W dniach 12-13 października 2001 r. zorganizowano w Berlinie kolejną konferencję PHYTOPHARMAKA VII. Jej organizatorem były dwa towarzystwa naukowe: Gessellsschaft für Phytotherapie i Deutsche Gessellschaft für Klinische Pharmacologie und Therapie. Uczestniczyło w niej nieco ponad 100 osób.

Podstawę wymiany poglądów stanowiły referowane wyniki badań chemicznych i klinicznych. Dotyczyły one pięciu bloków tematycznych:

1. Studia terapeutyczne w chorobach dróg oddechowych (6 referatów dot. m.in. skuteczności wyciągów z korzenia pelargonii, z liści bluszczu).

2. Studia terapeutyczne w bólach artretycznych i reumatycznych (4 referaty m.in. o właściwościach wyciągów z pieprzowca, z korzenia czarciego pazura i z kory wierzby).

3. Studia terapeutyczne w chorobach serca i krążenia krwi (3 referaty na temat właściwości wyciągów z owoców głogu i preparatów czosnku).

4. Studia terapeutyczne z preparatami dziurawca (5 referatów).

5. Dalsze aktualne badania terapeutyczne (5 referatów m.in. na temat właściwości wyciągów z Vitex agnus castus i z korzenia dymnicy).

Ze względu na łatwość adaptacji szeregu referowanych wyników badań przez polskie laboratoria badawcze, niektóre z doniesień omówię w sposób szczegółowy w ramach poszczególnych bloków tematycznych.

Celem pracy było badanie skuteczności i tolerancji wyciągu z Pelargonium sidoides (Eps) 730, w porównaniu z placebo, u pacjentów z ostrym zapaleniem oskrzeli. W sumie w badaniach uczestniczyło 124 pacjentów (64 w grupie ekstraktu z Pelargonium sidoides, 60 w grupie placebo). Średni spadek symptomów w typowych dla zapalenia oskrzeli na 7 dzień wyniósł w grupie Eps 7,2 ± 3,1 punktów, a w grupie placebo 4,9 ± 2,7 punktów. Nie wystąpiły żadne poważne niepożądane objawy. 98,4% pacjentów i 96,7% lekarzy oceniło tolerancję Eps jako „bardzo dobrą” wzgl. „dobrą”. Wyniki tych badań potwierdzają, że wyciąg z Pelargonium sidoides 7630 jest skutecznym i pewnym lekiem roślinnym.

Celem badań była ocena skuteczności i tolerancji roślinnego wyciągu z Pelargonium sidoides (Eps) 7630, w porównaniu z placebo, zbadana u pacjentów z zapaleniem gardła i migdałków. W sumie 143 dzieci w wieku między 6 a 10 lat z ostrym zapaleniem gardła i migdałków nieuwarunkowanym obecnością paciorkowca zostało zbadanych. Roślinny wyciąg z Pelargonium sidoides 7630 jest skutecznym i bezpiecznym lekiem dla początkowego leczenia zapaleń gardła i migdałków nieuwarunkowanych obecnością paciorkowca.

Autorzy stwierdzili, że pacjenci z ostrym nasileniem przewlekłego zapalenia oskrzeli leczeni antybiotykiem, wynosili korzyści z pomocniczej terapii preparatem Esberitox^® N. Terapia lekiem Esberitox^® N prowadzi w widoczny sposób do szybszego ustępowania symptomów ciężkiej bakteryjnej infekcji, najprawdopodobniej na zasadzie wzmocnienia układu immunologicznego, który przez agresywną terapię antybiotykową ogólnie jest osłabiony.

Dla oceny rezultatów terapii na początku i po zakończeniu leczenia określano siłę i jakość bodźca kaszlowego, jak również kolor i konsystencję odkrztuszanej wydzieliny. Dla oceny zmian w funkcjach płucnych mierzono „Peak Flow Rate”. Pozytywny rozwój obserwowanych symptomów został odpowiednio uwzględniony w końcowej ocenie wyników leczenia. U 94,4% pacjentów lekarze oceniali rezultat terapii jako „bardzo dobry” lub „dobry”.

Preparat Sinuc Saft był przez prawie wszystkich pacjentów (99,0%) dobrze tolerowany. W ten sposób 74,2% lekarzy oceniło tolerancję jako „bardzo dobrą”, 24,7% jako dobrą. Jedynie u 2 pacjentów wynik był „mierny”, w żadnym przypadku „zły”.

Jako niepożądane działanie leku tylko u jednego pacjenta udokumentowano problemy z przyjmowaniem, przy czym oba wypadki przez leczącego lekarza nie były zakwalifikowane jako ciężkie.

Czterech pacjentów (1,1%) zakończyło terapię przed czasem. W żadnym przypadku niepożądane działania nie były powodem do przerwania terapii.

Ze względu na aktualnie prowadzone w Polsce szerokie badania nad wykorzystaniem wyciągu z korzenia czarciego pazura, szczególne zainteresowanie wywołał referat dr. Billera w ramach drugiego bloku tematycznego pt:. „Stopniowa terapia przy zapaleniu stawu kolanowego i przy zapaleniu stawu biodrowego wyciągiem z korzenia czarciego pazura”.

Dotychczasowe badania farmakologiczne z wyciągami z czarciego pazura wskazują na przeciwzapalne i przeciwbólowe działanie. Z powodu wielkich różnic między badanymi wyciągami dane farmakologiczne nie są jednolite. Często wybierano podawanie dootrzewnowe, które dostarcza niewielu wniosków dotyczących sposobu działania preparatów przyjmowanych doustnie.

Różne grupy składników zostały scharakteryzowane, pewne jest dotychczas tylko to, że nie tylko jeden pojedynczy składnik jest odpowiedzialny za obserwowane działanie przy schorzeniach reumatycznych. Działanie izolowanego glikozydu irydoidowego – harpagozydu nie wystarcza do działania całego wyciągu z porównywalną ilością harpagozydu. Do oceny zastosowania preparatów z Harpagophytum w praktyce na pierwszym miejscu są badania kliniczne. Z wielkiej liczby dotychczas opublikowanych badań klinicznych tylko niewiele spełnia aktualne wymogi jakości badań klinicznych.

Jako dobrze udokumentowany zakres wskazań uchodzi obecnie lumbago i lumbago – ischias. Dla zwyrodnieniowych schorzeń aparatu ruchowego w wąskim sensie, a więc dla artroz, brak dotychczas powtarzalnych klinicznych dowodów. Przedstawione zostały dwie podwójnie ślepe próby z wyciągiem z czarciego pazura LoHAr-45, zawartym w gotowym preparacie flexi-loges^® firmy Dr. Loges+Co. GmbH w Winsen. Przez 5 miesięcy sprawdzano, czy badany wyciąg jest w stanie zastąpić dotychczasową terapię ibuprofenem, przy pomocy indeksu artretyzmu WOMAC sprawdzano skuteczność dla takich wskazań, jak zapalenie stawu kolanowego i zapalenie stawu biodrowego. Wskaźnik odpowiedzi pod wpływem podawania czarciego pazura wynosił 70,8% wobec 40,9% pod wpływem placebo. Różnica była statystycznie znacząca (p = 0,041). W obserwacji z 583 pacjentami potwierdzono wspaniałą tolerancję preparatu.

Celem było zbadanie farmakokinetyki salicyny i jej głównych metabolitów u ludzi po doustnym podaniu chemicznie standaryzowanego wyciągu z kory wierzby. 1,360 mg wyciągu z kory wierzby odpowiadającego 240 mg (= 838 ?mol) salicyny badano na 10 zdrowych ochotnikach, w dwóch równych dawkach w godzinach 0 i 3. Po czasie 24 godzin oznaczano poziom w moczu i w surowicy kwasu salicylowego i jego metabolitów, np. kwasu gentyzynowego i salicylurowego przy pomocy odwróconej fazy HPLC. Obliczono stopień wydalania nerkowego, eliminację półtrwania i całkowitą biodostępność salicylanów.

Kwas salicylowy był głównym metabolitem salicyny wykrytym w surowicy (86% sumy salicylanów), obok kwasu salicylurowego (10%) i kwasu gentyzynowego (4%). Szczytowe poziomy zostały osiągnięte w ciągu dwóch godzin po podaniu doustnym. Eliminacja przez nerki nastąpiła, przede wszystkim, w formie kwasu salicylurowego. Szczytowe poziomy kwasu salicylowego wynosiły przeciętnie 1,2 mg/l, a zaobserwowane AUC (moment statystyczny zerowy) kwasu salicylowego było równe oczekiwanemu po przyjęciu 87 mg kwasu acetylosalicylowego.

Wyciąg z kory wierzby w obecnej dawce terapeutycznej prowadzi do znacznie niższego poziomu salicylanów w surowicy niż obserwowane poziomy po podaniu przeciwbólowych dawek syntetycznych salicylanów. Dlatego sama budowa kwasu salicylowego nie wyjaśnia przeciwbólowego i przeciwreumatycznego działania kory wierzby.

Kora wierzby jest bardzo często cytowana jako historyczny punkt wyjścia dla najbardziej znanej substancji świata: kwasu acetylosalicylowego, ponieważ w całej tradycyjnej historii medycyny zalecana jest do leczenia gorączkowych i bólowych schorzeń, najczęściej postaci reumatycznych. W Niemczech jednak Spirea ulmaria, względnie jej olejek zawierający metylosalicylat, prowadziła do kwasu salicylowego jako substancji czynnej („Aspiryna”). Jej pozycja w terapii schorzeń reumatycznych jeszcze za czasów patentu dotyczącego syntezy w 1877 r. była nie znana, przy czym w Anglii na temat terapii salicyną w gorączce reumatycznej umieścił publikację „Lancet” już w 1876 r.

Monografie dotyczące wyciągu z kory wierzby zredagowały Komisja E (1984) i ESCOP (1997). Zalecają one średnią dawkę dobową wyciągu z kory wierzby do 120 mg salicyny (w przypadku co najmniej 1% surowca).

Schaffner przeprowadził w 1996 r., jako projekt pilotażowy, pierwsze badania z kontrolą placebo standaryzowanego wyciągu z kory wierzby na 21 pacjentach z zespołem szyjnym, lędźwiowym lub kręgosłupowym i znalazł jednoznaczne wskazówki dotyczące przeciwbólowego działania dla podawanego przez 2 tygodnie ekstraktu z kory wierzby odpowiednio 240 mg, opierając się o skalę bólu (VAS), mniej jasne wyniki uzyskano z testem dolorymetrycznym (Schaffner W. 1997). Od tego czasu zakończono 4 badania kliniczne i opracowano nowe farmakologiczne wnioski dotyczące wyciągu z kory wierzby.

Pierwsza zgodna z GCP losowa, podwójnie ślepa próba została przeprowadzona na pacjentach z zapaleniem stawu biodrowego lub kolanowego z dawką 2x2 drażetki (każda po 340 mg wyciągu z kory wierzby z 61,8 mg sumy salicyny) przez ponad 2 tygodnie (Schmid, Lüdtke et al. 2000). Pacjenci stacjonarni poddawani byli w obu grupach (prawie równo podzielonych) różnym dodatkowym niefarmakologicznym zabiegom towarzyszącym; na koniec terapii dla głównego parametru celowego score bólu WOMAC, jak również dla populacji ITT, jak też dla populacji PP stwierdzono znaczne cofnięcie się objawów (p=0,047 wzgl. p=0,0196).

Eisenberg i wsp. (Chrubasik S., Eisenberg E. et al. 2000) prowadzili w Haifie losowe, kontrolowane placebo, kliniczne badania z wyciągiem z kory wierzby (Assalix) na 210 pacjentach z zaostrzonym chronicznym bólem pleców. Na terapię składała się dawka dobowa 2 x 390 mg wyciągu z kory wierzby, zawierająca 120 mg salicyny wzgl. 4 x 390 mg wyciągu z kory wierzby zawierającego 240 mg salicyny wzgl. placebo przez ponad 4 tygodnie, leczeniem ratunkowym był Tramadol. Głównym kryterium celu była liczba pacjentów, którzy przez 5 dni nie odczuwali bólu i nie wymagali dodatkowego leczenia Tramadolem. Pod wpływem wysokiego dawkowania kryterium celu spełniło 27/65 (39%), pod wpływem niskiego dawkowania 15/67 (21%) a pod wpływem placebo 4/59 (6%).

Różnica dla związków między dawkowaniem aktywnych grup a grupą placebo była wielce znacząca (p<0,001). Spożycie Tramadolu w grupie placebo było znacząco wyższe niż w innych grupach (p=0,001), podczas każdego tygodnia leczenia.

W otwartym lecz kontrolowanym badaniu porównywano podawanie 2 x 1 drażetki ekstraktu z kory wierzby (n=115), 2 x 2 drażetki ekstraktu z kory wierzby (n=112; w tym wypadku Assalix) i ortopedyczną terapię standardową (n=224) (Chrubasik S., Künzel O. et al. 2001). Włączono 240 pacjentów i poddawano terapii ponad 4 tygodnie. Ortopedyczna standardowa terapia reprezentowała całą gamę zwykłych specjalistycznych zabiegów terapeutycznych, które sięgały od różnych niesterydowych leków przeciwreumatycznych przez elektrostymulacje aż do gimnastyki leczniczej. Modyfikowany indeks Arhus i indeks bólu z 5 wymiarami (TPS) były parametrami celu. W grupie wysokiej dawki znalazło się 40% pacjentów bez bólu, w grupie niskiej dawki 19% a w grupie terapii standardowej 18%. W otwartej, losowej próbie porównawczej z 228 pacjentami, w tym samym wskazaniu, porównywano dawkę dobową 2 x 2 drażetki ekstraktu z kory wierzby (Assalix) z Rofecoxib w dawce dobowej 12,5 mg (Chrubasik S. 2001). Parametrem celowym był modyfikowany indeks Arhus i indeks bólu z 5 wymiarami (TPS), jak również skala VAS. Wszyscy pacjenci mieli możliwość uzyskania leczenia dodatkowego. W obu grupach zmniejszyła się średnia intensywności bólu (VAS) o 44%, indeks Arhus dla bólu o 30% wzgl. 32%, modyfikowany indeks Arhus o 21% wzgl. 22%. Zaobserwowane zmiany są trwałe i konkretne.

Wspierają hipotezę porównywalnej skuteczności obu substancji w zastosowanych dawkowaniach.