© Borgis - Postępy Fitoterapii 3/2004, s. 146-149
Katarzyna Karłowicz-Bodalska1
Ocena korzenia kozłka lekarskiego ( Valeriana officinalis) jako środka o działaniu uspokajającym i ułatwiającym zasypianie
Hasco-Lek S.A. we Wrocławiu
Zaburzenia snu odnotowuje się u ok. 20-40% populacji krajów zachodnio-europejskich, przy czym występowanie bezsenności lub utrudnionego zasypiania wzrasta wraz z wiekiem. Ok. 40% pacjentów stosuje leki nasenne, w tym 4-6% z tej grupy przyjmuje je regularnie (1). Efekt leczenia okazuje się jednak w wielu przypadkach nieskuteczny: badania epidemiologiczne wykazały, że ok. 40-50% przyjmujących leki w dalszym ciągu skarży się na trudności w zasypianiu.
Najczęściej stosowanymi lekami w tym schorzeniu są pochodne benzodiazepiny lub agoniści receptorów benzodiazepiny jak Zolpidem i Zopiclon. Powyższe leki, chociaż charakteryzują się szybkim i skutecznym działaniem nasennym, wykazują wiele niepożądanych efektów ubocznych (zwłaszcza przy dłuższym stosowaniu), do których należą m.in. senność, niezborność, osłabienie napięcia mięśniowego, zawroty głowy, nudności, uczucie zmęczenia i oszołomienia a przede wszystkim, przy częstym przyjmowaniu – uzależnienie (27, 30).
Liczącą grupę leków sedatywnych i ułatwiających zasypianie, pozbawionych niemal całkowicie niekorzystnych działań ubocznych przy prawidłowym dawkowaniu, stanowią preparaty sporządzane na bazie ekstraktów roślinnych. Najbardziej znanym i najlepiej zbadanym pod względem chemicznym i farmakologicznym roślinnym środkiem uspokajającym, zalecanym w umiarkowanej bezsenności (szczególnie w utrudnionym zasypianiu, spowodowanym stanami napięcia i pobudzenia nerwowego), jest korzeń kozłka lekarskiego – Radix Valerianae, zwany popularnie korzeniem waleriany (2, 3). Roślina macierzysta ( Valeriana officinalis z rodz. Valerianaceae) jest gatunkiem zbiorowym, obejmującym kilka odmian różniących się morfologią oraz składem chemicznym. W Polsce najczęściej jest uprawiana odmiana szerokolistna kozłka lekarskiego – V. officinalis L. var. latifolia Vahl. Farmakopea europejska dopuszcza do obrotu również inne gatunki, odmiany i rasy chemiczne waleriany rozpatrywane jako gatunek zbiorowy Valeriana officinalis sensu latiore ( s.l.) (5). Surowiec europejski – kłącza ( Rhizoma Valerianae) oraz korzenie ( Radix Valerianae) kozłka – pochodzi z upraw. Najważniejsze uprawy europejskie znajdują się w Belgii, Holandii i Francji. Po zbiorze (zwykle jesienią) surowiec należy ostrożnie wysuszyć w temp. nie przekraczającej 40°C.
Surowiec leczniczy (korzeń i kłącza) zawiera nie mniej niż 5 ml/kg olejku eterycznego o charakterystycznej woni, w którym stwierdzono obecność ponad 100 różnych związków chemicznych. Znaczenie farmakologiczne mają zarówno monoterpeny – borneol i eugenol, izowalerianian i octan bornylu, jak i seskwiterpeny, przede wszystkim waleranon i kwasy cyklopentano-seskwiterpenowe: walerenowy, acetoksywalerenowy i hydroksywalerenowy, których zawartość w surowcu leczniczym jest ściśle określona – 0,17% w przeliczeniu na kwas walerenowy (w suchej masie) (4, 5, 6). Obecne w korzeniu kozłka walepotriaty mono- i dienowe – związki z grupy irydoidów, wykazujące w badaniach farmakologicznych działanie sedatywne – okazały się substancjami nietrwałymi. W procesie suszenia oraz podczas przechowywania ulegają łatwo degradacji i z tego względu brak ich lub występują w surowcu w nieznacznych ilościach, nieistotnych dla działania leczniczego (7). Obecnie ich zawartość nie jest brana pod uwagę w standaryzacji surowca.
Dalszymi składnikami korzenia kozłka są fenolokwasy (kawowy, chlorogenowy i izoferulowy) oraz lignany (monoepoksylignany i pochodne diepoksylignanu) Związki te wykazują zróżnicowaną aktywność sedatywną i anksjolityczną (8).
Działanie sedatywne oraz spazmolityczne korzeni kozłka jest znane od 2000 lat (18). Do tej pory nie udało się jednak przypisać właściwości leczniczych surowca konkretnej grupie związków chemicznych. Być może stwierdzenie obecności lignanów w V. officinalis wyjaśni działanie sedatywne wodnych i alkoholowych przetworów z surowca, wolnych lub zawierających małe ilości walepotriatów i czynnych składników olejku eterycznego.
Chronologiczny opis badań farmakologicznych surowca i otrzymanych z niego substancji w zakresie działania sedatywnego jest zamieszczony w Hager´s Handbuch d. pharm. Praxis (2003) (2). Badania te, prowadzone na modelach zwierzęcych, dotyczyły wpływu na OUN ekstraktów z surowca, olejku i jego składników – jak kwas walerenowy, walerenal i waleranon oraz walepotriatów i produktów ich degradacji.
Holzl (9) w roku 1998 przeprowadził ocenę dotychczasowych badań farmakologicznych handlowego ekstraktu oraz poszczególnych substancji wyizolowanych z surowca. Metody, wykorzystywane w tych badaniach, obejmowały różne techniki: badanie spontanicznej ruchliwości zwierząt doświadczalnych, przedłużenie snu tiopentanowego, metody neurofizjologiczne (pomiar EEG), technikę dezoksyglukozową (DOG) wg Sokołowa z pomiarem zapotrzebowania na glukozę w różnych obszarach mózgu oraz badanie wiązania receptorów.
Stwierdzono, że frakcja octanowa (otrzymana w wyniku ekstrakcji wyciągu wodnego octanem etylu), zawierająca m.in. kwasy walerenowe i lignany, a pozbawiona walepotriatów i lotnych składników olejku, w badaniach in vivo z synaptosomami z kory mózgowej szczura powoduje czterokrotne podwyższenie koncentracji GABA (kwas g-aminomasłowy) w szczelinie synaptycznej (10, 11). GABA jest najważniejszym inhibitorowym neurotransmitterem, któremu przypisuje się istotną rolę w stresie i reakcjach lękowych. Przez wtórne tłumienie efektów noradrenergicznych i dopaminergicznych kwas ten jest również odpowiedzialny za sen (12, 28).
W dalszych testach zaobserwowano, że ekstrakt metylenochlorkowy z surowca obniżał zapotrzebowanie na glukozę (głównie w różnych obszarach kory mózgowej), co przemawia za działaniem hamującym aktywność neuronów i jest zgodne z dotychczas opisanym działaniem sedatywnym kozłka.
Hiller i Zetler (13) stwierdzili znaczną aktywność przeciwdrgawkową frakcji niezawierającej walepotriatów wobec pikrotoksyny, nie zaobserwowali natomiast żadnego wpływu zmniejszającego konwulsje wywołane harmanem.
Handlowy ekstrakt (LI 156) z korzenia waleriany posiada, w zależności od dawki , zdolność uwalniania melatoniny (hormon szyszynki) z jej punktów uchwytu. W stosowanych testach autoradiograficznych stwierdzono, że melatonina wykazuje w mózgu ludzkim podobne działanie do GABA (14). Badania kliniczne tego ekstraktu prowadzone z podwójnie ślepą próbą vs placebo wykazały już po 2-tygodniowej medykacji polepszenie jakości snu a po 4 tygodniach – ustąpienie stanów lękowych oraz bezsenności w grupie verum; nie stwierdzono przy tym (lub w pojedynczych przypadkach) niekorzystnych efektów ubocznych (15,16, 17).
Seskwiterpen waleranon, składnik olejku eterycznego, stosowany w dawce 5 mg/kg powoduje u myszy efekt hypotensyjny, w dawce 4 mg/kg redukuje spontaniczną aktywność zwierząt, a w dawce 100 mg/kg – powoduje znaczące przedłużenie snu wywołanego pentobarbitalem (2, 28).
Kwas walerenowy występuje w korzeniach V. officinalis w stężeniu 0,08-0,3%. Związek ten jest inhibitorem zespołu enzymów powodujących rozkład GABA w mózgu. Wykazuje także działanie depresyjne na OUN oraz działanie spazmolityczne (2).
Walepotriaty występują w korzeniu kozłka przeciętnie w ilości ok. 1%, jednak, jak już wyżej wspomniano, są nietrwałe i w ekstraktach alkoholowych (bez stabilizowania) utrzymują się w pierwotnej postaci najwyżej 2 tygodnie. Ich działanie sedatywne zostało stwierdzone definitywnie. Szczególnia aktywna okazała się frakcja walepotriatów z waleriany indyjskiej o wyraźnym działaniu anksjolitycznym, składająca się z waltratu (15%), didrowaltratu (80%) i acewaltratu (5%). Na podstawie badań przeprowadzonych na modelu perfundowanego mózgu szczura stwierdzono, że rezultatem działania waltratu jest zmniejszenie aktywności fal beta (czuwania) z jednoczesnym wzrostem frekwencji fal teta i delta (wolnych), a tym samym zmniejszenie bezsenności (19).
Głównym produktem degradacji waltratu jest baldrynal, didrowaltratu – waltroksal. Oba te związki odgrywają znaczącą rolę w redukcji spontanicznej ruchliwości zwierząt doswiadczalnych (20).
Wyizolowane z surowca lignany (zwłaszcza hydroksypinorezinol z grupy diepoksylignanów) wykazują już w niskich stężeniach (IC50 2,4 mm) szczególne powinowactwo do receptorów serotoninergicznych typu IA. Działanie to warunkuje różne efekty fizjologiczne, m.in. również sen i lęk (8, 9).
Stwierdzono ponadto, że kwas walerenowy i estry eugenolu wykazują działanie spazmolityczne na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i ściany naczyń krwionośnych (w niewielkim stopniu).
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Donath F. et al.: Critical evaluation of the effect of Valerian extract on sleep structure and sleep quality. Pharmacopsychiatry. 2000, 33, 47-53. 2.Reichling J., et al.: Valeriana. HagerROM. 2003, Springer-Vrl., Heidelberg. 3.Hadley S., Petry J.J.: Lekarz Rodzinny. 2004, IX, 54-58. 4.ESCOP Monographs, Second Edition: Valerianae radix, Valerian Root. 2003, 539-46. 5.Valerian Root – Valerianae radix. European Pharmacopoeia, Council of Europe. 6.USP 1998. 7.Bos R., et al.: Seasonal variation of the essential oil, valerenic acid and derivatives and valepotriates in Valeriana officinalis roots and rhizomes and the selection of plants suitable for phytomedicines. Planta Med. 1998, 64, 143-47. 8.Bodesheim U., Hölzl J.: Isolierung, Strukturaufklärung und Radiorezeptorassays von Alkaloiden und Lignanen aus Valeriana officinalis L. Pharmazie. 1997, 52, 386-91. 9.Hölzl J.: Baldrianwurzel. Wirksames Pharmakon bei Nervosität und Schlafstörungen. Ztschr. Phytother. 1998, 19, 47-54. 10.Santos M.S., et al.: Synaptosomal GABA release as influenced by valerian root extract – involvement by the GABA carrier. Arch. Int. Pharmacodyn. 1994, 327, 220-31. 11.Santos M.S., Ferreira F.: An aqueous extract of valerian influences the transport of GABA in synaptosomes. Planta Med. 1994, 60, 278-79. 12.Riedel E. et al.: Hemmung des GABA-Abbaus durch Valerensäurederivate Planta Med. 1982, 46, 219-20. 13.Hiller K.O., Zetler G.: Neuropharmacological studies on ethanol extracts of Valeriana officinalis L. behavioural and anticonvulsant properties. Phytother. Res. 1996, 10, 145-51. 14.Kubitschek J.: Baldrian beeinflusst Melatoninwirkung. Pharm. Ztg. 1997, 142: 49. 15.Donath F., Roots I.: Untersuchung zur Erfassung der Wirkung von Baldrianextract (Li 156) auf das Pharmako-EEG bei 16 Probanden. Ztschr. Phytother. 1995, 16 (Abstr.), 10. 16.Schulz H., et al.: The effect of valerian extract on sleep polarograpgy in poor sleepers; a pilot study. Pharmacopsychiatry. 1994, 27, 147-51. 17.Vorbach E.U., et al.: Therapie von Insomnien. Wirksamkeit und Verträglichkeit eines Baldrianpräparates. Psychopharmakotherapie. 1996, 3, 109-115. 18.Morazzoni P., Bombardelli E.: Valeriana officinalis: traditional use and recent evaluation of activity. Fitoterapia. 1995, 66, 99-112. 19.Godan P.: Analytik und Isolierung von Inhaltsstoffen aus Valeriana officinalis L.s.l. und deren pharmakologische Testung mit Rezeptor-Bindungen. Diss. Marburg 1991. 20.Wagner H., et al.: Vergleichende Untersuchungen über die sedierende Wirkung von Baldrianextrakten, Valepotriaten und ihren Abbauprodukten. Planta Med. 1980, 38, 358-65. 21.Leathwood P.D., et al.: Aqueous extract of valerian root (Valeriana officinalis L.) improves sleep quality in man. Pharmacol. Biochem. Behav. 1982, 17, 65-71. 22.Ziegler G., et al.: Efficacy and tolerability of valerian extract Li 156 compared with Oxazepam in the treatment of non-organic insomnia; a randomized, double-blind, comparative clinical study. Eur. J. Med. Res. 2002, 25, 480-86. 23.Andreatini R., et al.: Effect of valepotriates (Valerian extract) in generalized anxiety disorder: a randomized placebo-controlled pilot study. Phytother. Res. 2002, 16, 650-4. 24.Cropley M., et al.: Effect of kava and valerian on human physiological and psychological responses to mental stress assessed under laboratory conditions. Phytother. Res. 2002, 16, 23-27. 25.Blumenthal M.: German Federal Institute for Drugs and Medicinal Devices. Commission E. The Complete German Commission E monographs: therapeutic guide to herbal medicines. Austin, Tex: American Botanical Council. 1998, 227. 26.Kuhlmann J., et al.: The influenza of valerian treatment on „reaction time, alertness and concentration” in volunteers. Pharmacopsychiatry. 1999, 32, 235-41. 27.Petry J.J., Hadley S.K.: Medicinal herbs: answers and advice. Part I. Hospital Practice. 2001, 36 /7/, 57. 28.Ortiz J.G., et al.: Effects of Valeriana officinalis extracts on 3H] Flunitrazepam binding, synaptosomal [3H]GABA uptake and hippocampal [3H]GABA release. Neurochemical Res. 1999, 24, 1373-78. 29.Stevinson C., Edzard Ernst: Valerian for insomnia: a systematic review of randomized clinical trials. Sleep Medicine 2002, 1, 91-99. 30.Poyares D.R., et al.: Can valerian improve the sleep of insomniacs after benzodiazepine withdrawal? Progress in Neuro-Psychopharmacology and Biological Psychiatry 2002, 26, 539-45.
