Jeszcze do niedawna, wiedza na temat preparatów roślinnych stosowanych w lecznictwie opierała się głównie na doświadczeniu i tradycji medycyny ludowej. Z biegiem czasu, dzięki wprowadzeniu nowoczesnych metod analitycznych i farmakodynamicznych, służących do oceny substancji leczniczych, dostarczano coraz więcej danych na temat działania i skuteczności terapeutycznej samych roślin leczniczych oraz środków pochodzenia roślinnego. Znalezione w roślinach leczniczych układy strukturalne były często modelem do syntezy chemicznej nowych leków, które uznano za niezbędne w medycynie. Jako przykład substancji izolowanych z roślin można wymienić m.in.: atropinę, kodeinę, kofeinę, digoksynę, ergotaminę, morfinę, rezerpinę, skopolaminę, chininę (1). W XX wieku, mimo ogromnych osiągnięć w zakresie syntezy chemicznej, wielu naukowców oraz lekarzy praktyków zwróciło się ku fitoterapii, która stała się jedną z metod leczenia. Pod pojęciem fitoterapii, kryje się nauka, zajmująca się zastosowaniem środków leczniczych pochodzenia roślinnego. Mogą to być całe rośliny lub ich części (łodyga, korzeń, kwiat, kora), w postaci świeżej lub wysuszonej, a także otrzymane z nich soki, odwary, maceraty, syropy, kapsułki, tabletki, olejki eteryczne, wyciągi wodne, alkoholowe, olejowe i inne (2). Preparaty te powinny być przygotowane odpowiednimi metodami, które pozwolą na uzyskanie największych ilości substancji biologicznie czynnych, występujących w tym surowcu oraz innych związków im towarzyszących. Do ważniejszych grup związków czynnych zawartych w roślinach należą: cukry proste i złożone (inulina, celuloza), śluzy roślinne, glikozydy: saponinowe, goryczkowe, irydoidowe, fenolowe, cyjanogenne, alkaloidowe i inne, a poza tym alkaloidy (tropianowe – atropina, skopolamina, izochinolinowe – papaweryna, fenantrenowe – morfina, purynowe – metyloksantyny, pirydynowe i piperydynowe – nikotyna, i lobelina, chinolinowe – chinidyna), garbniki, antrazwiązki, saponiny, flawonoidy, antocyjany, kumaryny oraz olejki eteryczne. Istotny wpływ na zawartość ciał czynnych w preparacie roślinnym ma sposób uprawy oraz zbierania surowców roślinnych, ich przechowywanie, suszenie, sposób ekstrakcji, polarność rozpuszczalników itp. (3). Przed oceną skuteczności i toksyczności, preparaty lecznicze pochodzenia roślinnego powinny być poddane standaryzacji i kontroli jakości (4). W związku z tym produkt roślinny należy zbadać pod względem:

a) oceny zadeklarowanego składu, dowodów jakości produktu,

b) restrykcji odnośnie zawartości składników potencjalnie niebezpiecznych,

c) określenia warunków prawidłowego i odpowiedniego dawkowania,

d) zobligowania posiadaczy licencji do przekazywania informacji o możliwości wystąpienia działania niepożądanego.

Zgodnie z przepisami amerykańskiej organizacji do oceny leków i środków leczniczych Food and Drug Administration (FDA), metody badań przewidziane w celu dopuszczenia leku do obrotu takie jak: ocena skuteczności i bezpieczeństwa farmakoterapii, są obowiązkowe i jednakowe zarówno dla leków syntetycznych, jak i fitoterapeutyków (5). Jedną z takich metod jest ocena farmakokinetyczna leków oraz badanie dostępności biologicznej preparatów leczniczych.

Farmakokinetyka zajmuje się badaniem losów leku w organizmie, a przede wszystkim ilościową, matematyczną oceną procesów wchłaniania, dystrybucji, biotransformacji (metabolizmu) i wydalania. Stanowi ona bardzo ważną dziedzinę wiedzy farmakologicznej, gdyż pozwala na podstawie analizy matematycznej pomiarów stężeń danego leku we krwi lub moczu, ustalić parametry farmakokinetyczne, które zostaną wykorzystane w racjonalnej i bezpiecznej farmakoterapii. Efekt farmakologiczny może wystąpić tylko wtedy, jeżeli sam lek lub jego aktywny metabolit osiąga odpowiednie stężenie w miejscu właściwego działania.

Oznaczenie stężenia leku roślinnego w płynach biologicznych (krew, mocz, osocze, surowica), w przypadku preparatów roślinnych, często nastręcza duże trudności, ponieważ rośliny nie zawierają jednorodnych substancji. Skutek terapeutyczny wielu preparatów ziołowych jest zwykle wypadkową działania wielu substancji biologicznie czynnych, mających różnorodne działanie farmakologiczne (2).

Przed przystąpieniem do badań farmakokinetycznych oraz klinicznych, ekstrakty i preparaty ziołowe poddaje się ocenie jakościowej i w miarę możliwości analizie ilościowej, która pozwala określić stężenie substancji czynnych. Metody te służą również do standaryzacji leków ziołowych. W tym celu ekstrakty roślinne i preparaty ziołowe podzielono na trzy grupy: pierwszą stanowią ekstrakty lub preparaty roślinne, w których znane są substancje czynne biologicznie, do drugiej zaliczono ekstrakty lub preparaty o nieznanym składzie, a do trzeciej złożone preparaty (mieszanina), zawierające kilka leków lub ekstraktów (5).

Do identyfikacji substancji czynnych w badanym preparacie ziołowym stosuje się metody chromatograficzne (analiza jakościowa), a następnie analizę ilościową zidentyfikowanych związków metodą wysokosprawnej chromatografii cieczowej (HPLC) lub chromatografii gazowej (GC). Do tej grupy substancji można zaliczyć wiele aktywnych i toksycznych preparatów ziołowych np.: opium (Papaver somniferum), korzeń rauwolfi (Rauvolfia serpentina), liście belladonny (Atropa bella-donna) czy liście naparstnicy (Digitalis lanata) i liście senny. Ocena terapeutyczna opiera się na analizie składu chemicznego i właściwości farmakokinetycznych tych preparatów określonych na podstawie stężenia aktywnego składnika lub jego metabolitu w płynie biologicznym. Porównuje się również szybkość rozpuszczania przygotowanej postaci leku w wodzie lub w innych roztworach. Test rozpuszczalności przeprowadza się metodą HPLC (6).

W wielu preparatach ziołowych nie wiadomo dokładnie, który składnik odpowiedzialny jest za obserwowane działanie farmakologiczne. Jeżeli występuje chociaż jeden związek „podejrzewany” o to działanie, to standaryzację i analizę farmakokinetyczną przeprowadza się w oparciu o ten związek. W innych przypadkach stosuje się analizę kilku substancji czynnych. Do oceny jakościowej i ilościowej takich preparatów stosuje się metody: HPLC, GC oraz chromatografii cienkowarstwowej (TLC). Jeżeli nie uda się zidentyfikować substancji aktywnych, to szczegółowa dokumentacja chromatograficzna świadcząca o powtarzalności i dobrej rozdzielczości składników oraz szczegółowy opis ekstrakcji są wystarczające do oceny jakościowej badanego preparatu. Nie można wówczas określić parametrów farmakokinetycznych badanego preparatu roślinnego. Do takich preparatów należą m.in. wyciąg z jeżówki (Echinacea), ekstrakt z liści miłorzębu japońskiego (Ginkgo-biloba). Wyciągi przygotowane z różnych części jeżówki (korzeń, górna część) mają odmienny skład i właściwości (Echinacea purpurea, E. pallida, E. angustifolia) (7). Pomimo wykrycia w jeżówce wielu związków aktywnych farmakologicznie (polisacharydy, glikoproteiny, pochodne kwasu kawowego), wciąż nie ustalono głównego składnika czynnego (8).

Wyciąg z Ginkgo-biloba zawiera dwie podstawowe grupy związków chemicznych: flawonoidy i terpeny, a poza tym znajduje się w nim pewna ilość kwasów organicznych nadających mu kwaśny charakter i poprawiających dzięki temu rozpuszczalność ciał czynnych w wodzie (9). Analizę farmakokinetyczną wyżej wymienionych preparatów przeprowadza się oznaczając stężenia wybranych substancji aktywnych. W przypadku Ginkgo-biloba oznaczano stężenia bioflawonoidów w surowicy krwi takich jak: kamferol, izoramnetyna i kwercetyna (10).