Olejki eteryczne stosowane wewnętrznie wykazują różnorodne działanie biologiczne. Dotychczas najlepiej poznano działanie rozkurczające mięśnie gładkie, przeciwzapalne i przeciwutleniające olejków eterycznych. Nieliczne doniesienia dotyczą również ich działania na ośrodkowy układ nerwowy (m.in. pobudzającego, uspokajającego i przeciwbólowego), przeciwuczuleniowego, żółciotwórczego, moczopędnego, przeciwdrgawkowego, ochraniającego mięsień sercowy, cytostatycznego i immunostymulujacego. Bliższe dane na ten temat można znaleźć w pracach Lis-Balchin i wsp. (8), Kędzi i wsp. (6) oraz Pfister-Hotz (10).

Badania farmakologiczne wskazują, że niektóre olejki eteryczne i składniki olejkowe po podaniu doustnym charakteryzują się silnym działaniem przeciwzapalnym. Dla przykładu olejek z lisci Curcuma longa podawany szczurom w dawce 1,6 g/kg m.c. (masy ciała) zmniejszał obrzęk wywołany karageniną jak fenylobutazon w dawce 0,1 g/kg m.c. (4). Działanie przeciwzapalne u szczurów wykazywał olejek z liści Ageratum conyzoides podawany doustnie w dawce 3-4 g/kg m.c. (1), a także olejek z liści Toddalia asiatica u myszy, które otrzymywały go drogą pokarmową w dawce 0,8 g/kg m.c. (5). Jeszcze silniejszym działaniem przeciwzapalnym odznaczały się olejki z liści Psidium guianense i Cymbopogon martini, które hamowały obrzęk karageinowy u szczurów i myszy już w dawce 0,2 mg/kg m.c. (7, 11). Silnym działaniem przeciwzapalnym charakteryzuje się również olejek z drzewa Cedrus deodara, podawany szczurom drogą pokarmową (13).

Ponadto stwierdzono, że składniki olejków eterycznych, takie jak eugenol, tymol i karwakrol, hamowały aktywność enzymu cyklooksygenazy, biorącego udział w syntezie prostagladyn, substancji odpowiedzialnych za powstanie stanu zapalnego (15). Siła działania wymienionych składników była porównywalna z fenylobutazonem. Działanie ochraniające komórki żołądka u szczurów przed drażniącym oddziaływaniem różnych substancji chemicznych wykazywał także β-kariofylen. Jego siła działania przeciwzapalnego porównywalna była z indometacyną (12).

Jeżeli chodzi o działanie immunostymulujące olejków eterycznych, to nie ma na ten temat zbyt wielu informacji. Z publikacji autorów rosyjskich wynika, że olejki otrzymane z Monarda didyma i Ocimum gratissimum podawane dożołądkowo myszom w dawce 0,025 g/kg m.c. podwyższały prawie 3-krotnie aktywność fagocytarną makrofagów (9). Opisano także przypadek podawania doustnego olejku z Melaleuca alternifolia (olejek z drzewa herbacianego) choremu na AIDS, u którego rozwinęło się uogólnione zakażenie grzybami drożdżoidalnymi Candida albicans (2). Olejek spowodował ustąpienie objawów zakażenia, a ponadto zaobserwowano w surowicy krwi chorego wzrost liczby limfocytów T₄ i T₈. Olejki z Melaleuca alternifolia, M. leucodendron (olejek kajeputowy) i M. viridiflora (olejek niauoli) polecane są także w postaci wziewnej w aromaterapii do podwyższania odporności organizmu na zakażenia (3).

Niniejsze badania miały na celu ocenę farmakologiczną powszechnie znanych i stosowanych w praktyce olejków eterycznych i składników olejkowych pod względem ich działania przeciwzapalnego i immunostymulującego po podaniu drogą pokarmową.

Przedmiotem badań były następujące olejki eteryczne: Ol. Eucalypti, Ol. Juniperi, Ol. Lavandulae, Ol. Majoranae, Ol. Citri, Ol. Rosmarini, Ol. Pini, Ol. Thymi, Ol. Salviae sclareae, Ol. Menthae piperitae i Ol. Geraniae (Pollena-Aroma, Polska).

W badaniach uwzględniono także niektóre składniki występujące w olejkach eterycznych: 1,8-cyneol i kamforę (Fluka), mentol (BDH), cytral i borneol (Dragoco), α-pinen (IEL), limonen i linalol (Serva) oraz tymol (Loba Chemie).

Badania wykonano przy pomocy chromatografu gazowego HP 5890 (Hewlett Packard) w następujących warunkach: kolumna HP FFAB (20 m x 0,2 mm, 0,32 µm), temperatura kolumny 60^oC (6 min), 200^oC (5^oC/min), split – 1 : 20, temperatura dozownika – 240^oC, temperatura detektora (FID) – 220^oC, gaz nośny – hel, szybkość przepływu gazu – 0,5 ml/min, objętość nastrzykiwanej próbki – 1 µl 1% roztworu olejku eterycznego lub składnika olejkowego w heksanie. Identyfikację związków prowadzono na podstawie widm masowych uzyskanych przy pomocy detektora masowego HP 5970 B (Hewlett Packard).

Do oceny działania przeciwzapalnego olejków eterycznych i składników olejkowych zastosowano metodę karageninową (16). W tym celu dokonywano pomiaru objętości tylnej prawej łapy szczura w pletysmometrze (Hugo Sachs Elektronik). Badane olejki eteryczne i składniki olejkowe podawano drogą pokarmową (sondą do żołądka) w dawce 10 mg/kg m.c. (masy ciała) na 30 min przed doświadczeniem. Następnie w tę samą łapę za pomocą mikrostrzykawki podawano 1% roztwór wodny karageniny (Carrageenan lambda, Sigma) w ilości 0,05 ml. Stopień obrzęku łapy szczura rejestrowano po upływie 1, 2, 3 i 4 godzin. Po ich zsumowaniu średnią wartość odnoszono do kontroli karageninowej, stanowiącej 100% obrzęku. W ten sposób działanie przeciwzapalne badanych substancji wyrażano w postaci procentu hamowania przez nie obrzęku łapy szczura. W badaniach używano szczurów rasy Wistar o masie od 200 do 300 g. Każdorazowo w grupie kontrolnej i badanej znajdowało się po 6 zwierząt. Jako substancji referencyjnej używano idometacyny (Indometacin, Berlin-Chemie), którą podawano szczurom dootrzewnowo w dawce 10 mg/kg m.c.

Do oceny działania immunostymulującego badanych olejków eterycznych i składników olejkowych zastosowano Carbon Clearance Test opracowany przez Wagnera i wsp. (14) w modyfikacji własnej. Test służy do badania aktywności układu siateczkowo-śródbłonkowego in vivo i oparty jest na pomiarze szybkości eliminacji cząstek zawiesiny tuszu z krwiobiegu szczura. Modyfikacja polegała na użyciu szczurów zamiast myszy oraz pobieraniu krwi z ogona zamiast ze splotu żylnego zagałkowego.

Olejki eteryczne i składniki olejkowe rozpuszczano w oleju z oliwek (Ol. Olivae) w stężeniu 10 mg/ml i podawano szczurom rasy Wistar o masie 200-300 g drogą pokarmową (sondą do żołądka) w dawce 10 mg/kg m.c. na 24 godziny przed doświadczeniem. Każdorazowo w grupie kontrolnej i badanej znajdowało się po 6 zwierząt.

Po tym czasie do żyły ogonowej podawano tusz czarny Nr 591017 (Rotring Werke) zawieszony w 1% roztworze żelatyny w ilości 5 ml/kg m.c. zwierząt. Następnie co 3 min. z żyły ogonowej (ogony badanych zwierząt zanurzone były przez cały czas doświadczenia w łaźni wodnej o temp. 40^oC) pobierano 25 ml krwi za pomocą mikropipety automatycznej. Doświadczenie prowadzono przez 15 min. Pobraną krew hemolizowano w 2 ml wody destylowanej i dokonywano pomiaru absorbancji przy użyciu spektrofotometru UVS-2P (Zeiss) przy długości fali λ = 691 nm. Otrzymane wartości ekstynkcji określano jako procent eliminacji cząstek tuszu z krwi, odnosząc je do wartości kontrolnych. Wyniki kwalifikowano na podstawie testu Q-Dixona dla prawdopodobieństwa 95% i wyrażano w postaci wartości średnich (17).

Jako substancji referencyjnej używano wyciągu etanolowego z Ginseng radix, którą podawano szczurom dootrzewnowo w dawce 10 mg/kg m.c. na 24 godziny przed doświadczeniem. Następnie wyznaczano współczynniki regresji dla każdej grupy zwierząt. Otrzymane wyniki stanowią iloraz wartości grupy badanej do grupy kontrolnej (RC_tr/RC_c). Do substancji o wyraźnym działaniu immunostymulującym, zgodnie z Wagnerem i wsp. (14), zaliczano te substancje, dla których wartość ilorazu współczynników regresji była większa od 1,5.