© Borgis - Postępy Fitoterapii 2/2007, s. 82-90
*Tadeusz Wolski1, Olaf Kalisz2, Marek Gerkowicz2, Marcin Smorawski3
Rola i znaczenie antyoksydantów w medycynie ze szczególnym uwzględnieniem chorób oczu
The role and the significance of antioxidants in medicine with particular respect to eye disorders
1Katedra i Zakład Farmakognozji z Pracownią Roślin Leczniczych Akademii Medycznej w Lublinie
Kierownik Katedry i Zakładu: prof. dr hab. n. farm. Kazimierz Głowniak
2II Klinika Okulistyki Akademii Medycznej w Lublinie
Kierownik Kliniki: prof. dr hab. n. med. Marek Gerkowicz
3Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny im. W. Orłowskiego CMKP w Warszawie
Kierownik Kliniki: dr n. med. Iwona Grabska-Liberek
Summary
Reactive forms of the oxygen can interact with different cellular structures, causing canversion of proteins, perioxidation of lipids or re-modeling of nucleic acids. Chronic oxidating stress might be responsible for development of some: neurodegenerative, cardiovascular diseases, neoplasms, diabetes, atherosclerosis, as well as some ophthalmic diseases like: cataract, glaucoma, age-related macular degeneration. And so, it´s imperative to keep oxydating-antioxidating action balance. Antioxidating enzymes, glutatione, ascrobic acid, vitamin E, carotenoids, flavonoids, melatonine, ubichinone, transferin and ceruloplasmin are the most crucial human´s antioxydants. High-antioxidants diet favours health and prevents from different diseases including ophthalmic ones.
Reaktywne formy tlenu i stres oksydacyjny
Wolne rodniki tlenowe to związki tlenowe zawierające niesparowany elektron. Reaktywne formy tlenu to pojęcie szersze niż wolne rodniki tlenowe. Obejmuje ono także wzbudzony tlen singletowy i nadtlenek wodoru. Produkcja wolnych rodników tlenowych jest naturalną konsekwencją metabolizmu tlenowego i komórkowych reakcji chemicznych. Do najczęstszych reaktywnych form tlenu należą (1):
– anionorodnik ponadtlenkowy – O2?–
– tlen singletowy – 1O2
– nadtlenek wodoru – H2O2
– tlenek azotu – NO?
– rodnik hydroksylowy – ?OH
– rodnik wodoronadtlenkowy – HO2?–
Wolne rodniki tlenowe i reaktywne formy tlenu mogą reagować z różnymi strukturami komórkowymi powodując konwersję białek, peroksydację lipidową czy uszkodzenie struktury kwasów nukleinowych. Z tego powodu komórki angażują naturalne, antyoksydacyjne mechanizmy ochronne, takie jak katalaza, reduktaza glutationowa, dysmutaza ponadtlenkowa, glutation, α-tokoferol czy kwas askorbinowy. W patologicznych sytuacjach, takich jak hyperoksja, stan niedokrwienia/reperfuzji, stany zapalne, czy działanie niektórych czynników zewnętrznych (np. promieniowanie lub chemioterapia), dochodzi do nadmiernej produkcji wolnych rodników, co może powodować uszkodzenie komórek lub indukować proces apoptozy, (1-4). Reaktywne formy tlenu mogą powstawać w wyniku różnych mechanizmów (1) podanych poniżej.
1. Ekspozycja na wysokie ciśnienie tlenu:
– zaburzenia oddychania,
– niedokrwienie serca,
– okres reperfuzji niedokrwiennej,
– obniżone ciśnienie tlenu – wstrząs, niedotlenienie układowe.
2. Działanie związków chemicznych:
– pestycydy,
– benzopiren,
– barwniki azowe,
– czterochlorek węgla,
– skażenie ozonem, tlenkiem azotu, dymem papierosowym.
3. Promieniowanie:
– α, β, γ,
– ultrafioletowe,
– rentgenowskie,
– widmo światła widzialnego.
4. Procesy metaboliczne:
– fagocytoza,
– peroksydacja kwasów tłuszczowych.
5. Zaburzenia metaboliczne:
– awitaminoza,
– starzenie się organizmu,
– stany zapalne,
– infekcje,
– oparzenia,
– obrzęk mózgu,
– obrzęk płuc.
6. Choroby przewlekłe:
– choroby nowotworowe,
– cukrzyca,
– urazy,
– alkoholizm,
– choroba Alzheimera
7. Autooksydacja związków biologicznie czynnych (epinefryny, hemoglobiny).
8. Mikrosomalna oksydacja niektórych leków – np. nitrofurantoina.
9. Reakcje enzymatyczne katalizowane przez:
– oksydazę ksantynową,
– lipooksygenazę,
– cyklooksygenazę.
Za powstawanie wolnych rodników odpowiedzialny jest przede wszystkim endogenny metabolizm tlenowy. Najgroźniejsze są rodniki będące wynikiem redukcji tlenu. Cząsteczka tlenu może ulegać redukcji do anionu ponadtlenkowego, nadtlenku wodoru i rodnika hydroksylowego. Anion ponadtlenkowy jest rodnikiem szczególnie istotnym dla błon biologicznych, natomiast rodnik hydroksylowy jest rodnikiem najbardziej reaktywnym. Rodnik hydroksylowy może powstawać podczas redukcji nadtlenku wodoru przy udziale jonów żelaza lub miedzi w reakcji Fentona.
Nadtlenek wodoru w obecności jonów metali grup przejściowych (Fe2+, Cu2+) ulega rozpadowi tworząc rodnik hydroksylowy:
Fe2+ + H2O2→ Fe3+ + OH? + OH–
Utleniony metal pełni rolę katalizatora (może być on później zredukowany):
Fe3+ + O2?–→ Fe2+ + O2
Obydwie te reakcje można przedstawić w reakcji Habera – Weissa
O2?– + H2O2→ O2 + OH? + OH–
Szczególnie wrażliwe na działanie wolnych rodników są lipidowe składniki błon biologicznych (łańcuchy boczne kwasów tłuszczowych). Mogą one być uszkadzane w procesie peroksydacji lipidowej. Wolny rodnik pozyskując atom wodoru powoduje destabilizację łańcucha bocznego, co umożliwia działanie rodnikom lipofilnym i prowadzi do uszkodzenia struktury komórek. Może to powodować niestabilność błon komórkowych, zmianę ich przepuszczalności oraz zaburzenia funkcji i transportu przezbłonowego. Wolne rodniki i reaktywne formy tlenu mogą powodować także konwersję białek, powodując zmianę ich struktury i funkcji. Proces ten prowadzi do modyfikacji aminokwasów i białek enzymatycznych, utleniania grup tiolowych i denaturacji białka. Wolne rodniki powodują również przebudowę DNA. Uszkodzenie struktury DNA może prowadzić do mutacji, co zwiększa ryzyko wystąpienia chorób nowotworowych i degeneracyjnych (5).
Stres oksydacyjny jest stanem nadmiernej aktywności reaktywnych form tlenu i zaburzeniem równowagi pomiędzy ich wytwarzaniem a neutralizacją. W warunkach stresu oksydacyjnego może dochodzić do uszkadzania praktycznie wszystkich biomolekół.
Istotnym elementem w walce ze stresem oksydacyjnym są antyoksydanty. Mechanizmy obrony stają się szczególnie istotne wraz z wiekiem – u osoby 75-letniej ryzyko uszkodzenia oksydacyjnego wzrasta w porównaniu z osobą 20-letnią trzykrotnie (6).
Udział reaktywnych form tlenu (RFT) w patogenezie niektórych chorób
Wolne rodniki biorą udział w patogenezie około 100 chorób. Stan przewlekłego stresu oksydacyjnego może być odpowiedzialny za rozwój niektórych chorób neurodegeneracyjnych (choroba Alzheimer´a, Parkinsona), chorób układu krążenia, czy chorób nowotworowych (1, 5). Wolnorodnikowy mechanizm patogenetyczny (6, 7, 8) może być brany pod uwagę także w chorobach wymienionych poniżej.
Choroby naczyń. Wolne rodniki powodują uszkodzenie śródbłonka. Prowadzi to do zmniejszenia aktywności prostacykliny i w efekcie do zaburzeń autoregulacji naczyniowej.
Miażdżyca. Utlenianie lipoprotein frakcji LDL przyspiesza tworzenie blaszki miażdżycowej i powoduje uszkodzenia śródbłonka oraz nasilenie procesu peroksydacji lipidowej.
Reperfuzja po okresie niedokrwienia. W okresie reperfuzji dochodzi do nadmiernej produkcji wolnych rodników, wzrostu przepuszczalności naczyń oraz nasilenia peroksydacji lipidowej.
Choroby układu oddechowego. U osób z chorobami, takimi jak: przewlekłe zapalenie oskrzeli, astma czy przewlekła obturacyjna choroba płuc, zaobserwowano obniżoną aktywność dysmutazy ponadtlenkowej oraz podwyższoną aktywność oksydazy ksantynowej – enzymu odpowiedzialnego za powstawanie rodnika ponadtlenkowego. Nasilenie procesu tworzenia wolnych rodników, będące wynikiem, na przykład palenia papierosów, powoduje uszkodzenie pneumocytów typu II (jedno wciągnięcie dymu papierosowego wprowadza do płuc 1015 wolnych rodników) (6).
Nowotwory. Wolne rodniki prowadzą do uszkodzenia struktury DNA, co może wywoływać mutacje i predysponuje do powstawania chorób nowotworowych.
Choroby układu krążenia. Jak wykazano, udział wolnych rodników w patogenezie chorób układu krążenia jest bardzo istotny. W wielu badaniach stwierdzono wpływ działania wolnych rodników na rozwój choroby niedokrwiennej serca. Oksydacyjna przemiana lipoprotein jest jednym z najważniejszych mechanizmów odpowiedzialnych za rozwój procesu miażdżycowego, który odgrywa kluczową rolę w patogenezie chorób układu krążenia.
Choroby trzustki. Jak dowiedziono, wolne rodniki odgrywają istotną rolę w patogenezie ostrego zapalenia trzustki, a zaburzenia równowagi układu: utleniacze – przeciwutleniacze, korelują z ciężkością choroby.
Cukrzyca. Cukrzycy towarzyszy ogólnoustrojowy stres oksydacyjny. Glikozylowane białka powstające w cukrzycy są przyczyną tworzenia wolnych rodników. Reakcje te są hamowane przez antyoksydanty, a katalizowane przez jony metali grup przejściowych, takich jak żelazo czy miedź. Niektóre z powikłań cukrzycy, jak np. retinopatia cukrzycowa, są prawdopodobnie spowodowane działaniem wolnych rodników.
Choroby ośrodkowego układu nerwowego. Mechanizm uszkodzenia wolnorodnikowego może odgrywać istotną rolę w patogenezie niektórych chorób ośrodkowego układu nerwowego. Niektórzy autorzy sugerowali, że RFT mogą odgrywać istotną rolę w epizodach demielinizacji występujących w przebiegu stwardnienia rozsianego oraz w etiopatogenezie choroby Alzheimera. W osoczu krwi pacjentów cierpiących na to schorzenie wykazano podwyższony poziom nadtlenków lipidów oraz obniżony poziom dysmutazy ponadtlenkowej.
Zaćma. Reaktywne formy tlenu, oddziaływujące z makrocząsteczkami soczewki, są odpowiedzialne za jej zmętnienie. Głównym źródłem wolnych rodników w soczewce są reakcje fotochemiczne. Do głównych antyoksydantów obecnych w soczewce należy witamina C i glutation, jednak z wiekiem ich zapasy wyczerpują się. Obniżenie poziomu antyoksydantów w soczewce prowadzi do utleniania białek i wytrącania się form nierozpuszczalnych w wodzie, co doprowadza do zmętnienia soczewki (9, 10).
Jaskra. Wiele dowodów wskazuje na to, że stres oksydacyjny odgrywa istotną rolę także w patogenezie jaskry pierwotnej otwartego kąta (JPOK) (11, 12, 13). Postępująca utrata komórek beleczkowania u pacjentów z jaskrą może być związana z długotrwałym działaniem stresu oksydacyjnego wywołanego przez wolne rodniki. W badaniach in vivo wykazano, że u ludzi zarówno podwyższenie ciśnienia wewnątrzgałkowego, jak i ubytki w polu widzenia, są związane ze zjawiskiem stresu oksydacyjnego, występującego w komórkach trabekulum (14). Także inne badania potwierdzają, że stres oksydacyjny może zaburzać prawidłowe funkcjonowanie beleczkowania (15, 16). Niektóre czynniki przemawiają za faktem, że jest to raczej przyczyna a nie skutek uszkodzenia jaskrowego – u pacjentów z jaskrą odnotowano bowiem zmniejszenie całkowitego potencjału antyoksydacyjnego w cieczy wodnistej (17), wzrost w surowicy poziomu przeciwciał przeciwko transferazie-S-glutationu (18), obniżenie osoczowego poziomu glutationu (19) i wzrost produktów peroksydacji lipidowej w osoczu (20). Stres oksydacyjny może być także przyczyną uszkodzenia komórek zwojowych siatkówki. Istnieją doniesienia świadczące o tym, że stosowanie preparatów o właściwościach antyoksydacyjnych (np. wyciąg z Ginkgo biloba) może korzystnie wpływać na poprawę parametrów pola widzenia u osób z jaskrą (32, 33).
Zwyrodnienie plamki związane z wiekiem (AMD). Siatkówka jest dobrym miejscem do tworzenia się wolnych rodników ze względu na bardzo wysokie zużycie tlenu przez ten organ. Jak wykazano, chromatofory siatkówki, takie jak retinol i rodopsyna, generują tworzenie wolnych rodników. Komórki siatkówki charakteryzują się bardzo silnym metabolizmem i to prowadzi do powstawania wolnych rodników w trakcie przemian w łańcuchach oddechowych w mitochondriach. Ze względu na ciągłą ekspozycję na światło, szczególnie narażona jest plamka. Innym powodem wzrostu stężenia wolnych rodników w siatkówce jest proces fagocytozy szczytowych segmentów fotoreceptorów. Siatkówka zawiera liczne mechanizmy obronne, takie jak: zwiększone zawartości enzymów antyoksydacyjnych (katalazy, peroksydazy glutationowej i dysmutazy ponadtlenkowej) w warstwie barwnikowej, witaminy C i E, a także karotenoidy (luteina, zeaksantyna). Związki te wykazują aktywność wymiataczy wolnych rodników. Kontrolowane, wieloośrodkowe badanie przeprowadzone na grupie ponad 3500 pacjentów wykazało, że przyjmowanie antyoksydantów oraz cynku, znacząco zmniejsza ryzyko progresji w zaawansowanych stadiach AMD (9, 10, 21).
Mechanizmy obrony antyoksydacyjnej
Antyoksydanty to substancje, które w niewielkich stężeniach chronią przed utlenianiem lub opóźniają utlenianie substratów. Terminem antyoksydanty możemy określić szeroką grupę związków chemicznych, takich jak dysmutaza ponadtlenkowa, glutation, tokoferole, polifenole, lignany czy terpenoidy. Przeciwutleniaczami nazwiemy także niektóre półsyntetyczne analogi substancji roślinnych, naturalne ekstrakty roślinne, syntetyczne dodatki do żywności oraz leki. Antyoksydanty obecne w żywności wchodzą w reakcje z pierwotnymi produktami utleniania, tworząc mało reaktywne rodniki, co zapobiega powstawaniu związków toksycznych (6, 35).
Obronę antyoksydacyjną można podzielić na 3 grupy (22):
1. Układ zapobiegający inicjacji łańcucha reakcji, w których powstają wolne rodniki. Przykładem może być tu dysmutaza ponadtlenkowa, która zapobiega tworzeniu rodnika hydroksylowego i przekształca anionorodnik ponadtlenkowy (O2?-) w H2O2, a także inne enzymy, takie jak peroksydaza glutationowa i katalaza.
2. Układ przerywający łańcuch reakcji na etapie propagacji. Do układu tego zaliczamy antyoksydanty, takie jak witaminy A, C i E, bilirubinę, glutation, kwas moczowy, karnitynę i flawonoidy.
3. Enzymy naprawiające uszkodzenia wywołane działaniem wolnych rodników, na przykład uszkodzenia DNA. Do nich zaliczana jest polimeraza DNA.
Podstawowymi przeciwutleniaczami obecnymi w żywności są substancje polifenolowe. W badaniach epidemiologicznych wykazano, że polifenole wpływają na zmniejszenie częstości występowania chorób serca, miażdżycy i niektórych typów nowotworów. Działanie tych związków polega na wymiataniu wolnych rodników, wiązaniu jonów (metali przejściowych Fe2+ i Cu2+) i zapobieganiu peroksydacji lipidowej. Najistotniejszą grupą wśród przeciwutleniaczy polifenolowych są flawonoidy. Do niedawna uważano, że jedynie polifenole rozpuszczalne w wodzie mają właściwości antyoksydacyjne. Wykazano jednak, że nierozpuszczalne polifenole są 15-30 razy bardziej aktywne w zmiataniu wolnych rodników. Istotne znaczenie mają także przeciwutleniacze lipofilne. Wykazują one działanie ochronne w stosunku do lipidów oraz zapobiegają autooksydacji cholesterolu. Utleniony cholesterol jest obecny w produktach żywnościowych pochodzenia zwierzęcego i wykazuje działanie mutagenne, kancerogenne i cytotoksyczne (6).
Obronę antyoksydacyjną można podzielić na enzymatyczną i nieenzymatyczną. Do enzymów antyoksydacyjnych należą dysmutaza ponadtlenkowa, katalaza i peroksydaza glutationowa. Do antyoksydantów nieenzymatycznych należą m.in. witaminy C i E, beta-karoten oraz glutation.
Enzymy antyoksydacyjne. Do głównych enzymów antyoksydacyjnych należą dysmutaza ponadtlenkowa, katalaza i peroksydaza glutationowa. Aktywność enzymów antyoksydacyjnych zależy od prawidłowego poziomu w organizmie takich mikroelementów, jak Mn, Zn i Se. Istnieją dowody wskazujące na istotny udział tych enzymów w zapewnieniu ochrony komórkowej poprzez zapewnienie równowagi oksydacyjnej (6, 23).
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Bartosz G.: Druga twarz tlenu. PWN, Warszawa 2003. 2. Dawson T.M. i wsp.: Nitric oxide synthase: role as a transmitter/mediator in the brain and endocrine system. Annu. Rev. Med. 1996, 47, 219. 3. Jacobson M.D.: Reactive oxygen species and programmed cell death. Trends. Biochem. Sci. 1996, 21, 83. 4. Osborne N.N. i wsp.: Neuroprotection in relation to retinal ischemia and relevance to glaucoma. Surv. Ophth. 1999, 43, Supl. 1. 5. Fitak E., Grzegorczyk-Jaźwińska A.: Wolne rodniki i ich aktywność w układach biologicznych. Nowa Stomatologia 1999, Nr 3, 27. 6. Ball S.: Antyoksydanty w medycynie i zdrowiu człowieka. Medyk, Warszawa 2001. 7. Zawadzka-Bartczak E. i wsp.: Rola wolnych rodników ponadtlenkowych w wybranych chorobach wewnętrznych. Przegl. Med. Lotn. 2001, 3, 235. 8. Gonet B.: Wolne rodniki i antyoksydanty w zdrowiu i chorobie. Czynniki Ryzyka 1996, 1, 5. 9. Kałużny J., Jurgowiak M.: Udział reaktywnych form tlenu w patogenezie wybranych chorób oczu. Klin. Ocz. 1996, 98, 145. 10. Polaczek- Krupa B., Czechowicz-Janicka K.: Rola antyoksydantów w profilaktyce i leczeniu chorób oczu. Ordynator Leków 2004, 4. 11. Izzoti A. i wsp.: The role of oxidative stress in glaucoma. Mutat. Res. 2006, 612, 105. 12. Izzotti A., Sacca S.C. i wsp.: Oxidative deoxyribonucleic acid damage in the eyes of glaucoma patients. Am. J. Med. 2003, 114, 638. 13. Chen J.Z., Kadlubar F.F.: A new clue to glaucoma pathogenesis. Am. J. Med. 2003, 114, 697. 14. Sacca S.C. i wsp.: Oxidative DNA damage in human trabecular meshwork and its correlation with intraocular pressure and visual field in primary open angle glaucoma. Arch. Ophthalmol. 2005, 123, 458. 15. Tamm E.R. i wsp.: Human and monkey trabecular meshwork accumulate alpha B-crystallin in response to heat shock and oxidative stress. Invest. Ophthalmol. Vis. Sci. 1996, 37, 2402. 16. Caballero M. i wsp.: Proteasome inhibition by chronic oxidative stress in human trabecular meshwork cells. Biochem. Biophys. Res. Commun. 2003, 308, 346. 17. Ferreira S.M. i wsp.: Oxidative stress markers in aqueous humor of glaucoma patients. Am. J. Ophthalmol. 2004, 137, 62. 18. Yang J. i wsp.: Serum autoantibody against glutathione-S-transferase in patients with glaucoma. Invest. Ophthalmol. Vis. Sci. 2001, 42, 1273. 19. Gherghel H.R. i wsp.: Systemic reduction in glutathione levels occurs in patients with primary open-angle glaucoma. Invest. Ophthalmol. Vis. Sci. 2005, 46, 877. 20. Yildirim O. i wsp.: Role of oxidative stress enzymes in open angle glaucoma. Eye 2005, 19, 580. 21. Age-related Eye Disease Study Group: A randomized, placebo-controlled, clinical trial of high-dose supplementation with vitamins C and E, beta carotene, and zinc for age-related macular degeneration and vision loss: AREDS report no. 8. Arch. Ophthalmol. 2001, 119, 1417. 22. Zachwieja J., i wsp.: Wolne rodniki i mechanizmy antyoksydacyjne – ich rola w patogenezie chorób. Pediatr. Prakt. 2000, 8, 267. 23. Michiels C. i wsp.: Importance of Se-glutathione peroxidase, catalase, and Cu/Zn-SOD for cell survival against oxidative stress. Free Radic. Biol. Med. 1994, 17, 235. 24. Czeczot H.: Antyoksydacyjne działanie glutationu. Farm. Pol. 2003, 59, 4. 25. Head K.: Natural therapies for ocular disorders, part 1: diseases of the retina. Altern. Med. Rev. 1999, 4, 342. 26. Kęcik T. i wsp.: Uwagi dotyczące farmakologicznego leczenia retinopatii cukrzycowej. Okulistyka 1999, 2, 19. 27. Kleszczewska E.: Witamina C jako naturalny antyoksydant. Farm. Pol. 2002, 58, 913. 28. Head K.: Natural therapies for ocular disorders, part 2: cataract and glaucoma. Altern. Med. Rev. 2001, 6, 141. 29. Witkowski S.: Destrukcyjne działanie wolnych rodników w błonach komórkowych. Ochronna rola witaminy E. Farm. Pol. 2002, 58, 922. 30. Ball S.: Naturalne substancje przeciwnowotworowe. Medyk, Warszawa, 2000. 31. Krauze-Baranowska M.: Aktywność farmakologiczna biflawonoidów. Cz. 1. Post. Fitoter. 2003, 4, 11. 32. Kalisz O.: Wpływ neuroprotekcyjnych i antyoksydacyjnych właściwości Ginkgo biloba na przebieg jaskry z normalnym ciśnieniem wewnątrzgałkowym. Rozprawa doktorska, AM Lublin, 2007. 33. Quaranta L. i wsp.: Effect of Ginkgo biloba extract on preexisting visual field damage in normal tension glaucoma. Ophthalmology 2003, 110 (2), 359, 362. 34. Wolski T., Karwat I.D.: Profilaktyka i terapia skutków wadliwego żywienia. Post. Fitoter. 2004, 14, 178. 35. Wolski T., Najda A.: Kontaminacja i suplementacja żywności a zdrowie. Post. Fitoter. 2005, 15, 35. 36. Kalisz O., Wolski T., Gerkowicz M.: Terapia zaburzeń krążenia obwodowego i mózgowego przy użyciu preparatów z miłorzębu dwuklapowego ( Ginkgo biloba). Post. Fitoter. 2005, Nr 3-4, 91. 37. Wawer I.: Aronia polski paradoks. Agropharm, Warszawa 2005. 38. Dudek-Makuch M., Gawron-Gzella A.: The role of natural antioxidants in the prevention of civilization-related diseases., Herba Pol. 2007, 53, 143.
