W okresie ostatnich lat wzrosło na świecie i w Polsce zainteresowanie lekami roślinnymi. Nie ulega już wątpliwości, że przetwory roślinne, zgodnie z artykułem 1 Dyrektywy Rady EEC (European Economic Community) nr 65/65 są traktowane jako środki lecznicze. Ujęcie to zostało potwierdzone przez CMPM (Commission for Proprietary Medicinal Products) w roku 1992. Odmienne regulacje prawne zostały ujednolicone, a zmiany uznano za obowiązujące również w krajach spoza Wspólnoty Europejskiej.

Pod pojęciem leków roślinnych rozumie się środki lecznicze, których składniki stanowi wyłącznie materiał roślinny, np. surowce pocięte lub sproszkowane, wydzieliny roślin (olejki, balsamy, żywice), soki (jak alona i manna) lub wyciągi, głównie alkoholowe. Środkami roślinnymi nie są natomiast przetwory homeopatyczne, a także zdefiniowane składniki roślinne, jak np.: mentol, eugenol, tymol, czyste alkaloidy i glikozydy, escyna, kawaina, cynaryna i wiele innych oraz antybiotyki naturalne. Pojęcie leku roślinnego jest przyjęte na płaszczyźnie międzynarodowej i zgodnie z postanowieniami WHO.

Uzyskanie pomyślnych wyników w terapii lekami roślinnymi jest ściśle związane z racjonalnym ich zastosowaniem, opartym na właściwym doborze i znajomości działania składników biologicznie aktywnych oraz ich dawkowania. W związku z tym zachodzi potrzeba poszerzenia wiedzy zarówno lekarzy, jak i wszystkich producentów oraz dystrybutorów surowców i przetworów roślinnych w zakresie właściwości roślin leczniczych, ich działania i zastosowania w lecznictwie oraz dawkowania.

W obliczu zbliżającej się integracji Polski z krajami Wspólnoty Gospodarczej i związanym z tym unifikowaniem przepisów prawnych we wszystkich dziedzinach, trzeba m.in. uwzględnić cały zespół regulacji tyczących służby zdrowia, a wśród nich zarządzeń dotyczących rejestracji i dystrybucji leków.

Status prawny leku roślinnego jako środka leczniczego wymaga dopuszczenia do obrotu surowców i przetworów wysokiej jakości. Wnioskodawca musi wykazać jakość, bezpieczeństwo i skuteczność swego produktu. Niezmienna jakość produktów pochodzenia roślinnego może być zapewniona tylko dzięki niezwykle dokładnej i wyczerpującej definicji materiału wyjściowego. Konieczne jest ponadto szczegółowe określenie procesu wytwarzania, które pozwoli zachować stałą jakość. Jeżeli na płaszczyźnie europejskiej pożądana jest nawet unifikacja produktów z różnych źródeł, niezbędne są jednolite definicje surowców roślinnych w poszczególnych krajach członkowskich, kraje te powinny kierować się wspólnymi zasadami.

Rozkwit fitoterapii nastąpił dzięki rozwojowi fitochemii, farmakognozji, fitoanalityki, immunologii i farmakodynamiki.

Na podstawie danych historycznych i wieloletnich doświadczeń można stwierdzić, że fitoterapia torowała drogę rozwoju farmakoterapii (7). Obecnie należy ustalić dla fitoterapii właściwą proporcję i zakres działania, obejmujący nie tylko to wszystko, co nowe w materia medica, lecz także to, co zdało egzamin w czasie i dobrze służy choremu człowiekowi. Fitoterapia nie może być przeciwstawiana lekowi syntetycznemu, ale razem z nim powinna być stosowana w klinice, wzajemnie się uzupełniając. Jeżeli w ten sposób będzie się postępowało w badaniach i nauce – to fitoterapia osiągnie właściwe miejsce w terapii.

Materiał, który zasygnalizowany został w tytule publikacji jest bardzo obszerny. Toteż ograniczę się do przedstawienia tych danych, które według mojego zdania, są najbardziej aktualne, a mianowicie:

1. Fitoterapeutyki o immunologicznym mechanizmie działania.

2. Nowsze właściwości dziurawca.

4. Ginkgo biloba – lek stosowany w neurologii, schorzeniach naczyń mózgowych oraz gerontologii.

4. Witeks czczony lub Niepokalanek pieprzowy – Vitex angus castus – fitoterapeutyk o działaniu hormonów płciowych.

Problem sterowania odczynami odpornościowymi stał się w ostatnim dwudziestoleciu zagadnieniem centralnym tak w doświadczalnych, jak i klinicznych badaniach biomedycznych. W znacznym stopniu ogranicza się dziś korzystanie z farmakologicznego osłabienia, względnie wręcz znoszenia patologicznych odczynów immunologicznych za pomocą ongiś tak szeroko stosowanych immunosupresorów. Aczkolwiek nadal wykorzystywane są one w eksperymencie i terapii, to jednak rewiduje się coraz bardziej wskazaniami do ich podawania z uwagi na małą specyficzność i liczne objawy uboczne.

Coraz więcej uwagi przypisuje się natomiast pozytywnej korekcji odczynowości odpornościowej, przy czym chodzi tu o wykorzystanie stymulacji immunologicznej zarówno w chorobach zakaźnych, jak i nie zakaźnych; celem może być profilaktyka, bądź konkretna bardziej celowa immunoterapia. Oczywiście, niektóre wyrównywanie deficytów odpornościowych przez substytucję, tj. uzupełnianie niedoboru np.: immunoglobin przez wprowadzenie pacjentom odpowiednich preparatów, nie jest sensu stricto immunostymulacją. Jest to bowiem klasyczny przykład biernej immunoterapii o ograniczonym czasie trwania działania. W dzisiejszym tego słowa znaczeniu immunostymulacja będzie par excellence immunoterapią czynną, mogącą dać nawet efekty trwałe.

W zakresie nomenklatury preparatów regulujących odpowiedź immunologiczną istnieją pewne rozbieżności, które od razu na wstępnie należy wyjaśnić. Kontrowersje dotyczą przede wszystkim różnic między immunostymulatorami (immunostimulatory drugs), a immunomodulatorami (immunomodulatory drugs). Różnica między nimi ma umownie polegać na tym, że immunostymulatory wywierają na defektowy układ odpornościowy działanie pobudzające. Immunomodulatory natomiast będą działać na odpowiedź immunologiczną bądź depresyjnie, bądź stymulująco, przy czym rodzaj tego działania uzależniony jest od stanu odpornościowego pacjenta. Leki tego typu przywracać mogą zdeprymowaną odczynowość immunologiczną do stanu prawidłowego (immunorestoratives) względnie nawet potęgować ją ponad wartości uznane za normę (immunopotentiators). Z kolei w stanach wzmożonej odczynowości odpornościowej immunomodulatory działać będą supresyjnie.

Z terapią chorób o.u.n. wiąże się pojęcie leków o działaniu adaptogennym. Pojęcie to zostało wprowadzone w 1947 roku przez Łazarewa i Brekhmana, którzy określili pojęcie adaptogenu w następujący sposób:

– adaptogen musi wykazywać działanie niespecyficzne (wzrost odporności przeciw szkodliwym czynnikom fizycznym, chemicznym i biologicznym),

– powinien działać normalizująco,

– powinien być nieszkodliwy i nie zaburzać funkcji organizmu.

W związku z tym, adaptogeny powinny wzmacniać niespecyficzne siły odpornościowe, podnosić sprawność w sytuacjach nadmiernego obciążenia organizmu. Dotychczasowe prace na ten temat pozwalają stwierdzić, że leki adaptogenne w pierwszej kolejności wpływają na mechanizmy endokrynologiczne; udowodniono również ich wpływ na metabolizm mózgu. Często obserwowane efekty pobudzania układu immunologicznego (immunostymulacja) mogą być wyjaśnione istnieniem związku między przysadką i układem immunologicznym.

Leki adaptacyjne mają przede wszystkim znaczenie w geriatrii. Dla ścisłości definicji działania adaptogennego należy odgraniczyć inne podobne działania leków. Chociaż ścisłe odgraniczenie jest trudne, to możliwe jest formalne określenie tych leków jako immunostymulatorów, leków nootropowych, antybiotyków, toników i geriatryków.

Wśród leków adaptogennych należy w pierwszym rzędzie wymienić:

Żeń-szeń – Panax ginseng C., H. Mey (2). Tonizujące działanie korzenia żeń-szeń zostało opisane w Chinach już w I wieku po urodzeniu Chrystusa. Według dzisiejszych danych działanie adaptogenne rośliny wiąże się z tzw. ginsenozydami lub panakozydami, które są glikozydowanymi saponinami trójterpenowymi (4).

Wzrost sprawności fizycznej udowodniono na modelach zwierzęcych. Frakcje saponinowe żeń-szenia prowadziły w „teście pływania” po podaniu i.p. lub p.o. u myszy, do wydłużenia czasu wystąpienia całkowitego zmęczenia. Brekham obserwował w doświadczeniach z myszami „w teście wspinania” na poruszającej się linie, stopniowe efekty przeciwzmęczeniowe. Przy czym działanie poszczególnych ginsenozydów było silniejsze niż całego wyciągu.

Doustne stosowanie u myszy wyciągów żeń-szenia, jak też ginsenozydów R_b1 i R_g2 podczas fazy wstępnej wywołało wyraźne polepszenie zahamowanego przez stres procesu uczenia się („passive avoidance response-Modell”). Ginsenozyd R_b1 okazał się wyjątkowo czynny.

Działanie i zastosowanie: Pobudza ośrodkowy układ nerwowy, działa ogólnie pobudzająco. Opierając się na badaniach odruchów warunkowych udowodniono, że żeń-szeń nasila jednocześnie procesy pobudzania i aktywnego hamowania w korze mózgowej. Kaku i wsp. po wyodrębnieniu 7 saponin z żeń-szenia stwierdzili, że działają one przeciwzmęczeniowo, równocześnie stwierdzono niewielkie działanie depresyjne na podstawie zapisu elektroencefalograficznego. Zeń-szeń wpływa na stężenie amin biogennych w mózgu: zwiększa ilość dopaminy i noradrenaliny, zmniejsza ilość serotoniny w pniu mózgu i zwiększa ilość serotoniny w korze mózgowej oraz podstawową aktywność cyklazy adenylowej. Żeń-szeń pobudza też czynność kory nadnerczy, zwiększa aktywność gruczołu tarczowego, reguluje metabolizm węglowodanów i ciśnienia krwi, wpływa korzystnie na sprawność umysłową i fizyczną u ludzi.

Sposób użycia: Przy stosowaniu żeń-szenia ważne jest dawkowanie, w zależności od pochodzenia, może zawierać różne ginzenozydy, co powinno być brane pod uwagę przy ustalaniu dawek. W handlu występują liczne preparaty przygotowywane z żeń-szenia i należy je dawkować według zaleceń producenta.

Dziurawiec zwyczajny – Hypericum perforatum (3). Surowiec stanowią Herba Hyperici.Skład: garbniki 9-12%, w tym kwas chlorogenowy i kwas kawowy, flawonidy ok. 4%, pochodne kwercytyny, głównie hyperozyd, izokwercytyna, rutozyd, naftodwuantrony do 1% z hypercytyną i pseudohypercytyną włącznie oraz olejek eteryczny do 1% zawierający głównie alfa-pinen i gurjunen.

Działanie i zastosowanie: Surowiec zastosowany zewnętrznie w postaci tzw. Oleum Hyperici ułatwia gojenie się ran. Zastosowany wewnętrznie wykazuje działanie przeciwdepresyjne. Wyciągi z dziurawca mają właściwości ściągające i rozkurczające mięśnie gładkie. Owoce wykazują działanie przeciwbakteryjne.

Stosowany w zaburzeniach psychowegetatywnych, stanach depresyjnych, niepokoju nerwowym i lęku, chorobach wątroby i żołądka.

Sposób użycia: 2-4 g surowca lub 0,2-1,0 mg hiperycyny dziennie.

Preparat: Remotiv Johanniskraut – Dragées firmy Zeller-Romanshorn – Szwajcaria.

Skład: zawiera 250 mg standaryzowanego suchego wyciągu z nadziemnych części ziela dziurawca zebranego w okresie kwitnięcia, standaryzowanego na 50 mg całości hiperycyny.

Wskazania: przygnębiony nastrój, labilność nastroju, niepokój wewnętrzny i w związku z tym zaburzenia zasypiania i snu.

Dawkowanie: dorośli biorą 2 razy rano i wieczorem po jedzeniu.

Preparat musi być stosowany co najmniej 14 dni. Zaleca się terapię 4 do 6 tygodni.

Miłorząb japoński – Ginkgo biloba L. (5, 6). Skład i występowanie: wyciąg z miłorzębu (Ginkgo biloa G.b.) budzi duże zainteresowanie wielu specjalności medycznych ze względu na szerokie i wielokierunkowe działanie. Występuje pod postacią preparatów o nazwie: Tenakan, Glinkor, Rökan, Gincoben, Intersan – sporządzonych przy użyciu mieszaniny acetonowo-wodnej z liści drzewa Ginkgo biloba, które rosną między innymi w Japonii, Korei Południowej i Francji. Wyciąg z G.b. zawiera dwie podstawowe grupy związków chemicznych: flawonoidy i terpeny. Poza tym znajduje się w nim pewna ilość kwasów organicznych, nadających wyciągowi charakter kwaśny i poprawiający rozpuszczalność ciał czynnych w wodzie. Są to kwasy: hydroksykinuretyczny, kinuretyczny, wanilinowy, p-hydroksybenzoesowy i inne.

Terpeny stanowią 6% ciał czynnych zawartych w wyciągu. Mają one unikatową budowę chemiczną, charakterystyczną tylko dla G.b.; zostały opisane przez badaczy japońskich. Wyróżnia się w nich ginkolidy A, B, C oraz bilobalidy.