poznań 1994. 5. ESCOP monographs: The scientific foundation for herbal medicinal products. UK 2003. 6. Samochowiec L.: Kompendium fitoterapii dla lekarzy i farmaceutów oraz studentów medycyny. Wyd. Volumed. Wrocław 1995. 7. Hong B., Ji Y.H., Hong J.H. i wsp.: A double-blind crossover study evaluating the efficacy of Korean red ginseng in patients with erectile dysfunction: a preliminary report. J. Urol. 2002, 168, 2070. 8. Gillis C.N.: Panax ginseng pharmacology: a nitric oxide link? Biochem. Pharmacol. 1997, Nr 1, 1. 9. Majchrzak E., Glinka R.: Afrodyzjaki - mity a rzeczywistość. MA Oficyna Wydawnicza. Łódź 2000. 10. Rybiński G.: Maca - siła wigoru. Vilcacora 2002, 10, 14. 11. Lutomski J.: Wpływ środków ziołowych na witalność organizmu. Postępy Fitoterapii 2002, Nr 8, 6. 12. Wright T. (tłum. Pawlak D.): More over Viagra - zamiast Viagry. Korespondencja z Londynu - Maca. Vilcacora 2002, 11, 29. 13. Gonzales G.F., Cordova A., Vega K. i wsp.: Effect of Lepidium meyenii (Maca), a root with aphrodisiac and fertility-enhancing properties, on serum reproductive hormone levels in adult healthy men. J. Endocrinol. 2003, 176, 163. 14. Klaudel L.: Miłorząb japoński. Panacea 2005, Nr 11, 16. 15. MacKay D.: Nutrients and botanicals for erectile dysfunction: examining the evidence. Alter. Med. Rev. 2004, Nr 1, 4. 16. Waynberg J., Brewer S.: Effects of Herbal vX on libido and sexual activity in premenopausal and postmenopausal women. Adv. Ther. 2000, 17, 255. 17. Janeczko Z., Sobolewska D.: W poszukiwaniu roślinnej Viagry. Czasopismo aptekarskie 2003, 8-9, 46. 18. Gauthaman K., Ganesan A.P., Prasad R.N.: Sexual effects of puncturevine ( Tribulus terrestris) extract (protodioscin): an evaluation using a rat model. J. Altern. Complement. Med. 2003, 9, 257. 19. Adaikan P.G., Gauthaman K., Prasad R.N., Ng S.C.: Proerectile pharmacological effects of Tribulus terrestris extract on the rabbit corpus cavernosum. Ann. Acad. Med. Singapore 2000, Nr 1, 22. 20. Oshima M., Gu Y.: Pffafia paniculata -induced changes in plasma estradiol 17-b progesterone and testosterone levels in mice. J. Reprod. Dev. 2003, 49, 175. 21. PDR for herbal medicines (praca zbiorowa). Medical Economics Company. Montvale, New Jersey 2000. 22. Fronczak J.: Lecznicze dary natury. Reader´s Digest. Warszawa 2003. 23. Janeczko Z.: Zastosowanie owsa zwyczajnego ( Avena sativa L.) w terapii i kosmetyce. Farmacja Polska 2003, 59, 846. 24. Hänsel R., Sticher O., Steinegger E.: Pharmakognosie - Phytopharmazie. Auflage Springer - Verlag. Berlin, Heidelberg, New York 1999. 25. Kohlmünzer S.: Farmakognozja. Podręcznik dla studentów farmacji. Wyd. Lek. PZWL. Warszawa 2003. 26. Rätsch Ch.: Rośliny miłości.: Afrodyzjaki wczoraj i dziś. Wydawnictwo GAMMA. Warszawa 1992. 27. Ożarowski A., Jaroniewski W.: Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. IWZZ. Warszawa 1987. 28. Samochowiec L.: Kompendium ziołolecznictwa. Urban & Partner. Wrocław 2002. 29. Strzelecka H., Kowalski J.: Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa 2000. 30. Sarwa A.: Wielki leksykon roślin leczniczych. Książka i Wiedza. Warszawa 2001. 31. Tajuddin, Ahmad S., Latif A., Qasmi IA.: Effect of 50% ethanolic extract of Syzygium aromaticum (L.) Merr. & Perry. (clove) on sexual behaviour of normal male rats. BMC Complement. Altern. Med. 2004, Nr 4,17. 32. Tajuddin, Ahmad S., Latif A., Qasmi IA.: Aphrodisiac activity of 50% ethanolic extracts of Myristica fragrans Houtt. (nutmeg) and Syzygium aromaticum (L) Merr. & Perry. (clove) in male mice: a comparative study. BMC Complement. Altern. Med. 2003, Nr 3, 6. 33. Al-Sereiti M.R., Abu-Amer K.M., Sen P.: Pharmacology of rosemary ( Rosmarinus officinalis Linn.) and its therapeutic potentials. Indian J. Exp. Biol. 1999, Nr 2, 124.
