Sympozjum Interherba 2003 było siódmym tego rodzaju spotkaniem poświęconym tematyce zielarskiej, jakie odbyło się w ramach Międzynarodowych Targów Poznańskich. Istnieje wszakże zasadnicza różnica pomiędzy tym Sympozjum, a poprzednimi, którym towarzyszyły Międzynarodowe Targi Zielarskie. Było to Sympozjum o charakterze międzynarodowym pod hasłem „Rola ziół w leczeniu i profilaktyce”.

Sympozjum odbyło się 21 marca 3003 roku. Otwarcia dokonał doc. dr hab. Przemysław M. Mrozikiewicz – dyrektor Instytutu Roślin i Przetworów Zielarskich w Poznaniu. Obradom pierwszej części Sympozjum przewodniczył prof. dr hab. Jerzy Lutomski, drugiej – doc. dr hab. Przemysław M. Mrozikiewicz. Łącznie wygłoszono 9 referatów o dość zróżnicowanej tematyce. Zostaną one krótko scharakteryzowane w kolejności ich wygłoszenia.

Jako pierwszy dr Eugeniusz K. Chyłek z Departamentu Rozwoju Wsi Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi przedstawił zebranym referat pt.: „Uwarunkowania procesów innowacji w sektorze rolnym ze szczególnym uwzględnieniem alternatywnych źródeł dochodu”. W referacie zostały omówione zmiany jakie czekają polskie rolnictwo, w tym zielarstwo, w strukturach Wspólnoty Europejskiej, a także trudności związane z ograniczeniem finansowania jednostek badawczo-rozwojowych oraz wdrażaniem przez przemysł (w tym przemysł zielarski) wyników prac innowacyjnych do praktyki. Dlatego wszelkie działania parlamentu, administracji publicznej i środowisk naukowych powinny przeciwdziałać tym tendencjom.

W swoim referacie pt. „Rola hodowli roślin w podnoszeniu jakości surowców zielarskich” dr Katarzyna Seidler-Łożykowska z Instytutu Roślin i Przetworów Zielarskich w Poznaniu zaznaczyła, że w warunkach krajowych uprawia się około 60 gatunków roślin leczniczych. Do głównych kierunków prowadzonych prac hodowlanych w reprezentowanym przez nią Instytucie należą: zawartość związków biologicznie czynnych, plon surowca i nasion, poprawa jakości surowca, przystosowanie do zbioru mechanicznego, mrozoodporność i odporność na choroby. Do hodowli wybiera się przede wszystkim gatunki ważne dla lecznictwa i przemysłu spożywczego.

Prof. dr hab. Mirosława Furmanowa, kierownik Katedry i Zakładu Biologii i Botaniki Farmaceutycznej Akademii Medycznej w Warszawie przybliżyła zebranym zagadnienia biotechnologii roślinnej, wygłaszając referat pt. „Techniki biotechnologiczne stosowane w uzyskiwaniu nowych surowców roślinnych”. Ten kierunek badawczy wynika z niedostępności niektórych roślin leczniczych, co jest następstwem rzadkości ich występowania w przyrodzie lub ochrony przed wyginięciem. W dużym stopniu problem ten rozwiązują hodowle tkankowe prowadzone in vitro. Z praktycznego punktu widzenia do najbardziej obiecujących należą techniki: szybkiego mikrorozmnażania roślin, hodowli zawiesinowych w bioreaktorach i hodowli transgenicznych korzeni w bioreaktorach rozpyłowych.

Referat pt. „Wpływ wyciągu z dziurawca na stężenie we krwi cyklosporyny A, takrolimusu i kwasu mykofenolowego u pacjentów po transplantacji nerek” wygłosił dr Ivor Roots z Instytutu Farmakologii Klinicznej Uniwersytetu Humboldta w Berlinie. Prowadzone w tej placówce badania wykazały, że podawanie wyciągów z dziurawca o działaniu przeciwdepresyjnym chorym po transplantacji nerek, otrzymujących z tego tytułu leki immunosupresyjne, takie jak cyklosporyna A oraz takrolimus z kwasem mykofenolowym, jest niewskazane. Może to powodować niezgodności, prowadzące do znacznego obniżenia tych leków we krwi i powstania ryzyka odrzucenia przeszczepionego organu.

Kolejny referat pt. „Znaczenie substancji referencyjnych dla oceny leczniczych preparatów roś-linnych” wygłoszony został przez dr. Hartwiga Sieversa, reprezentującego niemiecką firmę PhytoLab. Autor omówił w nim znaczenie substancji referencyjnych w kontekście oznaczania jakości ziołowych preparatów leczniczych i poparł to licznymi przykładami. Przedstawiona została także autorska koncepcja uzyskiwania wysoko oczyszczonych substancji referencyjnych przydatnych w kontroli jakości preparatów ziołowych.

Zagadnienia związane z zanieczyszczeniami chemicznymi i biologicznymi leków ziołowych przedstawił dr Lothar Kabelitz, także przedstawiciel niemieckiej firmy PhytoLab, w referacie pt. „Kontaminacja preparatów roślinnych w świetle regulacji europejskich – kierunki rozwoju”. Wśród zanieczyszczeń chemicznych autor zwrócił uwagę przede wszystkim na metale toksyczne, pestycydy i środki dezynfekujące. Z zanieczyszczeń biologicznych wymienione zostały drobnoustroje i ich toksyczne metabolity (mykotoksyny). Zanieczyszczenia te zostały omówione na tle wymagań i dyrektyw różnych instytucji europejskich.

Natomiast dr Olfert Landt z firmy Tib Molbiol z Niemiec wygłosił referat pt. „Rośliny genetycznie modyfikowane – niebezpieczeństwo dla populacji?”, przedstawiając w nim korzyści i ryzyko jakie niosą z sobą tego typu rośliny. Dotyczy to także roślin zielarskich.

Referat pt. „Żywność specjalnego żywieniowego przeznaczenia, suplementy diety i wzbogacanie żywności z udziałem ziół w profilaktyce chorób dietozależnych” przedstawił zebranym dr Lucjan Szponar, dyrektor Instytutu Żywności i Żywienia w Warszawie. Autor zaznaczył, że znaczna część surowców zielarskich zawiera substancje poprawiające cechy organoleptyczne pożywienia, wykazuje właściwości hipolipemiczne, stymuluje procesy odpornościowe, a także odznacza się właściwościami przeciwutleniającymi, co po ich spożyciu zmniejsza u konsumentów ryzyko powstania, a następnie rozwoju wielu chorób, w tym chorób dietozależnych. A zatem upowszechnianie ziół w zapobieganiu, wspomaganiu i leczeniu chorób dietozależnych na drodze żywieniowej jest w pełni uzasadnione.

W ostatnim referacie pt. „Przygotowanie surowców zielarskich do produkcji w celu zapewnienia jakości produktów leczniczych” mgr Dorota Prokopczyk z Głównego Inspektoratu Farmaceutycznego w Warszawie przedstawiła znaczenie jakości surowców zielarskich w świetle obowiązującego Prawa Farmaceutycznego. Wymagania te są szczególnie ważne dla producentów ziół oraz wytwórców roślinnych preparatów leczniczych.

Na tym Sympozjum zakończono. Należy podkreślić duże zainteresowanie tematyką zielarską i udział w Sympozjum wielu wybitnych znawców tego zagadnienia. I chociaż tematyka wygłaszanych referatów daleko nieraz odbiegała od hasła sympozjalnego – „Rola ziół w leczeniu i profilaktyce”, co podkreślono w dyskusji, to duża liczba osób, które do końca brały udział w obradach, świadczy o potrzebie takich spotkań i przekazie informacji dotyczących roślin leczniczych.

Pragnę nadmienić, że dla osób nie uczestniczących w Sympozjum Redakcja chce przybliżyć treść wygłoszonych referatów, zamieszczając ich obszerne streszczenia w części kronikarskiej niniejszego numeru Postępów Fitoterapii.

Następnie odbyło się posiedzenie Sekcji Fitoterapii Polskiego Towarzystwa Lekarskiego, na którym na wniosek Prezesa Sekcji – prof. dr. hab. Jerzego Alkiewicza, jednomyślnie przyjęto uchwałę w sprawie nadania czasopismu „Postępy Fitoterapii” statusu organu stowarzyszenia. Dla przypomnienia, do tej pory było ono wydawane przez Wydawnictwo Medyczne Borgis pod patronatem Sekcji Fitoterapii PTL.

Eugeniusz K. Chyłek – Zastępca dyrektora ds. nauki w Departamencie Rozwoju Wsi, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

Zmiany jakie wymuszone zostaną uczestnictwem Polski w strukturach Wspólnot Europejskich, a także te, jakie dokonały się poprzez uczestnictwo naszej gospodarki w Światowej Organizacji Handlu (WTO), Środkowoeuropejskiej Umowie o Wolnym Handlu (CEFTA) i Organizacji Gospodarczej Współpracy i Rozwoju (OECD) przyspieszają dalszą modernizację rolnictwa i obszarów wiejskich. Zmiany te poprzez poprawę skuteczności współpracy nauki i doradztwa z odbiorcami wyników ich pracy, zwłaszcza w zakresie tworzenia warunków do zwiększenia alternatywnych form zarobkowania w rolnictwie i na obszarach wiejskich powinny przyczynić się do poprawy sytuacji ekonomicznej mieszkańców obszarów wiejskich. Przykładem szansy jaka może być wykorzystana w warunkach polskiego rolnictwa i obszarów wiejskich są między innymi rośliny i przetwory zielarskie.

Uwzględniając cechy Europejskiego Modelu Rolnictwa (EMR), planowane w Polsce procesy modernizacji rolnictwa i obszarów wiejskich powinny uwzględniać fakt przyszłej spójności z rozwiązaniami wspólnotowymi. Niezależnie od tego wszelkie działania podejmowane na rzecz rolnictwa i obszarów wiejskich powinny uwzględniać wyjątkową specyfikę naszego rolnictwa i wsi i polegać na stosowaniu instrumentów zapewniających zrównoważony rozwój wszelkich form działalności gospodarczej, a tam gdzie jest to niezbędne również działania o charakterze socjalnym.

W dyskusjach często poruszane są zagadnienia niskiej innowacyjności w sektorze rolno-spożywczym przy udziale podmiotów działających bezpośrednio w jego otoczeniu. Konieczne jest więc podjęcie prac na rzecz określenia barier hamujących procesy innowacyjne, w tym barier: kompetencyjnych, finansowych, rynkowych, informacyjnych, inwestycyjnych, instytucjonalnych, prawnych oraz wynikających ze stanu przygotowania merytorycznego zasobów ludzkich.

Wprowadzenie zmian w polityce rolnej oraz w polityce naukowo-technicznej powinno wpłynąć zdecydowanie korzystnie na zwiększenie udziału nauki i służb doradczych w procesie rozwoju gospodarczego. Z pewnością potrzeba takich działań jest stanem koniecznym, a istniejąca w Polsce gospodarka rynkowa powinna wymusić, zwłaszcza w świetle integracji z Unią Europejską, konieczność ich bezwzględnego wprowadzenia do praktyki.

Istniejące obecnie kłopoty z finansowaniem wdrażania i upowszechniania rezultatów prac badawczych do praktyki, zmniejszające się zasoby kadrowe placówek naukowo-badawczych oraz brak wyraźnego zainteresowania wdrażaniem innowacji ze strony praktyki, spowodowane często słabą kondycją ekonomiczną podmiotów gospodarczych, prowadzą do strat, których nadrobienie będzie praktycznie niemożliwe. Dlatego też wszelkie działania przedstawicieli Parlamentu RP, administracji publicznej i środowiska naukowego powinny być skoncentrowane na przeciwdziałaniu tym niekorzystnym tendencjom.

Badania ostatniego dziesięciolecia związków naturalnych stosowanych w lecznictwie, jako dodatki do żywności a także barwniki, kosmetyki, związki aromatyczne i insektycydy wyraźnie wskazują, że dostarczające je rośliny są często niedostępne, występują rzadko lub są chronione. Alternatywnym źródłem do ich wykorzystania przez przemysł farmaceutyczny lub agrotechniczny jest biotechnologia roślinna.

Stosując kultury tkankowe in vitro, wiele problemów biologicznych, biochemicznych i innych jest rozwiązywanych. Należą do nich:

– transgeniczne korzenie i transgeniczne rośliny,

– wyższą zawartość związków poprawiającą stan zdrowia,

– mniejszą ilość związków toksycznych lub innych zbędnych w pożywieniu i paszy,

– zwiększenie odporności na niskie temperatury,

– podwyższenie wartości odżywczych pożywienia,

– zwiększenie odporności przeciw chorobom i zakażeniom.

W kulturach tkankowych in vitro stwierdzono występowanie wielu związków naturalnych należących do różnych grup chemicznych. Z farmaceutycznego punktu widzenia do najbardziej obiecujących wyników należy:

Dużym sukcesem było zwiększenie paklitakselu (20-30-krotne) w stosunku do ilości jaka jest w okazach rosnących w gruncie.

Można mieć nadzieję, że lepsze zrozumienie biosyntezy związków naturalnych i ich genetycznej regulacji w komórkach roślinnych da możliwość takiego modyfikowania kultur tkankowych, które pozwoli na gromadzenie potrzebnych związków w dużej ilości. W tym zakresie bardzo ważna jest współpraca różnych specjalistów.

Zgodnie z definicją zawartą w CPMP Nota do wytycznych dotyczących jakości leczniczych produktów ziołowych (CPMP/QWP/2819/00), zioła lecznicze zawierają jako substancje aktywne wyłącznie leki ziołowe lub ziołowe preparaty lecznicze. Dla każdego leku ziołowego lub ziołowego preparatu leczniczego należy przedłożyć wyczerpującą dokumentację, opracowaną na podstawie odpowiednich danych naukowych. Szczegółowe wymagania wymienione są w CPMP Nota do wytycznych dotyczących dokumentacji: procedury testowe i kryteria akceptacji dla leków ziołowych, ziołowych preparatów leczniczych i ziołowych produktów leczniczych (CPMP/QWP/2820/00). Dokumentacja musi dostarczać szczegóły charakterystyki, identyfikacji oraz testów czystości. Ilościowe oznaczenie substancji o poznanym działaniu terapeutycznym lub substancji markerowych (znacznikowych) jest również wymagane.

Zarówno dla celów identyfikacji, jak i oznaczenia ilościowego substancji o znanych właściwościach terapeutycznych oraz markerów, potrzebne są odpowiednio oczyszczone i dobrze zdefiniowane substancje referencyjne (standardy). Niekiedy, substancje referencyjne mogą być również przydatne do wykonania testów czystości. Tam, gdzie niedostępne są monografie z farmakologii wymieniające zdefiniowane markery, należy samemu wybrać i zdefiniować odpowiednie markery. Aplikant musi uzasadnić dokonany przez siebie wybór markerów. We wspomnianych powyżej wytycznych zaznacza się, że identyfikacja markera wyłącznie z użyciem chromatograficznego czasu retencji jest niewystarczająca.

Substancje referencyjne mogą być podzielone na dwie kategorie, pierwszorzędowe i drugorzędowe substancje referencyjne. Drugorzędowy standard to substancja, której charakterystykę określono na podstawie porównania z pierwszorzędową substancją referencyjną. W praktyce, identyfikacja pierwszorzędowej substancji referencyjnej wymaga zastosowania pełnego zestawu metod spektroskopowych, takich jak ¹H- i ¹³C-NMR i dwuwymiarowa NMR oraz spektrometria masowa i podczerwieni. Testy czystości dla substancji referencyjnych powinny obejmować punkt topnienia, analizę elementarną, zawartość wody i pozostałości rozpuszczalników oraz chromatograficzną ocenę czystości (np. HPLC szereg diodowy, TLC).

Zawartość substancji referencyjnej powinna być wyznaczona za pomocą dwóch niezależnych metod, np. HPLC i spektroskopii UV. Zakres charakterystyki i testowania drugorzędowej substancji standardowej może być mniejszy niż w przypadku pierwszorzędowej substancji referencyjnej. Substancje referencyjne stosowane w oznaczeniach ilościowych muszą odznaczać się wysokim stopniem czystości, najlepiej 100% ± 0,5%, wyliczonej na podstawie bezwodnego, wolnego od zawartości rozpuszczalników materiału. Substancje referencyjne muszą być używane i przechowywane w odpowiednich warunkach. W większości przypadków właściwe jest przechowywanie w temperaturze ok. +4°C. Pojemniki powinny być szczelnie zamknięte, aby zapobiec absorbowaniu wilgoci. Ważne jest, aby stabilność substancji referencyjnej była monitorowana w regularnych odstępach czasu.

W niniejszej prezentacji dyskutowane będzie znaczenie substancji referencyjnych dla oznaczania jakości ziołowych preparatów leczniczych z przykładami. Zaprezentowana też zostanie autorska koncepcja uzyskiwania wysoko oczyszczonych i dobrze udokumentowanych substancji referencyjnych przydatnych w kontroli jakości ziołowych preparatów leczniczych.

Ostatnie raporty wykazują, że ziele dziurawca powoduje interakcje leku z różnego rodzaju związkami. Przedstawiona przeze mnie praca dotyczyła oddziaływania wyciągu z dziurawca na farmakokinetykę środków immunosupresyjnych cyklosporyny A(CSA), takrolimusu (TAC) i kwasu mykofenolowego (MPA).

Metody: W badaniach otwartych wieloośrodkowych, pacjenci po transplantacji nerek otrzymywali 600 mg wyciągu z dziurawca przez 14 dni, jako dodatek do ich regularnej terapii CSA, TAC i mykofenolowego mofetylu.

Rezultaty: Badania farmakokinetyczne wykazały znaczący spadek w średniej dawce poprawiającej AUC(0-12): CSA z 3338 mg/h/L^-1 względem linii odniesienia do 1795 mg/h/L^-1, TAC z 180 ng/h/L^-1 do 75,9 ng/h/L^-1 po dwóch tygodniach leczenia zielem dziurawca. W celu osiągnięcia odpowiednich poziomów, dawka CSA musiałaby być dostosowana do średniej od 2,7 mg/dzień/kg względem poziomu odniesienia do 4,2 mg/dzień/kg w 15 dniu, dawka TAC od 0,06 mg/kg/dzień do 0,11 mg/kg/dzień. Farmakokinetyka: przy terapii wspomagającej wyciągiem z dziurawca farmakokinetyka MPA pozostała niezmieniona.

Podawanie ziołowych antydepresyjnych wyciągów z dziurawca pacjentom otrzymującym środki immunosupresyjne CSA lub TAC może powodować poważne interakcje, prowadzące do znaczącego zredukowania ich stężenia we krwi, co może być powiązane z ryzykiem odrzucenia organu. Dlatego też, immunosupresyjna terapia z jednym z wymienionych leków powinna być brana pod uwagę jako przeciwwskazanie do wspomagającego leczenia wyciągiem z dziurawca.

Pojęcie leku ziołowego odnosi się do całych, rozdrobnionych lub sproszkowanych roślin lub części roślin w stanie wysuszonym, stosowanych głównie do celów leczniczych. EMEA opublikowała Notę do Wytycznych CPMP//QWP/2820/00: Procedury Testowania i Kryteria Kwalifikacji Dla Leków Ziołowych...., która stanowi źródło wiedzy na temat ogólnych zasad dokumentacji leków ziołowych. Jednym z wymienionych tamże źródeł informacji na temat stosowanych tu metod i kryteriów jest Ph.Eur. (Farmakopea Europejska). Jednakże, sama Nota do Wytycznych opisuje kryteria kwalifikacji mające zastosowanie w opisie wszystkich leków ziołowych. Na szczególną uwagę zasługują tutaj następujące zagadnienia i zanieczyszczenia wynikające z działania czynników środowiskowych: niewłaściwa manipulacja i zanieczyszczenie mikrobiologiczne występujące na etapie hodowli, zbioru, suszenia oraz magazynowania leków ziołowych.

Potencjalne zanieczyszczanie gleby i powietrza musi być bardzo poważnie brane pod uwagę i przeanalizowane przed podjęciem decyzji o wyborze miejsca hodowli, gdyż ma ono wpływ na jakość leków ziołowych w odniesieniu do zawartości metali ciężkich i związków chemicznych. Odniesienia literaturowe zawarte w F.E.: Leki Ziołowe, Metale Ciężkie w Lekach Ziołowych i Olejach Tłuszczowych, Morszczyn; Rozporządzenie BMG: Wskazówki dotyczące Metali Ciężkich w Lekach Ziołowych, Regulacje Komisji (K.E.) No 466/2002 z poprawkami, Przewodniki ZEBS.

Technologia odpadów oraz zbiorów ma wpływ na wzrost mikroorganizmów, a więc i na czystość mikrobiologiczną leków ziołowych. Wielkość obciążenia mikrobiologicznego uzależniona jest też od procesu suszenia i zastosowanej temperatury. Polecane źródła obejmują następujące monografie F.E.: Leki Ziołowe, Jakość Mikrobiologiczna Preparatów Farmaceutycznych, Przewodnik Niemieckiego Towarzystwa Higieny i Mikrobiologii, rekomendowane przez EHIA Specyfikacje do Handlu Ziołowymi Materiałami (Surowcami) Domieszkowymi.