© Borgis - Postępy Fitoterapii 2-3/2001, s. 3-8
Jerzy Lutomski
Znaczenie ziół w terapii i dietetyce*
The significance of herbs in therapy and dietetics*
Instytut Roślin i Przetworów Zielarskich
Summary
We are witnesses of reappearing of many old therapeutical methods and rediscovering of old herbal drugs. In this report herb drugs of great importance in phytotherapy and dietetics, and also a new discovered biological effects of many herbs were mentioned. The therapeutic and preventive importance of bioactive substances contained in herb extracts by civilization-related and diet-dependant diseases were discussed. The most popular all over the world is the group of herbal remedies against cought and cold. The second place take herbal analgetics, following by vitamins, mineral substances and food supplements.
The appropriate standardization of herbal preparations and dietetic supplements of plant origin with regard to the measurement of activity codeterminating substances is an important quality aspect of their reproductable effectiveness.
Surowce zielarskie przeżywają swój renesans. Jesteśmy świadkami odżywania wielu starych metod w leczeniu chorób i odkrywania na nowo dawnych surowców zielarskich – oczywiście w zgodzie ze współczesną medycyną i wiedzą naukową.
W niedalekiej przyszłości nauka dostarczy dalszych rewelacji o nowych źródłach leków w starych roślinach. Spośród ponad 400 000 gatunków roślin poznanych na ziemi, za lecznicze uważa się około 40 000 gatunków, a za dokładniej przebadane można uznać zaledwie parę tysięcy, czyli 1-1,5%. Podstawowe znaczenie w fitoterapii europejskiej odgrywa 25 surowców (tab. 1).
Tabela 1. Podstawowe surowce zielarskie.
1. bluszcz pospolity
2. czarci pazur (Harpagophytum)
3. czosnek pospolity
4. dziurawiec zwyczajny
5. glistnik jaskółcze ziele
6. głóg dwuszyjkowy
7. jemioła pospolita
8. jeżówka purpurowa
9. karczoch zwyczajny
10. kasztanowiec zwyczajny
11. kava-kava
12. kozłek lekarski
13. melisa lekarska | 14. męczennica cielista
15. miłorząb japoński
16. nawłoć pospolita/włałciwa
17. ortosyfon
18. ostropest plamisty
19. palma sabalowa
20. pokrzywa zwyczajna
21. rumianek pospolity
22. strączyniec ostrolistny - senes
23. śliwa afrykańska
24. tymianek pospolity
25. Żeń-szeń
|
Dziewięć spośród nich należy do najintensywniej przebadanych farmakologicznie i klinicznie roślin leczniczych. Znajdują się one na liście leków roślinnych, których skuteczność terapeutyczna wg obecnego stanu wiedzy została potwierdzona przez badania kontrolowane i dobrze udokumentowane doniesienia z lekarskich doświadczeń (tab. 2).
Tabela 2. Wykaz najlepiej doświadczalnie udokumentowanych roślin leczniczych.
| Surowiec wzgl. wyciąg | Składniki określające skuteczność | Działanie biologiczne | Zastosowanie |
| Ząbki czosnku | alliina (ok. 1%),
allicyna,
ajoen,
winyloditiina,
trójsiarczek metylopropenylowy | obniżające lipidy,
hamujące agregację trombocytów,
fibrynolityczne,
antybakteryjne,
lekko obniżające ciśnienie krwi | do wspierania diety przy podwyższonych wartościach tłuszczu we krwi, zapobieganie starczym zmianom naczyniowym |
| Wyciąg z miłorzębu | bilobalid,
ginkgolidy,
flawonoloester
| antyniedokrwienne,
przeciwniedotlenieniu,
antagonistyczne PAF,
polepszające krążenie obwodowe krwi | symptomatyczne leczenie wobec mózgowych zaburzeń |
| Ziele dziurawca | nieznane, przypuszczalnie hiperycyna i hiperforyna | antydepresyjne | lekkie i średnio-ciężkie epizody depresyjne |
| Kwiaty rumianku | chamazulen,
bisabolol,
lipofilne flawony | przeciwzapalne,
sapazmolityczne | zapalne schorzenia układu pokarmowego ze skurczami, również zastosowanie zewnętrzne |
| Kłącze kava-kava | metystycyna i chemicznie pokrewne pyrony | miejscowo znieczulające, antydrgawkowe, ośrodkowo rela-ksujące mięśnie | nerwicowe stany napięcia, strachu niepokoju |
| Owoc ostropestu | sylimaryna (flawonololignany) szczególnie sylibinina | antyhepatotoksyczne, na poziomie komórkowym wzmacnia powstawanie rybosomów i podnosi syntezę protein | dolegliwości trawienne, toksyczne schorzenia wątroby |
| Wyciąg z kasztanowca | escyna (saponina trójterpenowa) | przeciwwysiękowe, przeciwobrzękowe | dolegliwości przy schorzeniach żył w nogach |
| Liście senesu | sennozydy szczególnie sennozyd B | pobudzenie motoryki jelit, antyabsorpcyjne pobudzające wydzielanie | zaparcia, czyszczenie jelita przed diagnostyką |
| Wyciąg z głogu | nieznane, może glikozyloflawony i procyjanidyny | pozytywnie inotropowe polepszenie tolerancji na stan niedotlenienia mięśnia sercowego | poprawiające wydolność serca starczego |
Stopniowe, choć nie tak szybkie, jak w przypadku chemioterapeutyków, pogłębianie wiedzy o chemizmie i działaniu wielu leków roślinnych oraz ich standaryzacja spowodowały ponowne nimi zainteresowanie. Istotnym jego przejawem było zwiększenie liczby publikacji dotyczących badań fitochemicznych i związanych z nimi badań farmakologicznych. Wynikiem tego zainteresowania było wprowadzenie wielu nowych leków zawierających nowo odkryte w roślinach związki biologicznie czynne, takie jak m.in. eskulina, sylimaryna, ajoen, boldyna, winblastyna, hiperycyna, cynaryna, ginkgolidy, lektyny, saponozydy, glukany i inne polisacharydy.
Ryc. 1. Wartość obrotu recepturowo wolnych preparatów roślinnych na rynkach europejskich w I półroczu 2000 r. Deutschland grösster Phyto-Markt, Pharm. 2tg. 2000, 41, 66
Tabela 3. Wartość sprzedaży poszczególnych grup leków roślinnych na świecie*.
| | Grupa leków | Wartość w mld. dolarów |
| 1. | Leki przeciwkaszlowe i przeciw przeziębieniu | 6,5 |
| 2. | Leki przeciwbólowe | 5,0 |
| 3. | Witaminy, substancje mineralne i roślinne dodatki do żywności | 4,7 |
| 4. | Leki układu pokarmowego | 3,0 |
| 5. | Środki dermatologiczne | 2,5 |
*Ztschr. Arznei- & Gewürzpflanzen 2000, 5, nr 3-4, 114.
Analizując kształtowanie sprzedaży preparatów zielarskich nasuwa się wniosek, że podstawowe znaczenie ekonomiczne mogą mieć w przyszłości roślinne leki nasercowe, krążeniowe, przeciwmiażdżycowe, adaptogenne a także środki pochodzenia roślinnego przewidziane do stosowania w dolegliwościach przewodu pokarmowego.
W wielu wymienionych przypadkach schorzeń sprawdziła się efektywność zweryfikowanych naukowo roślin znanych wcześniej z medycyny ludowej. Należą do nich poza czosnkiem, dziurawcem, miłorzębem, rumiankiem i kavą-kavą także: imbir, jeżówka, karczochy, palma sabalowa i żeń-szeń.
Do wschodzących „gwiazd” ziołowych należą: cytryniec chiński (środek stymulujący układ immunologiczny), wąkrota azjatycka (poprawiająca sprawność komórek mózgowych), guarana (środek immunostymulujący), traganek liposokowy (środek kardiotoniczny), słonecznik bulwiasty (środek sprzyjający metabolizmowi cukrowemu), a także borówka czarna (osłabienie wzroku) i pluskwica groniasta (zalecana w zaburzeniach okresu przekwitania).
Stosowane w terapii zioła i ich przetwory cieszą się w świecie dużym i stale rosnącym uznaniem. W pierwszej połowie 2000 r. we Wspólnocie Europejskiej największą wartość obrotu lekami OTC pochodzenia roślinnego osiągnęły Niemcy (ryc. 1).
Na zakup leków ziołowych w Niemczech – wg stałych kursów wymiany – wydano 779,2 milionów dolarów (niemalże połowa wartości całego obrotu europejskiego!). Na kolejnych miejscach znalazły się Francja z obrotem 540,1 milionów dolarów i Wielka Brytania 132,6 milionów dolarów.
W Hiszpanii obrót wzrósł w pierwszym półroczu 2000 r. – o 13% osiągając wartość 65,4 miliony dolarów, we Włoszech – o 5% osiągając wartość 126,7 milionów dolarów. Wśród trzech najmniejszych rynków europejskich Belgia odnotowała wzrost o 11% a Austria o 10%. W Polsce poziom sprzedaży utrzymuje się od dwóch lat na stałym poziomie a jej wartość obrotu w pierwszym półroczu ubiegłego roku wyniosła ok. 100 milionów dolarów USA.
Najlepiej sprzedawana na świecie jest grupa roślinnych leków przeciwkaszlowych i przeciwko przeziębieniu (wzrost wynosi około 5% rocznie), dla których obroty sięgają obecnie około 6,5 miliarda dolarów. Na miejscu drugim znajdują się leki przeciwbólowe z około pięcioma miliardami dolarów, a po nich witaminy, substancje mineralne i dodatki do żywności z obrotem w wysokości 4,7 miliarda dolarów. Miejsce czwarte i piąte zajmują leki układu pokarmowego i środki dermatologiczne (tab. 3).
W połowie października ubiegłego roku w Ośrodku Badań Farmaceutycznych Uniwersytetu Ludwiga Maximiliana w Monachium odbył się III Międzynarodowy Kongres Fitoterapeutyczny z udziałem 600 uczestników całego świata. W kilku równoległych sekcjach specjaliści z dziedziny farmakologii, toksykologii i badań klinicznych przedstawili najnowsze doniesienia naukowe, między innymi, na temat dziurawca (Hypericum perforatum L.), jemioły (Viscum album L.), wierzby (Salix alba), niepokalanka mnisiego (Vitex agnus castus)i pluskwicy groniastej (Cimicifuga racemosa).
Działanie in vivo przetworów ostatniej z wymienionych roślin, stosowanych od dawna w zaburzeniach okresu przekwitania badano między innymi za pośrednictwem zmian temperatury ciała i długości snu indukowanego ketaminą u wykastrowanych samic szczura. Na rynku europejskim pojawia się coraz więcej preparatów stosowanych z powodzeniem w endokrynologii ginekologicznej na bazie aktywnych wyciągów z kłączy pluskwicy groniastej.
Tabela 4. Najczęstsze klasy fitamin występujące w środkach spożywczych*.
1. Przeciwutleniacze
1. 1.1. Flawonoidy
1. 1.2. Polifenole
2. Fitoestrogeny
1. 2.1. Izoflawony
1. 2.2. Lignany
3. Związki siarkowe
1. 3.1. Sulfidy
1. 3.2. Thiole
1. 3.3. Izocyjaniny
1. 3.4. Glukozynolaty
4. Karotenoidy
|
*Pharm. Ztg. 2000, 145, nr 11, 833.
Tabela 5. Ważniejsze klasy fitamin o przeciwnowotworowym działaniu w powszechnych środkach spożywczych i w używkach*.
| | Kwasy
feno-
lowe | Flawo-
noidy | Kuma-
ryny | Mono-
terpeny | Tri-
terpeny | Karo-
tenoidy | Gluka-
niany | Fi-
tany | Siar-
czki | Lig-
nany | In-
dole | Isotio-
cjaniany | Poli-
acetyleny | Fta-
lidy |
| Czosnek | + | | | + | + | | | | + | + | | | | |
| Zielona herbata | + | + | + | | | | + | | | | | | | |
| Soja | + | + | + | | | + | + | | | + | | | | |
| Strączkow (zboża, orzechy ziemne, ziarna) | + | + | + | | + | + | + | + | | + | | | | |
| Krzyżowe | + | + | + | + | + | + | + | | + | | + | + | | |
| Baldaszkowate | + | + | + | + | + | + | | | | + | | | + | + |
| Owoce cytrusowe | + | + | + | + | + | + | + | | | | | | | |
| Psiankowate | + | + | + | + | + | + | + | | | | | | | |
| Dyniowate | + | + | + | + | + | + | | | | | | | | |
| Lukrecja | + | + | + | | + | | | | | | | | | |
| Siemię lniane | + | + | + | | | | | | | + | | | | |
*Pharm. Ztg. 2000, 145, nr 11, 833.
Skryning świata roślinnego w poszukiwaniu substancji aktywnych biologicznie nie jest jeszcze bynajmniej zakończony, można zatem liczyć na odkrycie dalszych substancji czynnych. Zarejestrowano nowe wyniki badań nad helenanoidami z arniki o działaniu przeciwzapalnym i przeciwbólowym. Wiele doniesień naukowych, niekiedy sprzecznych, dotyczy dziurawca. Badania nad biologicznie czynnymi składnikami ciągle jeszcze nie są zakończone. Szczególne znaczenie przypisuje się hiperforynie.
Aktualne doniesienia na temat farmakologii i zastosowania jeżówki, lepiężnika oraz chemoprewencyjnej i terapeutycznej wartości Camelia sinensis wyznaczają postęp w fitoterapii.Nowe odkrycia i zastosowanie nowoczesnej chromatografii w kontroli jakości leków roślinnych stanowią wyzwania na nowe tysiąclecie.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Anton R. i wsp.: Tradycyjne rośliny lecznicze: Nutraceutyki czy środki lecznicze? Phytomedicine, Vol. 7, Suppl. II, 1-124, 2000. 2. Bauer R.: 2000 Years of Natural Product Research – Amsterdam. Planta Medica Vol. 65, nr 7 (Editorial), 589, 1999. 3. Eberwein B: Herbal Medicinal Products – in self--medication and professional therapy worldwide: An overview on trends and problems. Phytomedicine, Vol. 7, Suppl. II, 1-124, 2000. 4. Hiliam M.: Functional Food. How big is the market? The World of Food Ingeredients 50, 2000. 5. Jambor J., Reuter K.P.: Prognozowanie potrzeb surowcowych w przetwórstwie zielarskim. Herba Polonica 43, nr 4, 498, 1997. 6. Lutomski J.: Ziołolecznictwo na progu trzeciego tysiąclecia. Wiadomości Zielarskie nr 6, 1, 2000. 7. Lutomski J.: Zioła, fitofarmaceutyki i nutraceutyki. Postępy Fitoterapii nr 1, 4, 2000. 8. Metz G.: Phytamine. Prävention mit Messer und Gabel. Pharm. Ztg. 145, nr 11, 833, 2000. 9. Pank F.: Natural Products Research in the New Millennium – Internationaler Kongress der Gesellschaft für Arzneipflanzen-forschung 2000 in Zürich. Ztschr. Arznei– & Gewürzpflanzen 5, nr 3-4, 114-116, 2000. 10. Schilcher H.: Standardisierung von Phytopharmaka. Ztschr. Phytother. 21, nr 6, 291, 2000. 11. Schulz V., Hänsel R.: Rationale Phytotherapie. Springer Verlag, Berlin Heidelberg, New York 16, 1996. 12. The Herbal Medical Database 1993. 13. Wirtsschaft und Handel. Deutschalnd größter Phyto-Markt. Pharmazeutische Zeitung 145, nr 41, 66, 2000.
