© Borgis - Postępy Fitoterapii 4/2004, s. 173-177
Izabella Stępkowska
Porównanie działania leczniczego Lactuca sp. (L.) ( Asteraceae) na podstawie medycyny dawnej, ludowej i współczesnej
Comparison of the therapeutical activity of Lactuca sp. (L.) (Asteraceae) on the base of former, folk and up-to-date medicine
Summary
The estimation of knowledge included in old prints, literature from XIX century and instructions of folk medicine referring to therapeutical features of Lactuca sp. (L.) has been done. The above knowledge has been confronted with the up-to-date knowledge about the usage of these species in the therapy. It has been found that Lactuca sp. (L.) are a valuable medicinal plants. After complementary phytochemical and pharmacological research it can be used in the therapy of some diseases.
Niniejszy artykuł stanowi drugą część publikacji zamieszczonej w Postępach Fitoterapii 3/2004, dotyczącej działania leczniczego wybranych roślin opisanych w polskich starodrukach oraz wiadomościach ludowych i jest fragmentem obszernej pracy etnofarmakologicznej (31). Dokonano tu szczegółowego przeglądu zastosowań wybranych gatunków sałaty w medycynie dawnej, a zebrane dane porównano ze współczesnym stanem wiedzy z zakresu fitoterapii, z uwzględnieniem homeopatii. Oto przegląd używanych w ziołolecznictwie gatunków Lactuca (L.): L. sativa L. – sałata siewna, L. serriola L. (syn. L. Scariola L.) – sałata kompasowa i L. virosa L. – sałata jadowita.
Sałata siewna stanowi, zwłaszcza wiosną, istotny składnik naszej diety. Sałata kompasowa jest dość pospolita jako chwast w ogrodach, na rumowiskach, przydrożach i nasypach kolejowych na niżu i na niższych terenach górskich. Sałata jadowita (łoczyga jadowita) z rodziny astrowatych pochodzi z południowo-zachodniej i środkowej części Europy, Afryki Pn. i zachodniej części Azji (2, 22, 25, 32). W Polsce występuje rzadko w lasach, najczęściej jako roślina zdziczała. Uprawiana jest do celów farmaceutycznych (2, 22, 25, 32). Sałata kompasowa i sałata jadowita zaliczane są do trujących (2, 22, 25).
Rośliny te już w starożytności wykorzystywane były w lecznictwie, a Egipcjanie używali oleju z nasion łoczygi w żywieniu (8). O sałacie jadowitej i otrzymywanym z niej lactucarium pisali Dioscorides, Pliniusz Starszy oraz Galen. Jej narkotyczne właściwości przedstawia też Pitagoras. W średniowieczu używawano głównie nasion łoczygi, o czym wspomina św. Hildegarda. Sałatę nazywano „rośliną eunuchów”, gdyż miała hamować popęd płciowy. Do czasu odkrycia chloroformu lactucarium, czyli wysuszony sok mleczny (syn. Opium frigidum), stosowano do narkozy (32). Lactucarium pozyskane z wymienionych trzech gatunków sałaty traktuje się jako równocenne i stosuje nawet do dzisiaj w niektórych krajach w lecznictwie oficjalnym (4, 5, 8, 9, 10, 15, 16, 34) i w homeopatii (1, 11, 14).
Zarówno Marcin z Urzędowa (35) jak i Syreniusz (33), opierając się również na doświadczeniu lekarzy starożytnych, wskazują na różnorodne gatunki sałaty, jakie znano w renesansie, zwłaszcza na południu Europy, jako na surowce o bardzo zbliżonych właściwościach leczniczych. Opisują więc szczegółowo tylko sałatę siewną, używaną powszechnie jako składnik spożywczy i sałatę polną, obecnie nazwaną kompasową, występującą pospolicie w Polsce.
Marcin z Urzędowa (35)
Lactuca sativa L.
Surowiec: nasiona, liść.
Zastosowanie:
– w stanach zapalnych skóry wykorzystuje się działanie chłodzące surowca ( remedium refrigerans),
– w stanach zapalnych żołądka: przeciwdziała refluksowi żołądkowo-przełykowemu ( remedium antigastroenteropathicum),
– przy bezsenności – zwłaszcza nasiona ( remedium somniferum),
– przy obstrukcji ( remedium laxans),
– przy małej ilości pokarmu u matek karmiących ( remedium lactagogum),
– przy nocnych polucjach ( remedium anaphrodisiacum),
– jako składnik diety ( remedium haematinicum),
– sałata stosowana w diecie zmniejsza pragnienie ( remedium antidipticum).
Działanie uboczne surowca: spożywanie dużych ilości sałaty powoduje osłabienie wzroku.
Lactuca scariola L.
Surowiec: sok mleczny.
Zastosowanie:
– działa podobnie do maku polnego, działa silnie nasennie, mocniej niż L. sativa ( remedium somniferum),
– zmniejsza bóle ( remedium analgeticum),
– przeciwko puchlinie, obrzękom ( remedium antioedemicum), działa moczopędnie ( remedium diureticum),
– w postaci collyrium (4 guttae per dosis per die) w chorobach oczu ( remedium ophtalmicum),
– okłady z łoczyżnika zmieszanego z mlekiem kobiecym w przypadku ciężkich oparzeń ( remedium advulnans),
– remedium anaphrodisiacum (podobnie jak L. sativa),
– jako antidotum po ukąszeniu przez pająka ( remedium antiarachnolysinum).
Szymon Syreniusz (33)
Lactuca sativa L.
Surowiec: nasiona, liście, głąb, sok mleczny.
Postać: odwar, wyciąg winny, wyciąg octowy.
Zastosowanie:
– nasiona, również gotowane liście działają nasennie ( remedium somniferum),
– sok mleczny w occie winnym w postaci okładów na głowę działa przeciwgorączkowo; uśmierza ból głowy w gorączce, ułatwia sen ( remedium antipyreticum),
– odwar jako środek łagodzący napady padaczkowe wywołane gorączką ( remedium antiepilepsiae febrilis),
– sok wyciśnięty z nasion podawano w przypadku, gdy oddawany mocz był gorący,
– zmniejsza popęd płciowy ( remedium anaphrodisiacum),
– nasiona łoczygi zapobiegają nocnym polucjom,
– okłady z odwaru z liści w bolesnych stanach zapalnych gruczołu sutkowego u kobiet ( remedium mulierum),
– sok mleczny z macerowanych wcześniej nasion przy białych upławach ( remedium antileucorrhagicum),
– odwar z liści działa mlekopędnie ( remedium lactagogum),
– okłady z liści gotowanych w occie (w połączeniu z szafranem) stosowane w chorobach wątroby i śledziony ( remedium hepaticum et splenicum),
– liście smażone w oleju sezamowym zalecane przeciwko żółtaczce ( remedium antiictericum), przeciwko białej biegunce i krwawym, wodnistym biegunkom spowodowanym chorobami wątroby,
– ekstrakt winny z nasion przy krwawych wylewach w żołądku ( remedium utitur in morbis stomachi),
– odwar z liści jako środek żołądkowy w przebiegu cholery, zatrzymuje wymioty; ekstrakt winny działa przeciwbiegunkowo ( remedium anticholericum),
– w surowiczych stanach zapalnych żołądka; w przypadku refluksu żołądkowo-przełykowego ( remedium gastrointestinale),
– uśmierza surowicze stany zapalne odbytnicy z towarzyszącym uczuciem „palenia” (odwar z liści w postaci okładów),
– przy obstrukcji ( remedium laxans),
– w łagodnej postaci półpaśca; w skupionych stanach zapalnych tkanki podskórnej z ropowicą ( remedium antiphlogisticum),
– okłady z liści moczonych w winie w leczeniu przemieszczających się i rozkładających ciało wrzodów ( remedium carcinostaticum),
– przy ciężkich oparzeniach, np. ogniem, tłuszczem ( remedium advulnans),
– okłady z odwaru z liści w stanach nieżytowych nosa ( remedium utitur in rhinitide),
– odwar z liści sałaty z dodatkiem soku mlecznego w postaci płukanek w przypadku stanów zapalnych języczka ( remedium stomatologicum),
– okłady z głąbu łoczygowego w przypadku zwichnięć i skręceń stawów ( remedium utitur in luxatione),
– zmniejsza pragnienie ( remedium antidipticum),
– pobudza apetyt ( remedium aperitivum),
– jako środek niedopuszczający do upojenia alkoholowego.
Działanie uboczne surowca:
– osłabia wzrok (nie zalecany dla tych, którzy mają słaby wzrok od urodzenia),
– zbyt często używany nie mniej szkodzi niż blekot pospolity ( Aethusa cynapium L. Umbelliferae),
– szkodliwy jest dla osób cierpiących na dychawicę oskrzelową i inne stany nieżytowe układu oddechowego z krwiopluciem,
– działa niekorzystnie w niektórych stanach nieżytowych żołądka z towarzyszącą śluzowo-ropną wydzieliną; podrażnia jelita.
Lactuca serriola L.
Surowiec: nasiona, świeży lub wysuszony na powietrzu sok mleczny.
Zastosowanie:
– działa silnie nasennie ( remedium somniferum),
– łagodzi bóle wewnętrzne ( remedium analgeticum),
– wzbudza krwawienia miesięczne ( remedium emmenagogum),
– ekstrakt z nasion zapobiega nocnym polucjom i erotycznym wyobrażeniom sennym ( remedium anaphrodisiacum); podobnie, jednak słabiej, działa sok mleczny wysuszony na słońcu, porcjowany i przechowywany,
– sok rośliny używany w postaci collyrium usuwa błonki i inne zasłony z oczu oraz krosty i wypustki na źrenicy albo na bielmie ( remedium antialbuginis corneae),
– sok mleczny w kwaśnym syropie lub w miodowym occie stosowany w przypadku uogólnionych obrzęków ( remedium antioedemicum),
– remedium advulnans (podobnie jak L. sativa),
– sok do wewnątrz i zewnętrznie jako antidotum przy ukąszeniach przez pająki lub inne jadowite zwierzęta ( remedium antiarachnolysinum, antivenenum).
Działanie uboczne surowca:
– szkodzi tak samo jak sałata ogrodowa ( Lactuca sativa L.).
Krzysztof Kluk (17)
L. sativa
Potrawa chłodząca, orzeźwiająca i łatwo ulegająca strawieniu, jednak dobra tylko przy zdrowym żołądku.
L. serriola
Pozyskiwany jest z niej biały sok czerwieniejący po wysuszeniu.
L. virosa
Sok z rośliny ma tak usypiać jak opium.
Działanie: jako remedium somniferum i refrigerans
INNE ŹRÓDŁA PRZEŁOMU XIX/XX W.
Działanie i zastosowanie zestawione na podstawie następujących pozycji piśmiennictwa: 4-6, 8, 20, 25, 27, 28, 34, 36.
L. sativa
Niektórzy autorzy przypisują tej roślinie własności usypiające.
L. virosa ( Herba Lactucae virosae = Herba Intybi angusti, Lactucarium)
– ma pewne właściwości opiatów – wysuszony mleczny sok używany do zafałszowań opium,
– właściwości nasenne, narkotyczne; sok mleczny roztwarzany w winie stosowany jako dobry analgetyk i jako środek uspokajający,
– właściwości napotne,
– właściwości mlekopędne,
– właściwości przeczyszczające,
– silnie trująca; wzbudza gwałtowną biegunkę; zastosowana na rany otwarte jest wysoce toksyczna (podobne właściwości posiada L. serriola); w aptekach otrzymywano wyciąg – Extractum Lactucae virosae,
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1.. Boericke W.: Homeopathic materia medica. Woolnough Bookbinding Ltd., Northamptonshire 1990. 2. Broda B., Mowszowicz J.: Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych, trujących i użytkowych. PZWL, Warszawa 1996. 3. Bruneton J.: Pharmacognosy. Phytochemistry. Medicinal plants. TEC and DOC, London-Paris-New York 1999. 4. Ducke J.A.: Handbook of medicinal herbs. Boca Raton, CRC Press, Florida 1987. 5. Frohne D., Pfänder H.J.: Giftplanzen – ein Handbuch für Apotheker, Toxikologen und Biologen. Wiss. Verlags-Ges., Stuttgart 1997. 6.Gerald-Wyżycki J.: Zielnik ekonomiczno-techniczny, T. II. Drukiem J. Zawadzkiego, Wilno 1845. 7.Gieryng K.: Słownik zielarski. Wilno 1938. 8.Grieve M.: Modern herbal. Reprint 1974. Hafner Press. New York 1931. 9.Gromek D., i wsp.: Phytother. Res. 1992, 6, 285. 10.Gromek D.: Pol. J. Chem. 1991, 65, 979. 11.Hahnemann S.: Materia Medica Pura, T. I i II. New Delhi 1990. 12.Karłowicz J., i wsp.: Słownik języka polskiego. Warszawa 1898. 13. Kaźmierczakowa R., Zarzycki K.: Polska czerwona księga roślin. Wyd. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków 2001. 14.Kent J. T.: Repertory of homeopathic materia medica. Wielka Brytania 1997. 15.Kisiel W., Barszcz B.: Minor sesquiterpene lactones from Lactuca virosa. Phytochem. 1997, 46, 1241. 16. Kisiel W., i wsp.: Sesquiterpene lactones in Agrobacterium rhizogenes – transformed hairy root culture of Lactuca virosa. Phytochem. 1995, 40, 1139. 17.Kluk K.: Dykcyonarz roślinny. Tom 1-3. Drukarnia Księży Pijarów, Warszawa 1805. 18.Köhler P.: Nazewnictwo i użytkowanie roślin leczniczych na ziemiach polskich w XIX wieku na podstawie ankiety Józefa Rostafińskiego. Historia leków naturalnych, T. IV, IHNOiT, Warszawa 1993. 19.Kohlmünzer S.: Farmakognozja. PZWL, Warszawa 1993. 20.List P.H., Horhammer L.: Hager´s Handbuch der Pharmazeutischen Praxis, Vol. 2-6. Springer-Verlag, Berlin 1979. 21.Michajłow P.: Ludowe nazwy roślin i ich lecznicze zastosowanie u Poleszuków Zachodnich. Historia leków naturalnych, T. IV. IHNOiT, Warszawa 1993. 22.Mowszowicz J.: Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich. PWRiL, Warszawa 1983. 23.Niedźwiedzki W., i wsp.: Słownik języka polskiego. Wyd. Kasy im. Mianowskiego, Inst. Popierania Nauki, Warszawa 1927. 24.Ody P.: Wielki zielnik medyczny. Wyd. Debit, Bielsko-Biała 1993. 25.PDR for herbal medicines. The information standard for complementary medicine. Medical Economics Company, Montvale 2000. 26.Sayyah M., et al.: Analgesic and anti-inflammatory activity of Lactuca sativa seed extract in rats. J. Ethnopharmacol. 2004, 92, 325. 27.Schenck G.: Arch. Pharm. 1939, 277, 132. 28.Schuchardt B., Posner L.: Farmakologia ogólna i szczegółowa oraz receptura, T. I i II. Drukarnia Gazety Polskiej, Warszawa 1869. 29.Schwabe W., Schwabe M.: Homeopathisches Arzneibuch, Stuttgart 1958. 30.Sokołowski W.: Polsko-łaciński słowniczek botaniczny nazw naukowych, ludowych i starodawnych. Wyd. Znicz, Wilno 1914. 31.Stępkowska I.: Badania etnofarmakologiczne wykorzystania surowców leczniczych w fitoterapii na terenie Polski. Praca Magisterska Kat. I Zakł. Farmakognozji AM w Lublinie, Lublin 2003. 32.Strzelecka H., Kowalski J. (Red.): Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN, Warszawa 2000. 33.Syrennius S.: Zielnik – herbarzem z języka łacińskiego zowią (...), Księgi I-V. Drukarnia Bazylego Skalskiego, Kraków 1613. 34.Teuscher E., Lindequist U.: Biogene Gifte – Biologie, Chemie, Pharmakologie. Fischer Verlag, Stuttgart 1994. 35. Urzędów M.: Herbarz Polski to jest o przyrodzeniu ziół i drzew rozmaitych i innych rzeczy do lekarstw należących. Księgi Dwoje. Drukarnia Łazarzowa, Kraków 1595. 36. Wiorogórski W.: Słownik nowych środków lekarskich. Podręcznik dla Aptekarzy, Lekarzy i Materyalistów. Druk. Tow. Komandytowego St. J. Zaleski and Co, Warszawa 1898. 37.Zawałkiewicz Z.: Słowniczek ludowych i naukowych nazw leków, surowców i przetworów chemicznych. Warszawa 1914.
