© Borgis - Postępy Fitoterapii 3-4/2002, s. 53-63
Romuald Maleszka
Praktyczne zastosowanie leków ziołowych w dermatologii
The practical usage of the herb medicaments in dermatology
Katedra i Klinika Chorób Skórnych i Wenerycznych, PAM w Szczecinie
Kierownik: dr hab. med. Romuald Maleszka
Summary
The medicaments of vegetal origin properly adhibited by a physician can considerably enrich the range of therapeutic abilities in the skin and mucous membrane treatment. For the dermatologist herbs compose a group of remedies that are willingly used as an auxiliary and supplementary cure, however not uncommonly found as a main therapeutic agent in the particular skin diseases. Apart from the ready herb products it is possible to use many vegetal agents in different prescription forms. It is mainly practised in the external treatment, which is a valuable supplement to an internal therapy and in many cases it determinates the basic or even the only proper cure. Vegetal agents are the compo-nents of drugs in a considerable variety of forms, such as: liquors, creams, ointments, pastes, suspensions, aerosols, plasters, varnishes and soaps. A particular form of the vegetal origin external remedies are the therapeutic baths. The herb medicaments are used in case of many derma-tological diseases, especially the purulent skin infections and also some of the virus, fungal and parasitical contagions. The herb drugs can be as well a valuable auxiliarity to a basic treatment of callosity skin defects, atopic dermatitis, so common nowadays and seborrhoeic diseases. They have also it´s own place in cases of chronic cruris ulcers and skin changes caused by burns as well as congelation treatment. Discussing the therapy of selected dermatological illnesses with the help of the vegetal origin medicaments it is important to underline the fact, that it is often a suggestion of a supplement to a main treatment which is not to resign. Apart from that assumption, it is worth using herbs to extent the therapeutic spectrum and partly limit the usage of synthetic chemical compounds that often cause unwanted activities, what will help to minimize negative side – effects of pharmacotherapy.
Stosowanie fitoterapii w chorobach skóry i błon śluzowych jest nie zawsze dostrzeganym przez lekarzy postępowaniem alternatywnym w stosunku do silnie działających leków syntetycznych, obarczonych często znacznym działaniem niepożądanym (10). W lecznictwie dermatologicznym, oprócz gotowych preparatów ziołowych, wykorzystuje się liczne surowce roślinne w różnych postaciach recepturowych (1, 2, 3). Ma to znaczenie zwłaszcza w leczeniu zewnętrznym, które jest cennym uzupełnieniem leczenia ogólnego, a w wielu przypadkach stanowi podstawową lub jedyną metodę terapii lub postępowania kosmetycznego (5, 6, 7).
Podczas stosowania leczenia zewnętrznego wchłanianie leków przez warstwy naskórka odbywa się poprzez bierną dyfuzję, a substancje lecznicze rozpuszczalne, zarówno w tłuszczach, jak i w wodzie, są najlepiej wchłaniane. Należy również pamiętać, że stany zapalne skóry wskutek rozszerzenia naczyń włosowatych w skórze właściwej wzmagają wchłanianie leków stosowanych zewnętrznie. Podłoża ułatwiają ich wnikanie w głąb skóry oraz mogą w różnym stopniu zmieniać przepuszczalność naskórka poprzez zwiększenie jego hydratacji lub też mieszanie się z lipidami skóry. Działanie leków stosowanych zewnętrznie zależy też od postaci w której są podawane, stężenia leku, jakości podłoża i rodzaju zmian chorobowych, a ich dostępność biologiczna i aktywność pozostają w ścisłej zależności od zdolności przenikania i szybkości rozpadu metabolicznego (8, 9).
W lecznictwie dermatologicznym szeroko stosowane są surowce roślinne, które wchodzą w skład różnych postaci leków używanych zewnętrznie jako roztwory, kremy, maści, pasty, zawiesiny, zasypki, aerozole, plastry, lakiery i mydła. Szczególną postacią stosowania leków zewnętrznych pochodzenia roślinnego są kąpiele lecznicze. Wyróżniamy kąpiele ściągające, odkażające, dziegciowe i saponinowe (4).
Omawianie praktycznego zastosowania leków pochodzenia roślinnego należy rozpocząć od najczęściej spotykanych w dermatologii schorzeń jakimi niewątpliwie są ropne zakażenia skóry. Ropne choroby skóry wywoływane są najczęściej przez gronkowce oraz paciorkowce i cechują się znaczną różnorodnością. Leki pochodzenia roślinnego są w tych przypadkach cennym uzupełnieniem antybiotykoterapii, zwłaszcza przy przewlekłym i uporczywym przebiegu niektórych zakażeń. Przyczyną stosunkowo często występujących czyraków i czyraczności jest zakażenie gronkowcowe. O czyraczności mówimy wtedy, gdy czyraki są liczne i zjawiają się w postaci wysiewów. Podstawowym wykwitem jest ostro zapalny, bolesny naciek w otoczeniu mieszka włosowego, na szczycie którego po kilku dniach wytwarza się czop martwiczy (fot. 1). Zasadnicze leczenie polega na przecieraniu środkami odkażającymi i stosowaniu 10-20% maści ichtiolowej. Po usunięciu czopa martwiczego stosuje się maści odkażające z antybiotykami. Leczenie ogólne polega na stosowaniu antybiotyków oraz witamin z grupy B i witaminy A.
Fot. 1. Czyrak okolicy skroniowej
Leki pochodzenia roślinnego stosuje się tu zarówno ogólnie jak i miejscowo, zwłaszcza w zmianach przewlekłych. Od wielu lat stosowana jest Biostymina, będąca wyciągiem wodnym z liści aloesu, działająca poprzez wzmaganie mechanizmów obronnych organizmu. Lek podaje się domięśniowo raz dziennie po 1 ampułce przez 20-30 dni.
Succus Bardanae (sok ze świeżych korzeni łopianu) działa odtruwająco, podnosi odporność ustroju, zwiększa wytwarzanie żółci w wątrobie i enzymów proteolitycznych w trzustce oraz wydalanie moczu. Stosuje się go 2-3 razy dziennie po 1/2 łyżeczki z niewielką ilością wody. Mieszanka składająca się z soku dziurawca, soku korzeni łopianu, soku liści brzozy oraz soku korzeni mniszka przestraja obronność organizmu i działa przeciwbakteryjnie i odtruwająco. Stosuje się ją 2-3 razy dziennie po 25-50 kropli z niewielką ilością wody w następujących proporcjach:
| Succ. Hyperici |
sok dziurawca |
| Succ. Bardanae aa 10,0 |
sok korzenia łopianu |
| Succ. Betulae |
sok liści brzozy |
| Succ.Taraxaci aa 15,0 |
sok korzenia mniszka |
| M.f. guttae |
|
Korzystny wpływ na ogólną obronność organizmu mają również liczne preparaty czosnku podawane zwykle w tabletkach 2 razy dziennie podczas posiłków.
Kwiat nagietka (Flos Calendulae) stosowany jako Calendula-fix wzmacnia również siły obronne organizmu, a używany zewnętrznie ma działanie przeciwbakteryjne, przeciwzapalne i gojące.
Fot. 2. Figówka gronkowcowa twarzy
Wszystkie te propozycje mają również swoje zastosowanie w figówce gronkowcowej, która jest ropnym zapaleniem mieszków włosowych skóry owłosionej twarzy i szyi (fot. 2). W leczeniu miejscowym po oczyszczeniu skóry 2% spir. salicylowym, korzystnie działa maść o składzie:
| Ung. Symphyti |
maść żywokostowa |
| Tormentioli |
|
| Chlorofilani aa 10,0 |
|
| M.f. unguentum |
|
Fot. 3. Ropnie mnogie pachy
Ropnie mnogie pach są natomiast zakażeniem gronkowcowym gruczołów potowych apokrynowych w obrębie dołów pachowych (fot. 3). Schorzenie to występuje po okresie dojrzewania w postaci podskórnych guzków, które w dalszym przebiegu ulegają rozmiękaniu. Po przebiciu się guzków tworzą się przetoki, między którymi powstają bliznowate pozaciągania. Stosuje się tu antybiotyki ogólnie i miejscowo, kompresy rozgrzewające z 2% ichtiolu, maść ichtiolową i okłady odkażające. Wspomagające działanie ma tu także, tak jak w przypadku czyraków, Biostymina, preparaty czosnku i sok z korzenia łopianu. Zaleca się również picie naparów z ziół podnoszących obronność ustroju:
| Rad. Bardanae |
korzeń łopianu |
| Herb. Violae tricoloris |
ziele fiołka trójbarwnego |
| Herb. hyperici |
ziele dziurawca |
| Fr. Rosae aa 20,0 |
owoc róży |
| M.f. species |
|
Napar z łyżki tych ziół na 2 szklanki wody pije się 2 x dziennie po szklance przez 2-3 miesiące. Stosowane są także mieszanki o działaniu przeciwbakteryjnym, moczopędnym i zmniejszającym pocenie o składzie:
| Herb. Equiseti |
ziele skrzypu |
| Fol. Betulae aa 25,0 |
liść brzozy |
| Fol. Salviae 10,0 |
liść szałwii |
| M.f. species |
|
Napar z 1 łyżki przygotowanej mieszanki ziół na 2 szklanki wody pije się 1-2 razy dziennie po 1 szklance między posiłkami.
Z innych leków ziołowych mających zastosowanie w zewnętrznym leczeniu ropnych schorzeń skóry należy wymienić:
Maść z arniki górskiej (Alpine Herbs, Szwajcaria) – opakowanie 50 mg zawiera wyciąg z koszyczków arniki górskiej i olejek z owoców i drewna jałowca. Zastosowanie ma w czyrakach, a także w uszkodzeniach naskórka, krwiakach i stłuczeniach.
Babka lancetowata (Plantago lanceolata) zalecana jest miejscowo do okładów w trudno gojących się ranach, czyrakach i innych dermatozach. Wykorzystywany jest tu liść babki.
Succus plantaginis (Herbapol, Klęka) to sok ze świeżego ziela babki lancetowatej pomocny w przewlekłym nieżycie przewodu pokarmowego i w przebiegu zakażeń bakteryjnych. Podaje się 10 ml soku z niewielką ilością wody 3 x dziennie.
Polygonum-fix (Herbapol) zawiera rdest ptasi (Polygonum aviculare), a stosuje się go zewnętrznie w postaci okładów na ropiejące rany i czyraki.
Szałwia lekarska (Salvia officinalis) działa przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie zmniejszając przepuszczalność naczyń włosowatych i hamując krwawienia z uszkodzonych naczyń oraz ma działanie w nadmiernej potliwości różnego pochodzenia.
Maść szałwiowa (Alpine Herbs, Szwajcaria) zawiera wyciąg z szałwii lekarskiej i wyciąg z oczaru wirginijskigo. Zastosowanie ma w czyrakach, ropniach, zapaleniach skóry, wyprysku, trądziku młodzieńczym, lekkich oparzeniach i żylakach.
Tee-tree oil – (Föllinge Hälsprodukter) to olejek z liści drzewa herbacianego polecany w leczeniu zakażeń skóry pochodzenia bakteryjnego i grzybiczego, a także pleśniawek i brodawek.
Fot. 4. Brodawki pospolite ręki
Wśród schorzeń wirusowych skóry leki ziołowe znalazły zastosowanie w leczeniu brodawek pospolitych, kłykcin kończystych i opryszczki. Brodawki pospolite są to grudki o hiperkeratotycznej powierzchni, zwykle liczne, występujące szczególnie często na rękach i stopach (fot. 4). Leczenie polega na usuwaniu brodawek za pomocą krioterapii, wyłyżeczkowania i elektrokoagulacji. Można też stosować leki ziołowe. Do najbardziej znanych należy glistnik jaskółcze ziele (Cheliodonium maius), który może być stosowany w postaci maści:
| Herb. Cheliodoni pulv. 15,0 |
ziele glistnika |
| Lanolini |
|
| Vaselini aa 10,0 |
|
| Sol. Acidi carbolici 0,25% gutt. X |
fenol |
| M.f. unguentum |
|
Maścią smaruje się na noc brodawki i zakłada opatrunek z prestoplastu. Można również stosować na brodawki świeży sok z glistnika wyciekający ze złamanej łodygi. Często stosowana jest też podofilina, która stanowi mieszaninę różnych substancji żywicowatych otrzymanych z kłączy rosnącego w Ameryce Północnej stopowca (Podophyllum peltatum). Stosowana bywa w roztworach 5-25% np.:
| Resinae Podohylli |
0,5 |
| Glycerini |
1,0 |
| Spir. Vini 90% |
ad 10,0 |
| M. f. solutio |
|
Zaleca się precyzyjne smarowanie zwilżonym wacikiem powierzchni brodawek co 3-5 dni. Roztwór podofiliny jest stosowany z dużym powodzeniem również na kłykciny kończyste. Są to twory wydłużone i przerosłe, o nierównej, kalafiorowatej powierzchni, umiejscowione u mężczyzn najczęściej w rowku zażołędnym, na wewnętrznej powierzchni napletka i na żołędzi (fot. 5), a u kobiet na wargach sromowych (fot. 6). Leczenie należy prowadzić ostrożnie, by nie spowodować stanu zapalnego śluzówki w otoczeniu kłykcin. W zależności od ustępowania zmian, smarowanie roztworem podofiliny powtarza się co 5-7 dni. Przy występowaniu odczynu zapalnego i nadżerek zabieg powtarza się dopiero po ich ustąpieniu.
Fot. 5. Kłykciny kończyste żołędzi
Fot. 6. Kłykciny kończyste sromu
Fot. 7. Opryszczka pospolita wargi górnej
Leki ziołowe mają też swoje zastosowanie w leczeniu przewlekłej i nawracającej opryszczki występującej najczęściej na twarzy (fot. 7) i na narządach płciowych. Wyniki dotychczasowych badań wskazują, że czynnikiem wirusostatycznym są występujące w różnych gatunkach roślin wargowych garbniki, będące depsydami kwasu kawowego. Zawiera je melisa, wchodząca w skład kremu Meliherp, łagodzącego dolegliwości związane z pojawieniem się opryszczki. Z innych preparatów mających zastosowanie w opryszczce wymienić należy Esberitox N (Scharper & Brummer, Niemcy) występujący w tabletkach i płynie i zawierający wyciąg z żywotnika zachodniego, korzenia dzikiego indygo i jeżówki purpurowej. Preparat ten może skrócić okres trwania zakażenia i złagodzić dolegliwości, gdyż działa wzmacniająco i aktywizująco na naturalne mechanizmy obronne organizmu. Podawany jest 3 x dz. po 3 tabl. lub 50 kropli. Można również chore miejsca smarować tym preparatem.
Leczenie różnych postaci grzybic stało się znacznie łatwiejsze po wprowadzeniu do lecznictwa leków pochodnych imidazolu, mających wybitne działanie przeciwgrzybicze wobec dermatofitów, grzybów drożdżopodobnych, pleśniowców, a także niektórych bakterii. W ostatnich latach weszły do lecznictwa nowe, jeszcze skuteczniejsze leki z grupy triazoli: iraconazol i fluconazol, a także należąca do allylamin terbinafina. Mimo takiej mnogości doskonałych leków przeciwgrzybiczych warto pamiętać o korzystnym działaniu leków ziołowych w niektórych postaciach grzybic.
Silne działanie przeciwgrzybicze w leczeniu miejscowym wykazuje preparat roślinny na bazie soku czosnkowego, który po podaniu tymolu ma szerokie spektrum działania obejmujące dermatofity, grzyby drożdżopodobne i pleśniowce.
Fot. 8. Grzybica stóp
W przypadku grzybicy stóp (fot. 8) często współistnieje nadmierna potliwość stóp. Można wtedy zalecać przed snem moczenie nóg w naparze z mieszanki ziołowej:
| Fol. Salviae |
liść szałwii |
| Fol. Juglandis |
liść orzecha włoskiego |
| Herb. Hyssopi |
ziele hyzopu lekarskiego |
| Herb. Millefolii aa 20,0 |
ziele krwawnika |
| M. f. species |
|
Napar do moczenia nóg wykonuje się z półtorej łyżki mieszanki ziołowej na litr wody.
U osób z przewlekłym drożdżakowym zapaleniem wałów paznokciowych korzystne działanie uzupełniające leczenie przeciwgrzybicze ma również napar z mieszanki ziołowej:
| Anth. Millefolii |
koszyczek krwawnika |
| Herb. Meliloti |
ziele nostrzyka |
| Herb. Fumariae aa 20,0 |
ziele dymnicy pospolitej |
| M. f. species |
|
Napar wykonuje się z dwóch łyżek ziół w litrze wody i zaleca moczyć palce w temp. 38-40°C przez 15-20 min.
W uporczywych, przewlekłych postaciach grzybic, u osób z obniżoną odpornością, korzystne działanie wywierają omawiane wcześniej podawane doustnie preparaty czosnkowe oraz mieszanki ziołowe zawierające soki z dziurawca, korzeni łopianu, liści brzozy i korzeni mniszka.
Leki ziołowe mają zasadnicze znaczenie w zwalczaniu wszawicy głowowej i łonowej. Preparatem stosowanym od wielu lat w przypadkach wszawicy łonowej był ocet sabadylowy, który jest wyciągiem z nasion kichawca. Leczenie polega na wcieraniu leku w miejsca zakażone 2 razy dziennie przez okres 3 dni. Bardzo skuteczna jest też mieszanka:
| Hydrargyri bichlorati corrosivi |
1,0 |
| Aceti Sabadillae |
ad 300,0 |
W powszechnym użyciu jest gotowy preparat Artemisol, który zawiera między innymi wyciąg z kwiatów wrotyczu pospolitego i Delacet, stanowiący wyciąg z ziela ostróżki polnej. Wszystkie te preparaty są również podstawowymi lekami w zwalczaniu wszawicy głowowej. Leczenie polega na wcieraniu jednego z wymienionych leków w owłosioną skórę głowy, a po kilku godzinach zmywa się włosy ciepłym octem i wyczesuje gęstym grzebieniem, by usunąć pozostające gnidy. Zabieg ten należy zwykle kilkakrotnie powtórzyć.
Fot. 9. Rozległa łuszczyca pospolita
Fot. 10. Łuszczyca pospolita głowy
Łuszczyca jest jednym z najczęstszych schorzeń skóry. Występuje w różnych postaciach i w różnym umiejscowieniu. Najbardziej typowa lokalizacja to łokcie i kolana, choć często zajmuje rozległe powierzchnie skóry (fot. 9) razem z głową owłosioną (fot. 10) i paznokciami. Wykwity łuszczycowe są różnej wielkości, mają czerwonobrunatną barwę a ich powierzchnia pokryta jest obfitymi, parakeratotycznymi łuskami. Leczenie łuszczycy opiera się nadal na zewnętrznym stosowaniu cignoliny, kojarzonej obecnie często z fotochemoterapią lub selektywną fototerapią.
W przypadku fotochemoterapii doustnie stosuje się na 2 godziny przed naświetlaniem różne psoraleny, które są substancjami znajdowanymi w niektórych roślinach takich jak dziurawiec czy pasternak. Powszechnie stosowanym preparatem z tej grupy jest Oxoralen, który uwrażliwia skórę na działanie promieni ultrafioletowych z zakresu UVA.W cięższych przypadkach, zwłaszcza w łuszczycy krostkowej i erytrodermi łuszczycowej podaje się ogólnie retinoidy lub Metotrexat.
Leki pochodzenia roślinnego mogą być czynnikiem wspomagającym leczenie łuszczycy. Wśród nich na wyróżnienie zasługują preparaty zawierające kwas g-linolenowy, który jest pośrednim produktem w przemianie kwasu linolenowego (niezbędny dla organizmu nienasycony egzogenny kwas tłuszczowy) do kwasu dihomo-g-linolenowego i kwasu arachidonowego.
Naturalnym źródłem kwasu g-linolenowego jest olej otrzymywany z:
nasion czarnej porzeczki (Ribes nigrum),
wiesiołka jednorocznego (Oenothera lamarckiana),
wiesiołka dwuletniego (Oenothera biennis)
oraz ogórecznika lekarskiego (Borago officinalis).
Szczególnie liczne są różne preparaty zawierające olej z wiesiołka dwuletniego. Preparaty te najczęściej stosuje się 3 razy dziennie po 2 kapsułki. W dermatologii mają one zastosowanie jako leki wspomagające nie tylko w łuszczycy ale także w innych przewlekłych chorobach skóry jak wyprysk atopowy, trądzik, w chorobach alergicznych, nawracających chorobach bakteryjnych i wirusowych.
U chorych z łuszczycą korzystne działanie ma też Betasol aktywizujący układ enzymatyczny u chorych z łuszczycą. Lek ten zawiera wyciągi płynne z naowocni fasoli, korzenia łopianu, korzenia wilżyny, korzenia rzewienia, ziela skrzypu, ziela gryki, owoców bzu czarnego i liści brzozy. Stosuje się go 3 razy dziennie po łyżeczce na pół szklanki wody. Korzystnie działają też napary z kwiatów bzu czarnego (Sambucus nigra). Wykonuje się je z 1 łyżki kwiatów na 2 szklanki wrzącej wody i pije w dwóch porcjach po jedzeniu.
W podobny sposób zaleca się stosować napar z mieszanki ziołowej o składzie:
| Fl. Sambuci |
kwiat bzu |
| Fol. Urticae |
liść pokrzywy |
| Herb. Violae tricoloris aa 20,0 |
ziele fiołka trójbarwnego |
| Rad. Bardanae |
korzeń łopianu |
| Rad. Saponariae aa 15,0 |
korzeń mydlnicy |
| M.f. species |
|
W zewnętrznym leczeniu, zarówno łuszczycy, jak i łojotokowego zapalenia skóry głowy owłosionej, od bardzo dawna stosowane są nalewki zawierające płynny dziegieć sosnowy (Pix liquida pini). Takim preparatem dziegciowym jest np. Piniderm o składzie:
Pix liquida pini 3,0
Spir. salicyl. ad 100,0
Dobrze działają kąpiele dziegciowe, stosowane u chorych z różnymi postaciami łuszczycy 2-3 razy w tygodniu do których w ilości na 1 wannę stosuje się:
Pix liquida pini 100,0 płynny dziegieć sosnowy
Spir. Saponis kalini
Aq. dest. aa 75,0
M.f. linimentum
Temperatura tych kąpieli powinna wynosić 34-36°C, a czas 20-30 minut.
U chorych z łuszczycowym zapaleniem stawów zastosowanie znalazł Reumogran (Herbapol). Granulat ten zawiera korę wierzby, kwiat wiązówki błotnej, liście brzozy, liście pokrzywy, ziele rdestu ptasiego i ziele skrzypu. Podaje się go 3 x dz. po 1-1/2 łyżeczki granulatu po jedzeniu, popijając 1/2 szklanki płynu. Dieta chorych z łuszczycą powinna być raczej jarska z ograniczeniem tłuszczów zwierzęcych, zalecane są natomiast tłuszcze roślinne.
Zapalenie atopowe skóry to schorzenie uwarunkowane genetycznie, powiązane z I typem reakcji immunologicznej w wyniku której uwalniają się mediatory zapalenia, zarówno z komórek tucznych jak i bazofilów. U pacjentów stwierdza się również zaburzenia odporności komórkowej wyrażające się większą podatnością, głównie na zakażenia wirusowe i gronkowcowe. Schorzenie ma charakter nawracający i bardzo uporczywy. Oprócz koniecznej tu często ogólnej farmakoterapii i długotrwałego, starannego leczenia zewnętrznego, ze względu na etiologię zmian skórnych mają też zastosowanie preparaty roślinne o właściwościach immunostymulujących, na przykład olej uzyskiwany z nasion wiesiołka zawierający oprócz 70% kwasu linolenowego także 10% kwasu g-linolenowego. Niezbędne dla człowieka nienasycone kwasy tłuszczowe mogą być stosowane w atopowym zapaleniu skóry zarówno doustnie jak i miejscowo. Terapia ta opiera się na odkryciu, że schorzenie to jest związane z zaburzeniami przemiany długołańcuchowych, niezbędnych kwasów tłuszczowych, będących prekursorami wysoce aktywnych prostaglandyn E1 i E2. Dawki kwasu g-linolenowego mają więc stymulować zwiększone wytwarzanie prostaglandyny E1 o działaniu przeciwzapalnym.
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Borkowski B. i wsp. (red.): Rośliny lecznicze w fitoterapii. 1994, 213, Instytut Roślin i Przetworów Zielarskich, Poznań. 2. Korszikow M. i wsp.: Lecznicze właściwości roślin uprawnych. 1991, 321, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa. 3. Lutomski J., Alkiewicz J.: Leki roślinne w profilaktyce i terapii. 1993, 143, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. 4. Maleszka R.: Ziołolecznictwo w dermatologii. Herba Polonica, 1992, 38, Supl. 2, 207. 5. Kędzia A.: Skuteczność działania na bakterie beztlenowe alkoholowego wyciągu kwiatu rumianku (Chamomillae anthodium). Herba Polonica, 2000, 46, 86. 6. Kuźnicka B., Dziak M.: Zioła i ich stosowanie. 1988, 185, PZWL, Warszawa. 7. Ożarowski W. (red): Ziołolecznictwo. 1982, 597, PZWL, Warszawa. 8. Willuhna G.: Phytopharmaka in der Dermatologie. Zeitschrift für Phytotherapie, 1995, 16, 325. 9. Wolski T. i wsp.: Możliwości leczenia grzybic ekstraktami roślinnymi. Herba Polonica, 1997, 43, 47. 10. Wójcicki J.: Aktualne dane na temat fitoterapii z uwzględnieniem działania niepożądanego. Herba Polonica, 2001, 47, 156.
