© Borgis - Postępy Fitoterapii 1/2001, s. 7-14
Jerzy Lutomski
Fascynacja czosnkiem – wczoraj i dziś
Garlic fascination – yesterday and today
Instytut Roślin i Przetworów Zielarskich w Poznaniu
Summary
About 300 Allium species of Liliaceae have been in Europe identified. One of the most popular species is the common garlic – Allium sativum L., mainly used as a spice, and also as a valuable medicine. All the species of Alium genus emit a specific odour of desintegration products of sulphure compounds after their tissues were damaged. The main garlic substance – the alliine desintegrates, when influenced by the enzyme alliinase to allicine, ajoen, vinyldithiin and polysulphides. The metabolites of the main garlic consti-tuents have a relevant role in the therapy. A review of the results of chemical, pharmacological and clinical research on garlic preparates, obtained till now, have been presented. This plant is one of most thoroughtly studied herbal raw materials after the second world war. Its importance in the prophylaxis and selftreatment, especially by geriatric disorders, is by the existing research works evidenced.
Zdania o czosnku są podzielone. Dla wielu osób jest on niezbędną przyprawą w kuchni, inni uważają go za zbyteczne, aromatyczne obciążenie potrawy. Jeszcze inni wątpią w jego skuteczność leczniczą.
Obecnie czosnek przeżywa swój renesans nie tylko jako przyprawa, lecz także jako środek terapeutyczny. Jesteśmy świadkami odżywania wielu starych metod w leczeniu chorób i odkrywania na nowo dawnych surowców zielarskich – oczywiście w zgodzie ze współczesną medycyną i wiedzą nau-kową.
Konieczna jest więc obiektywna informacja, co w tych nowych i najnowszych doniesieniach o czosnku jest prawdziwe, a co przesadzone.
Ponad pół wieku prowadzi się na świecie szerokie badania chemiczne, farmakologiczne i kliniczne nad przydatnością ziół oraz leków pochodzenia roślinnego w terapii. Dotychczasowe wyniki badań jednoznacznie wskazują na to, że nie należy automatycznie odrzucać wszystkiego, co przyjęło się w medycynie tradycyjnej. Pierwszy z brzegu przykład stanowi czosnek – roślina z pogranicza środków spożywczych i leczniczych.
ODWIECZNE POŻYWIENIE I LEK
Czosnek należy do najstarszych roślin uprawnych. Już w zamierzchłej przeszłości, gdy plemiona zbieraczy i łowców przemieszczały się w poszukiwaniu roślin jadalnych i zwierząt, odkryto, że rosnące powszechnie dzikie gatunki roślin cebulowych są źródłem sytości i siły. Ceniono zwłaszcza czosnek, od kiedy stwierdzono jego moc leczniczą, która chroniła przed wieloma niebezpieczeństwami zagrażającymi zdrowiu i życiu. O wiele później ludzie porzucali stopniowo wędrowny tryb życia, aby w dogodnych miejscach budować swoje domostwa i uprawiać rośliny, które były im najbardziej przydatne. Należał do nich, oprócz gatunków traw o jadalnych ziarnach (zboża), również czosnek jako warzywo korzeniowe o cebulkach koloru białego lub fioletowego.
W obrębie rodzaju Allium, należącego do rodziny liliowatych, zidentyfikowano w Europie około 300 gatunków. Jednym z najbardziej znanych przedstawicieli rodzaju Allium jest czosnek pospolity – Alliumsativum.
Najstarsze wiadomości o stosowaniu czosnku sięgają czasów neolitycznych i pochodzą z ok. 3000 lat p.n.e. W papirusie egipskim z ok. 1600 roku p.n.e. opisany został strajk robotników zatrudnionych przy budowie piramidy, którzy nie otrzymali czosnku, jako dodatku do skąpego pożywienia. Czosnku używano prawdopodobnie nie tylko w celach przyprawowych, lecz także – i to chyba przede wszystkim – jako zabezpieczenie przeciwko infekcyjnym chorobom przewodu pokarmowego. Wzmianki o czosnku spotyka się również w Biblii, świętych księgach hinduskich oraz w literaturze starorzymskiej. W 80 roku n.e. Neron polecił wydawać legionistom rzymskim czosnek w celu zwiększenia ich sprawności i wydolności bojowej. W najnowszych czasach, podczas wojny koreańskiej wojskowi eksperci amerykańscy obliczyli, że przez spożywanie czosnku sprawność bojowa żołnierzy wzrastała aż o 11%.
Czosnek był i jest szeroko rozpowszechniony w krajach śródziemnomorskich oraz na Półwyspie Arabskim. Obok walorów przyprawowo-smakowych i konserwujących, właściwości przeciwrobacze czosnku, a zwłaszcza zapobiegające infekcyjnym schorzeniom przewodu pokarmowego, były dla ludów zamieszkujących te obszary szczególnie cenne.
Na profilaktyczne i terapeutyczne właściwości czosnku zwrócili uwagę m.in. Hipokrates i Galen. Hipokrates (460-377 p.n.e.) zalecał stosować czosnek przede wszystkim jako środek moczopędny, pobudzający krwawienia miesięczne, stymulujący czynności przewodu pokarmowego oraz pomocny w schorzeniach układu oddechowego. Galen (ok. 131-200 p.n.e.) uważał go za lek przeciw wielu dolegliwościom, podkreślając szczególnie jego antytoksyczne działanie, także przy wszelkiego rodzaju ukąszeniach i ukłuciach przez owady. Zmiażdżone ząbki czosnku zmieszane z mąką należało przykładać na ropiejące rany.
Wielu autorów epoki średniowiecza zalecało czosnek jako środek o właściwościach przeciwrobaczych i wzmacniających. Podawano go m.in. żniwiarzom (w postaci zmacerowanej z pitnym miodem lub winem). W warunkach klimatycznych subtropiku i tropiku, przy jednoczesnym częstym niedostatku dobrej wody pitnej i gospodarczej, dziś uznane dezynfekujące, bakteriostatyczne i przeciwpasożytnicze właściwości czosnku przeciwdziałały skutecznie powstawaniu i rozpowszechnianiu się epidemii.
Te właściwości czosnku miały szczególne znaczenie, zwłaszcza dla wędrownych plemion koczowników, żyjących w prymitywnych, pustynnych warunkach. Papirusy Ebersa (egipski manuskrypt z XVI w. p.n.e.) zawierają wśród 800 pozycji opis 22 preparatów leczniczych na bazie czosnku. Tradycja ta przetrwała wieki w pismach Hipokratesa, a następnie Arystotelesa. Rzymianie nie mniej niż Grecy interesowali się tą rośliną. Pliniusz skatalogował aż 61 leków czosnkowych.
Różnorodność działania terapeutycznego czosnku w świecie zarówno jako leku, jak i przyprawy stanowiła niejedną zagadkę.
W początkach XIX wieku Stephen Long podróżnik, badacz i inżynier amerykański prowadził wielką ekspedycję w Góry Skaliste. O witaminach wówczas jeszcze nie było nic wiadomo, a zabrane przez ekspedycję artykuły żywnościowe były bardzo skąpe i jednorodne. Nie można dziwić się, że wśród uczestników wyprawy wystąpił szkorbut, ciężka choroba spowodowana brakiem witamin. Przyjaźnie usposobieni Indianie zaoferowali chorym dziko rosnący czosnek Allium reticulatum, który charakteryzuje się wysoką zawartością witaminy C.
Podobno Chicago zawdzięcza właśnie czosnkowi swoją nazwę. W drodze do Wielkich Jezior Francuz Jacques Marquette – misjonarz i podróżnik – oraz jego ludzie umarliby z głodu, gdyby nie znaleźli obozowiska, na którym rosła dziwna, silnie pachnąca roślina. Był to dziko rosnący czosnek, który stanowił ratunek w obliczu głodu. Teren występowania dziko rosnącego czosnku nosił indiańską nazwę Cigaga – Wuuj. Zbudowane później w tym miejscu miasto nazwano Chicago.
Przez całe średniowiecze, a potem aż do czasów badań Pasteura (1822-1895), który wprowadził do lecznictwa pierwsze szczepionki, czosnek należał do podstawowych środków przeciw chorobom bakteryjnym. W średniowieczu, podczas licznych wówczas epidemii, zalecano spożywanie czosnku lub nacieranie się nim. W okresach epidemii noszono nawet główki czosnku jako amulety chroniące przed zakażeniem, podobnie jak to czyniono w starożytnym Egipcie.
„Czosnek jest apteką rolnika” – to zdanie usłyszeć można w Siennie, gdzie starym zwyczajem w dniu św. Jana Chrzciciela spożywa się ząbki czosnku pieczone w oleju.
Siła lecznicza, którą przypisuje się tej cebulce, stanowi niejedną legendę. Według tych podań czosnek leczy większość schorzeń.
W 1971 r. w jednym ze zburzonych klasztorów tybetańskich znaleziono tablice gliniane, na których znajdowała się starochińska recepta leku z czosnkiem. Według niej należy przygotować 350 g ząbków obranego czosnku i wycisnąć przez prasę. Zmieszać sok z 300 g wysokoprocentowego czystego alkoholu i w dającym się dobrze zamknąć naczyniu przechowywać 10 dni w chłodnym miejscu. Rozlać przez gazę do buteleczek. Następnie zażywać 3 razy dziennie po 25 kropli, aż cała ilość zostanie zużyta. Tę kurację należy co jakiś czas powtórzyć. Tyle starzy Chińczycy o leku podtrzymującym zdrowie i witalność organizmu.
WŁAŚCIWOŚCI BIOLOGICZNE
Dzisiaj dowody na działanie czosnku możemy znaleźć w ponad 2500 publikacjach naukowych poświęconych jego składnikom chemicznym i właściwościom biologicznym.
Od czasów Wertheima [1884] (17) i Semmlera [1892] (16), którzy po raz pierwszy wyodrębnili charakterystycznie pachnący olejek czosnkowy, a w nim związki siarkowe, zostało przeprowadzonych mnóstwo badań nad składnikami chemicznymi tego surowca (tab. 1).
Tabela 1. Składniki czosnku i ich właściwości biologiczne.
Spośród wielu składników czosnku istotną rolę odgrywają związki siarkowe, pochodzące przede wszystkim z przemiany aminokwasów i odpowiedzialne za charakterystyczny zapach surowca. Należy do nich allicyna – produkt rozpadu nieczynnej biologicznie alliiny (ryc. 1) o charakterystycznym zapachu, należąca do najważniejszych, biologicznie aktywnych substancji czosnku.
Allicyna hamuje skupianie płytek krwi i obniża poziom tłuszczów w surowicy krwi. Działa przeciwgrzybiczo i przeciwbakteryjnie. Z badań in vitro (10) przeprowadzonych w 1998 r. w Holandii wynika, że wyciąg z czosnku hamuje rozwój Helicobacter pylori. Wyciąg ten podany wraz z omeprazolem działa synergistycznie wobec tej bakterii. Wysuwa się hipotezę, że allicyna, będąca składnikiem czynnym czosnku, może jak omeprazol łączyć się z grupą sulfhydrylową. Być może leczenie wyciągiem z czosnku pozwoli na skuteczne leczenie zakażeń H. pylori bez konieczności stosowania antybiotyków.
Kolejny produkt rozpadu alliiny stanowi ajoen, substancja wykryta w drugiej połowie lat osiemdziesiątych. Powstaje ona w wyniku samokondensacji allicyny i powoduje również hamowanie agregacji płytek krwi (trombocytów).
Ryc. 1. Produkty rozpadu alliiny.
Strukturalny profil kluczowych substancji czosnku.
Według ostatnich doniesień (7) zespołu prof. Ledezmy z Uniwersytetu w Caracas (Venezuela) ajoen ma działanie antymykotyczne, które w szerokim stopniu zostało przedstawione w badaniach in vitro i in vivo na zdiagnozowanych dermatofitozą pacjentach. Wyniki te potwierdzają, że ajoen może stanowić nową substancję do miejscowego leczenia powierzchniowych grzybic.
Winyloditiina – produkt rozpadu allicyny posiada wyraźne właściwości przeciwbakteryjne a także antyagregacyjne płytek krwi (5).
Do specyficznych substancji czosnku należą olejek (tab. 1) składający się głównie z mieszaniny wielosiarczków, które wpływają na woń i smak czosnku, a także enzymy, nukleozydy i flawonoidy. Kolejną grupę związków siarkoorganicznych, charakterystycznych dla rodzaju Allium stanowią gammaglutamylopeptydy. Związki te są dla rośliny substancjami rezerwowymi i budowlano-energetycznymi.
W czosnku znajdują się również prowitaminy A, D oraz witaminy A, B1, B2, C i PP. Szczególnie cenną właściwością witaminy B1 (tiaminy) jest jej zdolność łączenia się z substancją biologicznie czynną czosnku – allicyną. Prowadzi to w ustroju ludzkim do zwiększenia resorpcji wymienionej witaminy.
Cebulki czosnku zawierają także istotne dla organizmu człowieka mikroelementy, takie jak: Mg, Fe, Zn, Mn, B, Cu, Ca, Mo, Co spełniające rolę biokatalizatorów.
BADANIA KLINICZNE
Czosnek należy od kilku lat do najintensywniej badanych farmakologicznie i klinicznie roślin leczniczych. Znajduje się na liście leków roślinnych, których skuteczność terapeutyczna wg obecnego stanu wiedzy została obok ośmiu innych surowców zielarskich potwierdzona przez badania kontrolowane i dobrze udokumentowane doniesienia z lekarskich doświadczeń (tab. 2).
Tabela 2. Czosnek wśród udokumentowanych doświadczalnie roślin leczniczych (14).
| Surowiec wzgl. wyciąg | Składniki określające skuteczność | Działanie biologiczne | Zastosowanie |
| Ząbki czosnku | alliina (ok. 1%),
allicyna,
ajoen,
winyloditiina,
trójsiarczek metylopropenylowy | obniżające lipidy,
hamujące agregację trombocytów,
fibrynolityczne,
antybakteryjne,
lekko obniżające ciśnienie krwi | do wspierania diety przy podwyższonych wartościach tłuszczu we krwi, zapobieganie starczym zmianom naczyniowym |
| Wyciąg z miłorzębu | bilobalid,
ginkgolidy,
flawonoloester
| antyniedokrwienne,
przeciwniedotlenieniu,
antagonistyczne PAF,
polepszające krążenie obwodowe krwi | symptomatyczne leczenie wobec mózgowych zaburzeń |
| Ziele dziurawca | nieznane, przypuszczalnie hiperycyna i hiperforyna | antydepresyjne | lekkie i średnio-ciężkie epizody depresyjne |
| Kwiaty rumianku | chamazulen,
bisabolol,
lipofilne flawony | przeciwzapalne,
sapazmolityczne | zapalne schorzenia układu pokarmowego ze skurczami, również zastosowanie zewnętrzne |
| Kłącze kava-kava | metystycyna i chemicznie pokrewne pyrony | miejscowo znieczulające, antydrgawkowe, ośrodkowo rela-ksujące mięśnie | nerwicowe stany napięcia, strachu niepokoju |
| Owoc ostropestu | sylimaryna (flawonololignany) szczególnie sylibinina | antyhepatotoksyczne, na poziomie komórkowym wzmacnia powstawanie rybosomów i podnosi syntezę protein | dolegliwości trawienne, toksyczne schorzenia wątroby |
| Wyciąg z kasztanowca | escyna (saponina trójterpenowa) | przeciwwysiękowe, przeciwobrzękowe | dolegliwości przy schorzeniach żył w nogach |
| Liście senesu | sennozydy szczególnie sennozyd B | pobudzenie motoryki jelit, antyabsorpcyjne pobudzające wydzielanie | zaparcia, czyszczenie jelita przed diagnostyką |
| Wyciąg z głogu | nieznane, może glikozyloflawony i procyjanidyny | pozytywnie inotropowe polepszenie tolerancji na stan niedotlenienia mięśnia sercowego | poprawiające wydolność serca starczego |
Wyniki badań farmakologicznych i klinicznych nad działaniem i skutecznością czosnku zostały przedstawione przez referentów z Niemiec, Wielkiej Brytanii, Rosji, USA i Kanady podczas berlińskiego sympozjum „International Garlic Research”, zorganizowanego przy okazji VI Kongresu Towarzystwa Fitoterapeutycznego, a ostatnio pogłębione na sympozjum „Phytopharmakaforschung 2000” (w Bonn).
Segel, Casper i Walter (12) (z Instytutu Fizjologii FU w Berlinie) badali wpływ wodnych wyciągów czosnku i wyizolowanych metabolitów alliiny, jak allicyny i ajoenu oraz peptydów gamma-glutamylowych na elektromechaniczne właściwości ludzkich naczyń wieńcowych po transplantacji serca.
Schiewe i Hein (13) przebadali 97 pacjentów z pierwotną hipercholesterolemią pod kątem obniżania poziomu lipidów przez olejek czosnkowy. Dawka dobowa wynosiła 10 mg olejku. Czas obserwacji wynosił 3 bądź 6 miesięcy. U 28 spośród 97 pacjentów leczenie okazało się skuteczne dopiero po 3 miesiącach, poziom cholesterolu w osoczu spadł o 7,8%, poziom trójglicerydów o 12,2%, zaś wartości LDL o 10,2%. Wartości HDL wzrosły u tych pacjentów średnio o 10%. Przedłużenie kuracji do 6 miesięcy spowodowało u pozostałych 69 pacjentów znaczące zmniejszenie zawartości w osoczu sumy cholesterolu (o 14,1%), trójglicerydów (o 20,2%) i LDL (o 18,8%). Wartości HDL w tym samym czasie wzrosły o 17,6%. Wszystkie wyniki były statystycznie znaczące przy p <0,001. U 87 spośród 97 pacjentów osiągnięto cel kuracji – obniżenie wartości cholesterolu w osoczu do poziomu poniżej 260 mg/100 ml.
U wszystkich pacjentów stwierdzono, obok zmniejszenia stężenia sumy cholesterolu w osoczu, spadek ilościowy trójglicerydów i LDL, a także zwiększenie stężenia HDL.
W ocenie zapobiegawczych właściwości czosnku w schorzeniach serca i układu krążenia decydującą rolę odgrywa, obok zmniejszenia poziomu cholesterolu i obniżenia ciśnienia krwi, również poprawa przepływu krwi oraz związanego z tym krążenia obwodowego. Badania w tej dziedzinie prowadziły do tej pory głównie zespoły uniwersyteckie z Hamburga i Aachen pod kierownictwem Kiesewettera (12). Łącznie w ośmiu próbach klinicznych wykazano, że czosnek zmniejsza agregację trombocytów i jest skuteczny u pacjentów z miażdżycowymi przewężeniami naczyń w nogach. Istotnym czynnikiem, odpowiedzialnym za zmniejszenie tempa przyrostu złogów, może być właśnie proces hamowania agregacji trombocytów.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Breithaupt-Grögler K., et al.: Circulation 1997, 96, 2549. 2. Durkalec J., Hasik J.: Nowiny Lekarskie 1997, nr 66, 692. 3. Hasik J.: Herba Polonica 1998, 44, nr 2, 147. 4. Koch H.P., Hahn G.: Knoblauch. Grundlagen der therapeutischen Anwendung von Allium sativum L. Urban & Schwarzenberg München – Wien – Baltimor 1988, 8. 5. Koch H.P., Lawson L.D.: Garlic, The Science and Therapeutic Application of Allium sativum L. and Related Species. Wyd. II. Wiliams & Wilkins, Baltimore, Philadelphia, London, 1996, p.101-113, p.163. 6. Kościelny J. et al.: Atherosclerosis 1999, 144, 237. 7. Ledezma E. et al.: Arzneim.-Forsch./Drug Res. 1999, 49(1), nr 6. 8. Matsuura H. et al.: Phytomedicine, Supplement II, 2000, 48. 9. Morck H.: Pharm. Ztg. 1997, 142, nr 10, 40. 10.Na podstawie Scrip, 21 października 1998, nr 2380, 23; wg Biuletynu Leków 1999, 8, nr 1. 11. Okuhira M., et al.: Phytomedicine, Supplement II, 2000, 49. 12. Reuter H.D.: 6 Kongress der Gesellschaft für Phytotherapie 1996, 17, 13. 13. Schiewe F.P., Hein T.: Zeitschr. für Phytotherapie 1995, 16, 343.14. Schulz V., Hänsel R.: Rationale Phytotherapie. Springer Verlag, Berlin Heidelberg, New York 1996, 16. 15. Siegel G. et al.: Herba Polonica 1999, 45, nr 3, 212. 16. Semmler F.W.: Arch. Pharmacol. 1892, 230, 434. 17. Wertheim Th.: Liebigs Ann. Chem. 1884, 51, 289; ibid 1885, 55, 297.
