© Borgis - Postępy Fitoterapii 3/2000, s. 24-32
Jerzy Lutomski
Ziołolecznictwo chorób wieku podeszłego
Phytotherapy of geriatric diseases
Instytut Roślin i Przetworów Zielarskich w Poznaniu
Summary
Besides of diet and exercises the essential role in geriatry play the plant medicines. Many of plant medicines used for example in the early stage of atherosclerosis belong to the remedies with indirect effect on prevention of aging progress or they treat the diseases connected with old age. To this group belong among others: vasodilators, antihypertensives, metabolic and immunoregulatoring remedies.
Author presents the importance of each group of herbal medicines in therapy of geriatric diseases.
Liczba osób na świecie powyżej 60 lat stale rośnie. W 1975 roku liczba ludzi starych zwiększyła się do 350 milionów. Prognoza na 2025 rok wskazuje, iż będzie ich 1,2 miliarda, czyli 14 procent. W Polsce liczba ludzi powyżej 60 roku życia sięga obecnie około 6 milionów. Będzie ich w Polsce i na świecie coraz więcej! Scenariusz optymistyczny zakłada, że długość życia będzie wzrastać u mężczyzn z 73 do 78 lat w 2020 roku i odpowiednio u kobiet z 81 do 88 lat.
Obecnie uczeni całą wiedzę skierowują na uzyskanie odpowiedzi na trzy niezwykle istotne pytania:
1. ile lat może trwać życie człowieka w warunkach fizjologicznego starzenia się?
2. jakie czynniki powodują przedwczesną starość, skracając życie człowieka?
3. jak zapobiec przedwczesnej starości przedłużając życie człowieka?
Starzenie się jest zjawiskiem w równej mierze społecznym, co biologicznym i psychicznym. Można być biologicznie sprawnym, a psychicznie czuć się staro lub odwrotnie.
Utrata wydolności psychicznej może się objawiać zgorzknieniem, nietolerancją, depresyjnym przygnębieniem i psychowegetatywną chwiejnością.
Zasób wiarygodnych informacji o naturze i rozprzestrzenianiu się chorób jest istotną sprawą dla ludzkiego zdrowia i działań, które mogą tym chorobom zapobiegać. Do najbardziej znanych schorzeń związanych ze starszym wiekiem należą: choroba niedokrwienna serca, choroba naczyń i schorzenia neurodegeneratywne, takie jak zaburzenia psychiczne i demencja starcza typu Alzheimera (SFAT). Przebieg wielu chorób ulega zmianom, natomiast przyczyny ich powstawania będą kształtować obrazy chorobowe w następnym stuleciu.
Bazując na aktualnych trendach (11), choroba niedokrwienna serca będzie wiodącą chorobą w XXI wieku, w następnej kolejności uplasują się choroby oczu (wzroku), depresyjne, udary i choroby obturacyjne płuc (astma) i wypadki drogowe.
Rola leków roślinnych
Oprócz ruchu i diety istotną rolę w zapobieganiu przedwczesnej starości odgrywają leki roślinne. Wiele leków roślinnych, stosowanych np. we wcześniejszym okresie miażdżycy lub innych schorzeniach, można zaliczyć do środków, które pośrednio wpływają zapobiegawczo na postępy procesu starzenia lub leczą schorzenia towarzyszące wiekowi starczemu. Należą do nich między innymi leki rozszerzające naczynia wieńcowe, obniżające ciśnienie krwi, regulujące przemianę materii i środki immunoregulujące.
Okres choroby i rekonwalescencji w starszym wieku wydłuża się. Odporność zaś organizmu znacznie się obniża. Co więcej, organizm człowieka starszego reaguje na leki zupełnie inaczej niż organizm młody. Dobierać więc leki trzeba inaczej, a ich dawkowanie dostosowywać indywidualnie.
Zobaczmy na przykładzie 70-latków, po jakie leki sięgają dzisiaj najczęściej (ryc. 1). Stanowią je z reguły środki nasercowe, krążeniowe, hipoglikemiczne i diuretyczne (19).
Na pytanie, jakich chorób ludzie boją się najbardziej, z reguły odpowiedź dotyczy nowotworów. Na drugim miejscu wymienia się choroby serca i naczyń krwionośnych, które budzą lęk.
| LEKI: |  |
|
- antybiotyki |
|
- antykoagulacyjne |
|
- gastroenterologiczne |
- przeciwbólowe
/przeciwreumatyczne |
| - psychotoniczne |
| - przeczyszczające |
| - obniżające poziom lipidów |
| - przeciwartretyczne |
|
- geriatryczne |
| - diuretyczne |
|
- naczyń wieńcowych |
| - obniżające ciśnienie |
|
- przeciwcukrzycowe |
- pobudzające ciśnienie krwi
|
- nasercowe
|
Ryc. 1. Częstotliwość stosowania poszczególnych środków leczniczych przez 70-latków.
W leczeniu niewydolności serca stosuje się substancje działające pozytywnie inotropowo i zwiększające w ten sposób siłę skurczu mięśni serca (klasyczny przykład: glikozydy nasercowe). Poza tym stosuje się substancje, które obniżają stopień obciążenia serca (środki diuretyczne i rozszerzające naczynia).
Leki roślinne z grupy nasercowych są przeważnie preparatami mieszanymi, zawierającymi ekstrakty z kilku surowców. Wiele preparatów zawiera wyciągi z ziela miłka wiosennego (Adonis vernalis), ziela konwalii (Convalaria majalis) i z cebuli morskiej (Urginea maritima).
Spośród pięćdziesięciu kilku roślinnych leków nasercowych występujących w Europie aż 90% zawiera wyciągi z konwalii. Przeważnie są to kombinacje z innymi surowcami zawierającymi glikozydy nasercowe. Często preparaty te zawierają w swoim składzie również inne wyciągi (z kozłka, żarnowca, serdecznika itp.).
Ekstrakty z ziela miłka występują w kompozycjach leków roślinnych rzadziej niż wyciągi z konwalii, jednak 20 spośród 51 leków nasercowych zamieszczonych w "Rote Liste"* zawiera ekstrakty z Adonis vernalis.
Do surowców z grupy "cardiaca" nie zawierających glikozydów nasercowych należą owoce aminka egipskiego, ziele żarnowca i serdecznika oraz kwiaty, liście i owoce głogu.
Surowcem roślinnym stosowanym najczęściej w chorobach serca "starczego" i układu krążenia jest Cratageus (8, 9, 15, 20, 24, 25, 31). Stąd zapewne wynika stosunkowo szeroki zakres działania przypisywany znajdującym się na rynku preparatom głogu (Intractum Crataegi, Cravisol, Perfocrat, Energovital Tonic, Cardiosan), które zaleca się stosować jako: cardiacum, hypotonicum i sedativum. Również Crataegi inflorescentia i Crataegi fructus są istotnymi składnikami polskich "Tabletek tonizujących" produkcji "Labofarm". Działanie wspomagające w preparacie wykazują Leonuri herba (serdecznik) oraz Meliloti herba (nostrzyk).
Preparat "Tabletki tonizujące", w którym za działanie odpowiadają kwiatostany i owoce głogu zalecany jest w chorobach serca wieku podeszłego, a przede wszystkim przy zmniejszonej kurczliwości mięśnia sercowego, łatwym męczeniu się, uczuciu duszności i ucisku w okolicy mięśnia sercowego oraz w okresie przewlekłej niewydolności mięśnia sercowego.
Działania lecznicze głogu (8) powodują głównie związki flawonowe, zwłaszcza oligomerowe pochodne procyjanidyny, którym przypisuje się inny mechanizm działania (tab. 1) niż glikozydom naparstnicy. Crataegus oxyacantha znany jest ze swego korzystnego działania na serce. Różne badania na zwierzętach i ludziach wykazały działania kardioprotektywne i wzmacniające wydolność pracy serca. Zbadano wpływ flawonoidów głogu na krążenie wieńcowe i hamowanie kurczliwości naczyń oraz działanie przeciwutleniające. Działania te są jednak słabe, wskazane jedynie w lekkich postaciach chorób serca (2, 30), czyli w takich przypadkach, gdzie jeszcze nie jest uzasadnione stosowanie glikozydów nasercowych i b-blokerów.
Tabela 1. Działanie lecznicze substancji biologicznie czynnych głogu (wg R. Hänsla).
| Wskazania | Wyniki* |
| Pomyślne | Niepomyślne |
| Stany stenokardialne (obniżenie skłonności do napadów) | 17 | - |
| Zwiększenie działania Digitalis | 15 | 6 |
| Czynnościowe dolegliwości serca | 7 | - |
| Zespół bólowy przy zawale mięśnia sercowego | 5 | 2 |
| Tzw. serce starcze | 13 | - |
| Podciśnienie | 4 | - |
| Nadciśnienie | 9 | - |
* Liczba wykorzystanych prac (nie przypadków).
W "Rote Liste" ponad 100 leków zawiera Crataegus, często w małych - moim zdaniem - zbyt małych dawkach.
Choroba niedokrwienna jest prawie zawsze związana z miażdżycą arterii wieńcowych, jej rezultatem jest zwężenie lub zamknięcie naczyń. Miażdżyca tętnic jest zjawiskiem tak powszechnie występującym, że w niektórych podręcznikach patologii rozważa się jej występowanie jako oznakę normalnego zużycia naczyń i starzenia się organizmu.
Niekiedy rozwój zmian miażdżycowych można zatrzymać, częściowo je cofnąć, ale tylko pod warunkiem całkowitego zrewolucjonizowania dotychczasowego trybu życia i sposobu odżywiania, włączając kurację ziołową - stosowaną regularnie i to przez dłuższy czas.
Za farmaceutyczne środki przeciwcholesterolowe (zgodnie ze stanowiskiem Komisji E Niemieckiego Ministerstwa Zdrowia i polskiej Komisji Rejestracji Leku) uznaje się w pierwszym rzędzie:
1. cebulki czosnku (Allii sativi bulbus) obniżające poziom lipidów we krwi, a także jego skuteczne przetwory, w dawce dobowej 4 g świeżych cebul,
2. lecytynę sojową (Lecithinum ex soja), którą stosować należy w zaburzeniach gospodarki tłuszczowej, szczególnie w hipercholesterolemii dla obniżenia poziomu lipidów, w przypadkach, gdy nie wystarcza leczenia dietą, w dawce dobowej 3,5 g (3-sn-fosfotydylo)-choliny,
3. nasiona babki jajowatej (Plantaginis ovatae semen), a szczególnie jej łupiny nasienne, które obniżają poziom cholesterolu w surowicy. Dawka dobowa nasion wynosi 12-40 g, z równoczesnym podaniem co najmniej 150 ml wody na 5 g surowca.
Obok tych podstawowych naturalnych środków przeciwmiażdżycowych można wymienić dalsze surowce o znaczeniu nie tylko wspomagającym, jak Cynarae folium, Curcumae domesticae radix, Curcumae xanthorrhizae radix, Taraxaci officinalis radix i inne.
Ogólny wniosek wynikający z przeprowadzonych dotychczas w świecie licznych badań wskazuje (1, 5, 12, 13, 22, 25, 26, 29, 30), że czosnek obniża poziom cholesterolu we krwi i hamuje miażdżycę tętnic.
Przeprowadzone (16, 17) w Pomorskiej Akademii Medycznej, na 82 pacjentach z objawami arteriosklerozy, badania z preparatem czosnkowym i placebo na zasadzie podwójnej ślepej próby wykazały, że lek (w dawce 300 mg dziennie) zmniejsza symptomy miażdżycy.
Dawkowanie: 300 mg dziennie przez okres 12 tygodni
Ryc. 2. Czosnek zmniejsza symptomy miażdżycy.
Poprawie ulegały: samopoczucie, sprawność fizyczna pacjentów i inne objawy, co łatwo prześledzić na rycinie 2.
Pojawienie się sensacyjnych wiadomości (4, 7) o roli bakterii typu Chlamydia pneumoniae w powstawaniu miażdżycy nakazuje baczniej zwrócić uwagę na ten czynnik przyczynowy.
Wśród fitoterapeutów najmniej dyskusji wywołuje ogólnie wzmacniające działanie czosnku (35). Ostatnio opinia ta została podbudowana przez naukowców z Uniwersytetu w Valladolid. Zaliczając czosnek do roślin przywracających utraconą równowagę w organizmie, badacze hiszpańscy stwierdzili, że czosnek wzmaga przyswajanie witaminy B, która usprawnia działanie układu nerwowego. Ponadto stymuluje działanie przysadki mózgowej - odpowiedzialnej za pracę gruczołów wydzielania wewnętrznego oraz kontrolującej procesy przemiany tłuszczów i węglowodanów.
Nie należy zapominać o pozytywnej roli występujących w czosnku witamin i pierwiastków śladowych odgrywających ważną rolę biokatalizatorów. W przypadku czosnku cenne jest to, że jego składniki nie wykazując działań niepożądanych mogą wywierać hamujący wpływ na procesy powstawania miażdżycy tętnic. Wymaga to jednak odpowiednio wysokiego dawkowania i długiej, przynajmniej trzymiesięcznej terapii, podczas której należy pogodzić się z intensywnym, uciążliwym zapachem.
Czosnek może być podawany profilaktycznie przeciw arteriosklerozie przede wszystkim wówczas, gdy czynniki wywołujące to schorzenie nie osiągnęły jeszcze patologicznych rozmiarów. Ponadto należy pamiętać o działaniu przeciwbakteryjnym i przeciwgrzybiczym preparatów czosnkowych (tab. 2).
Tabela 2. Główne kierunki działania preparatów czosnkowych.
A) działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze,
B) działanie przeciwmiażdżycowe,
C) działanie tonizujące. |
Istotnymi składnikami dla działania preparatów czosnkowych są związki siarki, zwłaszcza pochodne cysteiny, oraz glutamylopeptydy. Alliina, główny składnik frakcji zawierającej związki siarki, występuje w czosnku w ilości 0,1-1,5%. W toku enzymatycznej odbudowy powstają w niej wysokoaktywne produkty, allicyna (o właściwości hamowania agregacji trombocytów i działaniu przeciwdrobnoustrojowym) oraz ajoen, siarczki i wielosiarczki o działaniu fibrynolitycznym, trombolitycznym, przeciwzapalnym i obniżającym poziom lipidów w surowicy.
Zdaniem niektórych klinicystów preparaty ze sproszkowanych cebul czosnku, do których należy również krajowy produkt wytwarzany przez "Labofarm", mają tę zaletę w stosunku do wyciągów olejowych, alkoholowych czy destylatów, że zawierają enzym alliinazę (w nieuszkodzonych komórkach), która w organizmie stopniowo przekształca alliinę w allicynę - związek farmakologicznie aktywny i istotny dla działań biologicznych preparatu).
Do chorób naczyń należy tromboembolizm - degeneratywna choroba arterii związana z arterio- i aterosklerozą (3). Początkowym symptomem podstępnego rozwoju niedokrwienia tkanki jest chromanie przestankowe, z bólem odczuwanym w łydkach i stopach podczas spaceru. Owrzodzenia mogą wystąpić na poważnie niedokrwionej stopie, a głęboko w żyłach mogą pojawić się tromboza i chroniczna niewydolność żylna (3).
Niewydolność żylna prowadzi do przekrwienia, obrzęków i ewentualnego upośledzenia odżywiania tkanek, czego rezultatem może być zapalenie skóry lub owrzodzenia żylakowe (l.c.).
Wąkrota azjatycka (Centella asiatica), roślina pochodząca z Indii, Chin, Indonezji, Australii i Środkowej Afryki, okazała się interesującym surowcem do leczenia nadciśnieniowej mikroangiopatii żylnej, chronicznego stanu nadciśnienia żylnego na skórze, powodującego zaburzenia mikrokrążenia.
62 pacjentów z nadciśnieniem żylnym, cierpiących na poważną niewydolność żylną brało udział w kontrolowanych próbach przy użyciu Centella w różnych dawkach przez 4 tygodnie. Obrzęk kostek i stóp związany jest z nienormalnym wzrostem przepuszczalności naczyń włosowatych. Centella zredukowała tę przepuszczalność, zmniejszając przez to takie symptomy, jak: powiększony obwód kostki, obrzmienie, zmęczenie kończyn dolnych, bóle i skurcze. W grupie placebo nie zaobserwowano znaczących zmian.
Dalsze badania wykazały znaczną poprawę mikrokrążenia i przepuszczalności kapilarnej po leczeniu Wąkrotą. Leczenie było dobrze tolerowane i nie zaobserwowano żadnych działań niepożądanych (3).
6-miesięczne próby na pacjentach z diabetyczną mikroangiopatią przy użyciu frakcji triterpenowej z Wąkroty również potwierdziły działanie preparatu na mikrokrążenie i przepuszczalność kapilarną (l.c.). Wyciąg z Centella wykazał również działanie stymulujące produkcję aktywatora plazminogenu tkanki (TPA).
Stan owrzodzenia będący nekrotycznym kraterowym uszkodzeniem skóry kończyn dolnych jest powodowany chronicznym przekrwieniem żylnym. Badania kliniczne wykazały, że triterpeny z Centella podnoszą lub przyspieszają leczenie skóry, a pacjenci z owrzodzeniem kończyn dolnych są skutecznie leczeni. Odleżyny pojawiające się u pacjentów, zmuszonych leżeć przez dłuższy czas w łóżku również szybko ulegały wyleczeniu przy pomocy Wąkroty (cyt. 3).
Rozpowszechnione wraz z miażdżycą starczą zaburzenia krążenia obwodowego i mózgowego próbuje się leczyć "środkami pobudzającymi krążenie". Jeśli pominiemy rozmaite mieszaniny surowców roślinnych lub ich niektórych składników, jak alkaloidy, saponiny i flawonoidy, pozostaną nam przede wszystkim preparaty z ekstraktu miłorzębu (Ginkgo biloba L.). Wyniki prób klinicznych (6, 14, 23, 28) potwierdzają bezsprzeczną skuteczność ekstraktów miłorzębu w zaburzeniach czynności mózgu z objawami towarzyszącymi, którymi są np. zawroty głowy, szum w uszach, bóle głowy, osłabienie pamięci, zmienność nastrojów, lęki spowodowane starzeniem się organizmu (tab. 3).
Tabela 3. Skuteczność wyciągu z miłorzębu japońskiego w zaburzeniach czynnościowych mózgu (wg C. Kortuna).
Z zainteresowaniem odnotowano, że ginkgo jest najbardziej odpornym drzewem na insekty, choroby i skażenie środowiska (cyt. 3). Czy człowiek może skorzystać z tej wyjątkowej odporności? Chińczycy uważają, że tak, a kompilacje danych naukowych sugerują, że tradycyjni fitoterapeuci chińscy mają rację. Literatura podaje następujące zakresy zastosowania klinicznego wyciągu z miłorzębu japońskiego:
- w osłabieniu krążenia obwodowego,
- w osłabieniu pamięci związanej z wiekiem,
- w osłabieniach funkcji umysłowych,
- działanie neuroprotektywne w chorobach mózgu,
- w arteriosklerozie naczyń obwodowych.
Przewlekły przebieg większości schorzeń przewodu pokarmowego, wymagających długotrwałej terapii oraz fakt, że cierpią na nie także osoby w podeszłym wieku, wymaga środków terapeutycznych charakteryzujących się dobrą skutecznością i niskim wskaźnikiem ryzyka związanego z ich stosowaniem. Możliwości takie daje wykorzystanie w terapii schorzeń układu trawiennego leków roślinnych o łagodnym działaniu, dużej tolerancji oraz znikomym działaniu niepożądanym.
W zaburzeniach perystaltyki jelit z objawami zatrzymania stolca i wiatrów, współczesna fitoterapia dysponuje szerokim asortymentem roślinnych preparatów. Zanim omówię ważniejsze preparaty przeczyszczające, warto przypomnieć przyczyny powodujące zaparcie. Należą do nich:
- zaburzenia przemiany materii i gruczołów wydzielania wewnętrznego (na tle m.in. ciąży, cukrzycy, hiper- i hipokaliemii, mocznicy, niedoczynności tarczycy),
- choroby żołądkowo-jelitowe (m.in. zespół jelita drażliwego, guzy nowotworowe, uchyłkowatość, skręt jelit),
- zjawiska neurogenne (m.in. choroba Hirschprunga, choroba ośrodkowego układu nerwowego, neuropatie układu autonomicznego),
- niekorzystne działanie leków (m.in. antagoniści wapnia, antiacida antihistaminica, preparaty żelaza, leki przeciwdepresyjne, przeciwgorączkowe i przeciwskurczowe),
- inne powody (np. dieta ubogoresztkowa, stres, zaparcie "podróżnicze", anorexia nervosa).
Preparaty przeczyszczające pochodzenia roślinnego oparte są w większości na antrazwiązkach aloesu, kruszyny, rzewienia i senesu. Dolegliwości związane z procesem trawienia usuwają m.in. "Tabletki przeciw niestrawności" ("Labofarm"). Efektem działania wymienionego preparatu jest pobudzenie wydzielania soku żołądkowego i żółci, usprawnienie jej przepływu, a także ułatwienie defekacji.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Bitsch R., Bitsch I.: Dtsch. Apoth. Ztg. 1989, 129, 65. 2. Bödigheimer K., Chase D.: Münch. Med. Wschr. 1994, 136, Suppl. I, 7. 3. Boughon F.: Aust. J. Med. Herbalism 1998, 10, 51. 4. Durkalec J., Hasik J.: Nowiny Lekarskie 1997, Nr 66, 692. 5. Egen C. i wsp.: Planta Med. 1998, 54, 46. 6. Fünfgeld E.W.: Rökan - Ginkgo biloba. Springer-Verlag Berlin, Heidelberg, New York 1988. 7. Hasik J.: Herba Polonica 1998, 44, 147. 8. Hänsel R.: Crataegus in Würzburger Gespräche uber die Kneiptherapie. Band 3. Phytotherapie Verlag S. Kneipp-Zentralinstitut Bad-Wörischofen, 1976, 86. 9. Hänsel R.: Zeitschrift für Phytotherapie 1990, Nr 11, 14. 10. Hofecker G.: Öster. Apoth. Ztg. 1987, 41, 443. 11. Jambor J., Reuter K.P.: Herba Polonica 1997, 43, 498. 12. Koch H.P., Hahn G.: Knoblauch - Grundlagen der therapeutischen Anwendung von Allium sativum L. Urban - Swarzenberg Verlag München - Wien - Baltimor 1988. 13. Koch H.P.: Zeitschr. für Phytotherapie 1992, 13, 83. 14. Kortun C.: Der Kassenarzt 1986, 28/29, 38. 15. Loew D.: Zeitschr. für Phytotherapie 1997, 18, 92. 16. Lutomski J.: Zeitschr für Phytotherapie 1984, 5, 938. 17. Lutomski J., Mrozikiewicz A.: Herba Polonica 1992, 38, 93. 18. Lutomski J.: Herba Polonica 1992, 38, 203. 19. Lutomski J.: Przemysł Spożywczy 1996, 50, 17. 20. Lutomski J.: Herba Polonica 1997, 43, 179. 21. Lutomski J.: Aptekarstwo w Polsce i na świecie 1998, 5, 6. 22. Lutomski J.: Gazeta Farmaceutyczna 1999, nr 5, 34. 23. Peter H. i wsp.: Arzneim.-Forsch. 1966, 16, 719. 24. Petkov V.D. i wsp.: Planta Medica 1993, 59, 106. 25. Reuter H.: Zeitschr. für Phytotherapie 1994, Nr 15, 73. 26. Reuter H.D.: Zeitschr. für Phytotherapie 1996, 17, 13. 27. Sandberg F., Dencker L.: Zeitschr. für Phytotherapie 1994, 15, 38. 28. Schaffler K., Reeh P.W.: Arzneim.-Forsch. 1985, 35, 1283. 29. Schiewe F.P., Hein T.: Zeitschr. für Phytotherapie 1995, 16, 343. 30. Schulz V., Hänsel R.: Rationale Phytotherapie. Ratgeber für die ärztliche Praxis. Springer - Verlag Berlin, Heidelber 1996. 31. Schmidt U. i wsp.: Phytomedicine 1994, 1, 17. 32. Selye R.: J. Clin. Endocrinol. 1946, 6, 117. 33. Singh V. i wsp.: Planta Med. 1984, 50, 462. 34. Sonnenborn U.: Dtsch. Apoth. Ztg. 1987, 127, 433. 35. Weiss R.F.: Lehrbuch der Phytotherapie. 5 Auflage. Stuttgart. Hippokrates Verlag 1982. 36. Yamada Y. i wsp.: Phytotherapy Research 1995, 9, 264.
