Choroba zwyrodnieniowa jest jednym z najczęstszych schorzeń układu ruchu. Dotyczy głównie osób w średnim i podeszłym wieku i prowadzi do znacznego ograniczenia sprawności ruchowej. Podstawową grupą leków stosowanych w chorobach układu kostno-stawowego są niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) (5). Skuteczność działania przeciwbólowego i przeciwzapalnego nie zawsze idzie w parze z dobrą tolerancją tych leków. Wśród działań niepożądanych obserwuje się najczęściej objawy dyspeptyczne, wrzód trawienny żołądka i /lub dwunastnicy oraz zaburzenia reologiczne krwi. Długotrwała farmakoterapia oraz zaawansowany wiek pacjentów zwiększają ryzyko powikłań i skłaniają do poszukiwania alternatywnych metod leczenia.

Fitoterapia jest nauką zajmującą się zastosowaniem środków leczniczych pochodzenia roślinnego. Preparaty roślinne (głóg) stosowane są z dobrym skutkiem w zapobieganiu i leczeniu chorób układu krążenia, ośrodkowego układu nerwowego (miłorząb japoński) czy wreszcie chorób reumatycznych (jeżówka purpurowa, diabelski pazur, wiązówka).

Leki uzyskiwane z korzenia jeżówki purpurowej (Echinacea purpurea) stosowane są w USA od ponad 100 lat. Pobudzają one układ immunologiczny. Obserwuje się większą aktywność fagocytarną granulocytów i makrofagów, stymulację limfocytów B, pobudzanie makrofagów do wytwarzania interleukiny I, czynnika martwicy nowotworów alfa (TNF alfa) oraz interferonów (alfa i beta) (2, 8, 12, 14). Związki czynne zawarte w jeżówce (echinacein, olejki eteryczne, betaina, glikoproteiny) działają również przeciwwirusowo, przeciwpierwotniakowo i przeciwgrzybiczo (Candida albicans) (6, 15). Przeciwzapalne właściwości Echinacea purpurea wynikają ze zdolności hamowania aktywności enzymatycznej cyklooksygenazy, lipooksygenazy a także hialuronidazy (bakteryjnej i naczyniowej) (1). Jeżówka purpurowa znalazła zastosowanie w terapii wielu chorób przebiegających ze zmniejszeniem odporności oraz w przewlekłych procesach zapalnych.

Diabelski pazur (Harpagophytum procumbens) jest rośliną pochodząca z Afryki tropikalnej. Wyciąg z korzenia diabelskiego pazura jest często stosowany w medycynie alternatywnej ze względu na działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe oraz regulujące czynność przewodu pokarmowego(7). Związki czynne zawarte w Harpagophytum procumbens (polisacharydy, glikozydy, flawonoidy) oddziaływują na układ krążenia. W badaniach przeprowadzonych na szczurach (z użyciem aparatu Langendorffa) wykazano działanie antyarytmiczne wyciągu z korzenia diabelskiego pazura (4). Obserwowano również działanie hipotensyjne zależne od stosowanej dawki preparatu.

Wiązówka (Filipendula ulmaria) (ze względu na swoje wielokierunkwe działanie) znajduje zastosowanie w leczeniu chorób układu krążenia, układu moczowego, w zaburzeniach czynności przewodu pokarmowego oraz chorób układu kostno-stawowego. W grupie związków czynnych zawartych w wyciągu z wiązówki znajdują się między innymi glikozydy salicylowe, flawonoidy, pyłki kwiatowe, kwas askorbinowy i sole mineralne. Filipendula ulmaria działa przeciwreumatycznie, przeciwzapalnie, przeciwmiażdżycowo i hipotensyjne (3).

Lista wskazań do stosowania preparatów pochodzenia roślinnego ciągle rozszerza się. Przetwory jeżówki purpurowej wykazujące właściwości immunomodulacyjne a także preparaty diabelskiego pazura i wiązówki o wyraźnym działaniu przeciwreumatycznym, przeciwzapalnym i przeciwbólowym znalazły ostatnio zastosowanie w leczeniu chorób układu kostno-stawowego.

Badanie przeprowadzono u 54 pacjentów (46 kobiet, 8 mężczyzn) z chorobą zwyrodnieniową stawu biodrowego lub kolanowego hospitalizowanych na Oddziale Reumatologii i Rehabilitacji Samodzielnego Publicznego Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego w Szczecinie (tab. 1, 2, 3). Badania były przeprowadzone po uzyskaniu zgody Komisji Bioetycznej działającej w Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie.

Do badań nie kwalifikowano pacjentów, którzy wykazywali przynajmniej jedno z następujących kryteriów wykluczenia: I i IV okres radiologiczny wg. Kellgrena, 1 i 4 stopień wydolności funkcjonalnej wg. Steinbrockera, choroby reumatoidalne, brak poprawy po stosowaniu diklofenaku, nadwrażliwość na salicylany lub diklofenak, przyjmowanie steroidów w ciągu ostatnich 28 dni, niewydolność nerek (stężenie kreatyniny 2-krotnie wyższe w porównaniu z normą). W grupie tej znalazły się również kobiety w ciąży lub okresie laktacji oraz w wieku rozrodczym nie stosujące pewnych środków antykoncepcyjnych. Poza tym brano pod uwagę aktywną chorobę wrzodową lub przebyte krwawienie z przewodu pokarmowego w ciągu ostatnich 5 lat, przyjmowanie innych leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych, ciężkie choroby współistniejące, cukrzycę, choroby układu krążenia, choroby przewodu pokarmowego, choroby psychiczne, alergię, nieprawidłowe wyniki badań laboratoryjnych, możliwość interakcji z innymi lekami.

W czasie pierwszej wizyty u pacjentów dokonywano wyboru stawu, który podlegał dalszej obserwacji oraz przeprowadzano badanie endoskopowe górnego odcinka przewodu pokarmowego.

U 9 pacjentów (8 kobiet, 1 mężczyzna) stwierdzono ponad 25 nadżerek w żołądku, co spowodowało niezakwalifikowanie tych chorych do dalszych badań. Chorobę wrzodową stwierdzono u 10 pacjentów (7 kobiet i 3 mężczyzn), których również wykluczono z dalszych badań.

Chorym zakwalifikowanym do badania nie wolno było przyjmować przez 3 tygodnie żadnych leków o działaniu przeciwbólowym i przeciwzapalnym. Po tym okresie pacjentów poddano następnemu badaniu podmiotowemu i przedmiotowemu oraz wykonano badania laboratoryjne. Następnie metodą randomizacji podzielono ich na 2 grupy – A i B. Pacjenci oraz badający ich lekarz nie wiedzieli jaki otrzymują lek, zostali natomiast poinformowani, że jest to lek o działaniu przeciwbólowym i przeciwzapalnym.

Grupa A – otrzymywała diklofenak sodu (Majamil, Polpharma) w dawce 3 x 50 mg dziennie.

Grupa B – otrzymywała preparat REUMAHERB (Herbapol Poznań) – (skład: 1 tabletka powlekana zawiera 100 mg mieszaniny standaryzowanych wyciągów z korzenia diabelskiego pazura, ziela jeżówki i kwiatów wiązówki zawierającej: 0,4 mg harpagozydu, 1,0 mg polifenolozwiązków i 0,35 mg flawonoidów) 3 x 2 tabletki dziennie.

Działanie leków oceniano po trzech tygodniach ich stosowania.

W czasie badania pacjenci byli leczeni metodami fizykoterapeutycznymi w zależności od potrzeb – wskazań i przeciwwskazań.

W każdym przypadku postępowano zgodnie z przyjętym schematem:

I. Okres „wypłukania” – 3 tygodnie:

1. Wybór stawu obserwowanego,

2. Endoskopia wstępna.

II. Randomizacja (1 tydzień):

1. Badanie kliniczne pacjenta:

a) Ocena wydolności funkcjonalnej wg Steinbrockera (stopień 1-4 oraz ocena czy ból jest umiejscowiony czy rozlany),

b) Ocena bólu wg wizualnej skali analogowej (w skali 0-10 cm),

c) Ocena bólu*

– w czasie chodzenia po równej powierzchni,

– w czasie schodzenia ze schodów,

– w spoczynku,

– przy ruchach biernych,

– przy ruchach czynnych,

d) Czas trwania sztywności obserwowanego stawu (min.),

e) Stopień nasilenia sztywności obserwowanego stawu*,

f) Obrzęk obserwowanego stawu*,

g) ocena stopnia upośledzenia codziennych czynności*.

2. Badania laboratoryjne