Spośród 360 gatunków aloesu, z których 20 uważa się za lecznicze, w dermatologii i kosmetyce zastosowanie znalazły dwa gatunki: aloes zwyczajny (Aloe barbadensis Mill., nazywany też Aloe vera L.) oraz aloes drzewiasty (Aloes arborescens Mill.) (ryc. 1).

Ojczyzną aloesów są suche, sawannowe i pustynne tereny Afryki Wschodniej i Południowej, Madagaskar, Sokotra i Maskareny. Stamtąd został rozpowszechniony na wiele innych rejonów świata o zbliżonych warunkach klimatycznych, dlatego obecnie możemy go spotkać w rejonie Morza Karaibskiego i Śródziemnego, Ameryce Północnej, Indiach, Indonezji, na Kaukazie i w Australii. W Polsce stosuje się przede wszystkim przetwory ze świeżych liści aloesu drzewiastego uprawianego w szklarniach (ryc. 2).

Aloes znany był w starożytności i już wtedy wykorzystywano jego wszechstronne właściwości lecznicze i kosmetyczne. Od dawna znano jego zastosowanie jako środka przeczyszczającego. Egipcjanie stosowali aloes do balsamowania zwłok, Grecy i Rzymianie przypisywali mu działanie hamujące wypadanie włosów, a Indianie wierzyli, że miąższ aloesowy posiada właściwości odmładzające. O aloesach jako gatunkach dostarczających surowców leczniczych wspominali również autorzy najstarszych podręczników medycznych Dioskurydes (Materia Medica) i Pliniusz Starszy (Naturalis Historia), gdzie wśród wielu wskazań znalazły się także choroby skóry.

Liście z rodzaju Aloe są źródłem dwóch produktów o całkiem odmiennym składzie chemicznym i zastosowaniu terapeutycznym: mleczka aloesowego pozyskiwanego z komórek perycyklicznych – po wysuszeniu tzw. alona i żelu aloesowego z komórek parenchymalnych, otrzymywanego bezpośrednio jako miąższ lub po ekstrakcji ze świeżych liści (3). Alona jest surowcem, który posiada monografie w wielu farmakopeach, a jej głównym składnikiem są glikozydy antranoidowe o silnych właściwościach przeczyszczających.

Żel aloesowy stanowi mieszaninę wielu składników, wśród których najistotniejsze znaczenie mają następujące grupy związków.

Glikoproteiny, naturalne polimery stanowiące połączenia białek z węglowodanami, w gatunkach Aloe, fizjologicznie aktywne, zwane lektynami lub fitoaglutyninami. W części białkowej wyodrębniono 16 aminokwasów, a jej cechą charakterystyczną była wysoka zawartość kwasu gluta- minowego i asparaginowego (17). Aloktyna A i aloktyna B zostały wyizolowane z Aloe arborescens, a w badaniach in vitro potwierdzono ich właściwości immunochemiczne, hemaglutynacyjne oraz pobudzające mitozę i wzrost bezwzględnej liczby limfocytów (14). Lektyny wykazują zdolność do aglutynacji komórek poprzez wiązanie fragmentów polisacharydowych błon tych komórek z aktywnym centrum lektyny, biorą udział w nieswoistej odpowiedzi immunologicznej poprzez wiązanie się z a₂-makroglobulinami (15). Badania in vivo i in vitro wydają się potwierdzać rolę aloktyny A jako immunomodulatora (7).

Polisacharydy są głównym składnikiem tzw. substancji śluzowych żelu aloesowego. Te naturalne polimery cukrów prostych tworzą zawiesinę koloidalną, której właściwości zależą od składu, pH, wielkości i stopnia rozproszenia cząsteczek koloidalnych oraz ich ładunku elektrycznego. Związki te stosunkowo szybko ulegają depolimeryzacji co zmienia właściwości reologiczne zawiesiny. Hydroliza kwaśna lub enzymatyczna zawiesiny powoduje rozkład na cukry prostsze, a ostre warunki hydrolizy prowadzą do cukrów prostych. Skład wyodrębnionych frakcji polisacharydów jest zmienny i zależy od badanego gatunku, a także klimatycznych warunków uprawy: Aloe arborescens uprawianyw Polsce zawiera głównie mannozę, arabinozę, glukozę i galaktozę (9), Aloe arborescens z rejonów Zakaukazia – kwas galakturonowy, galaktozę, ksylozę, glukozę, mannozę, arbinozę, fukozę i ramnozę (10). W Aloe vera z Sri Lanki wyodrębniono cztery frakcje, gdzie głównymi składnikami były glukoza i mannoza w stosunku od 1,5:1 do 1:19 (odpowiednio), a także śladowe ilości kwasu galakturu nowego, ksylozy, arabinozy i galaktozy (5). Polisacharydy buforują działanie kwasów i zasad, wykazują właściwości odtruwające i przeczyszczające (9), aktywują komponent C3 surowicy ludzkiej, który pobudza limfocyty B do produkcji przeciwciał, indukują opsoniny surowicy krwi usprawniające proces pochłaniania bakterii przez leukocyty (5) oraz stymulują przebieg mitozy limfocytów (2). Wskazano, że wyodrębniony acemannan jest prawdopodobnie głównym, aktywnym składnikiem frakcji polisacharydowej (3).

Polipeptydy to kolejna grupa związków wielkocząsteczkowych o właściwościach lektynopodobnych, które wykazują zdolność hemaglutynacji, aktywacji mitozy komórkowej (16) i hamowania wzrostu grzybów (4).

Enzymy w postaci izoenzymu desmutazy ponadtlenkowej, który neutralizuje anionorodnik ponadtlenkowy (13) oraz karboksypeptydazy wyizolowanej z Aloe arborescens. Karboksypeptydaza (aktywna i stabilna w pH 5,0-5,5) hamuje przepuszczalność błon komórkowych i hydrolizuje bardykininę, która jest mediatorem stanu zapalnego i odczynu alergicznego (8).

Antranoidy czyli pochodne antracenu, określane też nazwą emodyn, występują w postaci wolnej lub glikozydowej i łatwo ulegają przemianom oksydacyjnym. Są głównym składnikiem czynnym mleczka aloesowego, w żelu aloesowym obecne są w ilościach śladowych. Wykazują właściwości przeciwbakteryjne: aloe-emodyna w stosunku do Stphylococcus aureus i Helicobacter pylori (13) oraz przeciwgrzybicze: frakcje etanolowe i octanowe w stosunku do Aspergillus niger, Clodosporium herbarum, Fusarium moniliforme ialoina w stosunku do Trichophyton mentagrophytes (1).

Aloeniny, glikozydowe pochodne a-pironu. Są to aloenina A-monoglikozyd wyodrębniony z Aloe arborescens oraz aloenina B (forma diglikozydowa). Wykazują one właściwości przeciwgrzybicze w stosunku do Aspergillus niger, Clodosporium herbarum, Fusarium moniliforme (1). Ze względu na niskocząsteczkową budowę, stabilność i stosunkowo wysoką zawartość w żelu aloesowym, aloenina A jest bardzo dobrym markerem do standaryzacji preparatów farmaceutycznych. Dlatego zbadano jej trwałość, dostępność z maści aloesowych i określono jej biotransformację po podaniu doustnym (6).

Pochodne chromonu obecne w postaci C-glikozylopochodnych i ich estrów o dość silnych właściwościach antyoksydacyjnych, porównywalnych do a-tokoferolu (11) i pochłaniających promieniowanie ultrafioletowe. Wykazują one maksimum absorpcji w zakresie promieniowania UVB. Jednak aby spełniały funkcję fotoochronną powinny być użyte w stężeniu nie mniejszym niż 10%.

Aminokwasy obecne w postaci związanej i wolnej. Z gatunków Aloe wyodrębniono 18 z 22 aminokwasów egzogennych i aż 7 takich, których organizm nie jest w stanie syntetyzować tj. lizyna, treonina, walina, tryptofan, leucyna, izoleucyna, fenyloalanina (13).