Podczas jednej z moich ostatnich roboczych wizyt w Polsce, gdzie wraz z zespołem Instytutu Roślin i Przetworów Zielarskich w Poznaniu prowadzimy dogłębne badania nad wybranymi roślinami o właściwościach terapeutycznych, ku mojemu miłemu zaskoczeniu udostępniono mi świeżo wydaną w Polsce książkę zatytułowaną „Ziołolecznictwo amazońskie i andyjskie”. Książka ta, w atrakcyjnej szacie graficznej, opracowana została w języku polskim pod redakcją dr Katarzyny Żurowskiej i wydana w 2001 roku przez Tower Press w Gdańsku.

Wydaje mi się, że ten niezmiernie intrygujący tytuł książki wzbudzi zainteresowanie nie tylko u osób, których ciekawi konwencjonalna fitoterapia w Polsce i medycyna oparta na filozofii praktycznego stosowania ziół, ale również tych czytelników, których pociąga egzotyka i bogactwo form przyrody w kontekście odległych i otoczonych mgiełką tajemniczości prastarych i do dziś do końca nie poznanych, a przedwcześnie wygasłych cywilizacji, których fascynujące resztki przetrwały dumnie w formie przekazywanych ustnie tradycji i ludowej wiedzy praktycznej z pokolenia na pokolenie. Jak wynika z historycznego opisu ziołolecznictwa w rejonie Andów, co jest przedmiotem pierwszego rozdziału książki, sztuka ta była podtrzymywana jako jedna z form ludowych tradycji, i pomimo znacznego zniszczenia rodzimych form kulturalnych podczas krwawych podbojów przez konkwistadorów i późniejszego wpływu kultury hiszpańskiej, specyficzne formy tradycyjnego ziołolecznictwa w unowocześnionym formacie przetrwały i są nadal kultywowane w obecnych czasach.

Z uwagi na moje osobiste zainteresowanie tematyką, trudno było mi się oprzeć zachęcie ze strony Redakcji Postępów Fitoterapii, abym podzielił się z czytelnikami swoimi uwagami na temat tej książki, która opisuje w szczegółach ciekawy zestaw południowoamerykańskich ziół rozprowadzanych już, jak się zorientowałem, na rynku w Polsce w formie składników stosowanych w kosmetykach. W książce można również znaleźć opisy szeregu preparatów terapeutycznych i kosmetyków produkowanych na bazie produktów ziołowych pochodzących z południowej Ameryki, a które są dostępne na zasadzie prywatnych dostaw pocztowych na zamówienia składane bezpośrednio zagranicą.

Książka o objętości 319 stron, z niezmiernie bogatą i atrakcyjną szatą graficzną, przedstawia kompleksowo zarówno historyczny opis ziołolecznictwa w Amazonii i w rejonie Andów, jak również przedstawia zwięzłą i przejrzyście zestawioną monografię ok. 60 wybranych roślin o właściwościach leczniczych pochodzących z południowej Ameryki. Monografii powyższych ziół towarzyszy kolorowa dokumentacja fotograficzna pozwalająca na poznanie botanicznego charakteru tych egzotycznych dla Polaka roślin o właściwościach leczniczo-terapeutycznych. Niezmiernie cenna jest część książki, będąca efektem zespołowej pracy, poświęcona kuracjom z zastosowaniem roślin amazońskich i andyjskich oraz metodom wspomagania terapii ziołowych, włącznie z opisem profilaktycznych i leczniczych właściwości kąpieli ziołowych, który to opis uzupełniono historycznym przeglądem balneologii jako terapii opartej głównie na filozofii kuracji, według systemu rozpropagowanego w Europie przez ks. Kneippa.

O ile historyczne opisy i monografie ziół amazońskich i andyjskich, wraz z ich zastosowaniem w praktyce terapeutycznej, są niezmiernie przydatne dla profesjonalistów i interesujące dla przeciętnego czytelnika, to muszę podkreślić szczególnie wyraźnie zaznaczony akcent rzetelności przedstawienia aspektów historycznych, etnograficznych i praktycznego wykorzystania wielowiekowej mądrości ludowej w stosowaniu tych roślin dla celów leczniczych w powiązaniu z bogatą literaturą naukowo-techniczną cytowaną w osobnym rozdziale. To sprawia, że materiał przedstawiony w książce ma solidne oparcie naukowe i praktyczne i umożliwia lekarzom na krytyczne ustosunkowanie się do materiału przedstawionego w książce w sposób rzetelny i obiektywny – rzecz rzadko spotykana przy obecnie podkreślanej komercjalności tematów przedstawianych w wydaniach poświęconych ziołom i ziołowym produktom terapeutycznym. Aspekt komercjalny – aczkolwiek poruszony w książce, bez przymusu, sprowadza się jedynie do bezpośredniego skierowania czytelnika do źródeł skąd można otrzymać bezpłatną poradę lub zakupić wybrany terapeutyk ziołowy zagranicą.

W przedmowie do pierwszego (2001 r.) wydania tej książki, prof. dr hab. dr h. c. Jerzy Lutomski podkreślił, że stanowi ona pozycję wydawniczą jak najbardziej na czasie, gdyż podaje w sposób obiektywny bogaty zasób wiadomości o roślinach leczniczych pochodzących z południowej Ameryki, zarówno dla entuzjastów, jak i sceptyków ziołolecznictwa. Dlatego poleca ją wszystkim tym, którzy studiują rośliny i ich terapeutyczno-farmakologiczne działanie i stosują tę wiedzę w praktyce, a szczególnie lekarzom, dietetykom, farmaceutom i biologom. W swej przedmowie profesor Lutomski podkreśla niezmiernie ważny aspekt interdyscyplinarności badań podstawowych roślin i integracji wyników tych badań, a także ich praktycznego wykorzystania przez nowoczesną medycynę w kontekście znaczenia właściwości etnobotanicznych i biologiczno-farmakologicznych coraz lepiej poznawanych i dogłębnie badanych ziół pochodzących z rejonów andyjskich.

Pierwsza część książki zatytułowana „Z dziejów fitoterapii amazońskiej i andyjskiej” została napisana przez peruwiańskiego doktora medycyny profesora Manuela Fernandeza Ibarguena, który jednocześnie jest wykładowcą na Uniwersytecie San Marcos w Limie, Członkiem Rady Peruwiańskiej Akademii Zdrowia oraz kierownikiem Centrum Badań Medycyny Tradycyjnej. Od lat propaguje on leczenie roślinami pochodzącymi z rejonów Amazonii i Andów. Profesor Ibarguena na 16 stronach, niezmiernie interesująco przedstawionego rozdziału, podał zarys etnograficzny i historyczny ziołolecznictwa amazońskiego i andyjskiego w kontekście trendu obserwowanego we współczesnym lecznictwie, polegającym na powrocie społeczeństw na całym świecie do naturalnych form leczenia, które obecna medycyna konwencjonalna stosuje już w coraz większym zakresie, zwłaszcza w profilaktyce zdrowotnej. Muszę podkreślić, że sposób podejścia profesora Ibarguena w jego rozdziale do kultywowania fitoterapii opartej na ziołach pochodzących z Amazonii i Andów ukazuje tę dziedzinę wiedzy jako jeden z istotnych elementów medycyny uzupełniającej, która od początku 2001 roku została formalnie uznana przez National Academy of Science w USA oraz Royal Institute of Surgeons w Wielkiej Brytanii w ramach nowo uzgodnionego pojęcia „integrated medicine” (przyp. recenzenta).

Rozdział profesora Ibarguena oparty na udokumentowanych faktach historycznych, został napisany w formie nadającej tej książce wartość dokumentu naukowego, przedstawionego w taki sposób, że można czytać ten rozdział jako rozprawę naukową dotyczącą etnografii i historii ziołolecznictwa w Ameryce Południowej, z podkreśleniem Amazonii i Andów, głównie części peruwiańskiej Andów. Jednocześnie czyta się ten rozdział jako wspaniale ilustrowany przykładami historycznymi opis podróży przez największą aptekę świata, w której przypuszcza się, że około 80% spośród odkrytych roślin ma właściwości lecznicze. W tej „nieprzebranej skarbnicy” botanicy odkryli dotąd ponad 60 000 gatunków roślin, z których skatalogowano zaledwie 6 tysięcy, a przebadano tylko niespełna 800. Rozdział ten jest podróżą, pełną wydarzeń historycznych przez wieki i poprzez geograficznie odległe i ekologicznie różne rejony Ameryki Południowej, podróżą, w czasie której profesor Ibarguena w subtelny sposób zwraca naszą uwagę na wiele roślin stosowanych od stuleci w obrzędach, do polowań lub w celach wojennych, a także przez lokalnych zielarzy – inkaskich uzdrowicieli, zwanych w zależności od plemienia pod nazwami: amautakuna, hampi camayoc, curanderos itp. – do celów leczniczych. Rozdział ten stanowi bardzo umiejętnie zredagowany opis idei profesora Ibarguena, przetłumaczonej na język polski przez lek. med. Helenę Hajduga-Serede, zgodnie z którą, otwarcie propaguje fitoterapię z zastosowaniem ziół z Amazonii i Andów, a szczególnie roślin występujących w rejonie jego rodzinnego kraju Peru. Rozdział ten świetnie oddaje atmosferę tematu i stanowi bezcenne wprowadzenie do kolejnych części książki, z nadaniem jej charakteru autentycznego opracowania popartego piśmiennictwem oraz niezaprzeczalnym autorytetem, jaki przedstawia osoba profesora Ibarguena w zakresie ziołolecznictwa opartego na roślinach leczniczych pochodzących z Amazonii i Andów.

W rozdziale drugim przedstawiono „Monografie wybranych roślin leczniczych”, które opracowane zostały przez zespół pod redakcją naukową dr nauk farm. Katarzyny Żurowskiej, przy współpracy z Włodzimierzem Cegłowskim, lek. med. Heleną Hajduga-Seredą, Jackiem Pelcem i dr n. farm. Eleną Li Pereyra, z atrakcyjnym materiałem fotograficznym opracowanym przez Dariusza Szmidta. Przedstawione monografie dotyczą 57 najbardziej popularnych, i w większości dobrze poznanych przez naukę, roślin leczniczych z peruwiańskich terenów Andów i Amazonii, które w większości uzyskały już uznanie w fitoterapii europejskiej. Monografia każdej rośliny prezentowana jest zgodnie z ogólnie przyjętym w tym rozdziale schematem: nazwa zwyczajowa używana lokalnie, nazwa łacińska gatunku i rodziny oraz nazwa angielska i polska – o ile jest wiadoma. Każda roślina przedstawiona graficznie na fotografiach, opisana została szczegółowo z punktu widzenia botanicznego w oparciu o informacje zaczerpnięte z tekstów źródłowych (zebranych w osobnym rozdziale), z podaniem terenów i rejonów ich występowania. Istotnym elementem nadającym monografiom charakter dokumentacji naukowo-popularnej jest sprecyzowanie części rośliny stosowanej dla celów leczniczych oraz opisowe podanie składu chemicznego, z wyszczególnieniem nazw związków aktywnych uznanych za biologicznie i farmakologicznie czynne, mające udokumentowane lub przypuszczalne znaczenie terapeutyczne. Obszerny opis wykorzystania danego surowca w celach leczniczych oparty został na przekazach zwyczajowych stosowanych przez mieszkańców Andów i Amazonii, przy jednoczesnym przedstawieniu możliwości wykorzystania opisanych surowców przez konwencjonalną medycynę w oparciu o zweryfikowane dane zaczerpnięte w dostępnym piśmiennictwie naukowym. W wielu przypadkach w monografiach umieszczono notatkę zatytułowaną „ciekawostki”, które dotyczą informacji o charakterze anegdotycznym i innym zastosowaniu omawianej rośliny. Rozszerza to pogląd czytelnika odnośnie alternatywnego wykorzystania opisywanych roślin (zioła, krzewy, drzewa) i ich części do celów spożywczych, technicznych, rytualnych, dekoracyjnych itp., w kontekście kultur, pokoleń i wieków, nie tylko w rejonie Amazonii i Andów, ale również w Europie, z podaniem kiedy (w przybliżeniu), przez kogo i w jaki sposób zostały sprowadzone.

W trzecim rozdziale zredagowanym przez lek. med. Marka Prusakowskiego, przy współpracy prof. dr. med. Manuela Fernadeza Ibarguena, pod tytułem „Kuracje z zastosowaniem roślin amazońskich i indyjskich”, przedstawiono propozycje kuracji leczniczych z wykorzystaniem roślin opisanych w rozdziale zawierającym monografie. Przedstawione propozycje kuracji zostały opracowane przez lekarzy konsultantów z Andean Medicine Centre, zajmujących się od lat fitoterapią andyjską i peruwiańską. Ważny jest dla czytelnika fakt, że we wprowadzeniu do rozdziału podkreślono własną wiedzę o prezentowanych kuracjach, jaką konsultanci zdobywali w Instytucie Medycyny Naturalnej peruwiańskiego Ministerstwa Zdrowia, Uniwersytecie La Molina, San Marcos, Uniwersytecie Katolickim i Limeńskim oraz w Stowarzyszeniu Fitoterapeutów Peruwiańskich. Wśród źródeł, z których zaczerpnięto propozycje kuracji, wspomniane są nazwiska takich znanych peruwiańskich autorytetów w dziedzinie fitoterapii andyjskiej i amazońskiej, jakimi są prof. Manuel Fernandez Ibarguen, dr med. Felipe Mirez, ojciec Edmund Szeliga oraz dr Lida Obregon Vilches. Zestawy ziół przedstawione w opracowaniu zostały odniesione przez autorów do kuracji zalecanych przez lekarzy fitoterapeutów działających na terenie obu Ameryk i proponowanymi (a raczej prezentowanymi – przyp. recenzenta) podczas Pierwszego Międzynarodowego Kongresu FITO 2000 zorganizowanego przez dr Lida Obregon Vilches – dyrektora American Institute of Phytotherapy w Limie.