© Borgis - Postępy Fitoterapii 1/2008, s. 26-31
*Natalia Filipowicz, Jadwiga Renata Ochocka
Jałowiec pospolity Juniperus communis L. popularna lecznicza roślina olejkowa
COMMON JUNIPER (JUNIPERUS COMMUNIS L.) – COMMON MEDICINAL OIL PLANT
Katedra i Zakład Biologii i Botaniki Farmaceutycznej Akademii Medycznej w Gdańsku
Kierownik Katedry i Zakładu: prof. dr hab. n. farm. Jadwiga Renata Ochocka
Summary
Juniperus communis L. (common juniper) is an aromatic plant, which is widely used in pharmaceutical, cosmetics and food industry. Juniper cone-berries (Baccae Juniperi, Juniperi fructus) are the source of essential oil and the subjects of Pharmacopoeial monographs. The oil is also present in juniper needles and stems, but to a smaller extent. Monoterpene fraction constitutes for 60-80% of the oil, while the sesquiterpene content rarely exceeds 10%. The cone-berries and the oil itself are stated to posses diuretic, antispetic, carminative, stomachic and antirheumatic properties.
Jałowiec pospolity ( Juniperus communis L.) jest rośliną olejkową dostarczającą surowca o szerokim spektrum zastosowań, głównie w lecznictwie oraz przemyśle spożywczym. Olejek wytwarzany jest w strukturach wydzielniczych igieł, łodyg i szyszkojagód, ale tylko szyszkojagoda jałowca ( Juniperi fructus) jest surowcem farmakopealnym (1-3). Monografie posiada także olejek z niej pozyskiwany (2, 3). Ogólna dostępność i łatwość pozyskiwania surowca spowodowana jest szerokim występowaniem tego gatunku na całej półkuli północnej, w tym także w Polsce.
Przynależność systematyczna i rozmieszczenie geograficzne gatunku
J. communis należy do rzędu Coniferales (Szpilkowce), rodziny Cupressaceae (Cyprysowate) i rodzaju Juniperus (Jałowiec). Flora Europea (4) w rodzaju Juniperus podaje 10 gatunków. J. communis podzielony został na trzy podgatunki: J. communis subsp. communis, J. communis subsp. hemisphaerica (J. & C. Presl) Nyman oraz J. communis subsp. alpina (Suter) Celak. (4). Inne źródła systematyczne w obrębie rodzaju Juniperus wyróżniają 53 gatunki, w tym 6 podgatunków, 25 odmian, 1 formę. W ramach J. communis wydzielono 5 odmian, w tym J. communis var. communis, J. communis var. saxatilis, J. communis var. depressa, J. communis var. megistocarpa oraz J. communis var. nipponica (5). Dodatkowo w starszych ujęciach syntaksonomicznych rodzaj Juniperus bywa dzielony na trzy sekcje: Caryocedrus, Oxycedrus oraz Sabina. J. communis zaliczany jest do sekcji Oxycedrus (6).
J. communis L. to roślina o szerokim spektrum występowania geograficznego, zarówno w Europie, jak i na świecie. Jest on typowym przedstawicielem elementu borealnego flory. Jednocześnie jest jedynym gatunkiem rodzaju Juniperus, który spotykany jest na obydwu półkulach – wschodniej i zachodniej (7). W Europie J. communis L. występuje prawie w całej północnej i środkowej części kontynentu. Na zachodzie Europy notowano jego stanowiska w paśmie górskim Sierra Nevada, natomiast na wschodzie trudno jest ustalić granicę zasięgu, gdyż na Uralu oprócz J. communis i J. nana pojawiają się liczne formy przejściowe. Południowa granica występowania tego gatunku to Włochy, Grecja, Bułgaria. Na północy jego występowanie notuje się w południowej części Wysp Brytyjskich i Półwyspu Skandynawskiego (8). W Polsce J. communis występuje na obszarze całego kraju. W górach rośnie w reglu dolnym i pojedynczo sięga regla górnego (8, 9). Ustalenie górnej granicy jego zasięgu jest trudne, ponieważ tylko nieliczni autorzy wyraźnie oddzielają od siebie stanowiska jałowca pospolitego i halnego w górach (8).
Siedliska jałowca pospolitego, podobnie jak rozmieszczenie geograficzne, są bardzo zróżnicowane. Rośnie on pospolicie w poszyciu lasów iglastych lub na ich obrzeżach, rzadziej trafia się w lasach mieszanych i liściastych. Występuje również na torfowiskach mszarnych i wydmach. Może występować grupowo lub w rozproszeniu, na suchych wzgórzach, polanach. Jest rośliną światłolubną i niewymagającą specjalnych warunków glebowych. Spotykany jest na siedliskach z natury ubogich, szczególnie w zdegradowanych zbiorowiskach roślinnych, których skład florystyczny uległ zmianie w wyniku zaburzeń siedliska (9).
Charakterystyka botaniczna
Jałowiec pospolity jest zimozielonym krzewem lub rzadziej drzewem. W naszym kraju może osiągać 13 m wysokości, a najwyższe notowane osobniki na świecie osiągały 20 m (10). W zależności od liczby pędów głównych J. communis charakteryzuje się zróżnicowanym pokrojem zewnętrznym. Najczęściej spotykany pokrój krzewiasty wytwarza kilka lub kilkanaście pędów (ryc. 1). U bardzo rzadko spotykanej formy drzewiastej roślina może wytwarzać jeden pęd główny, a u formy kolumnowej – kilka do kilkunastu (ryc. 2). U młodych roślin spotyka się czasem formy płożące lub pośrednie (9).
Ryc. 1. Pokrój krzewiasty J. communis (fot. Natalia Filipowicz).
Ryc. 2. Pokrój kolumnowy J. communis (fot. Natalia Filipowicz).
Liście jałowca pospolitego w postaci igieł osiągają do 10-15 mm długości i 1-2 mm szerokości. Zebrane są po trzy w okółkach i nie zbiegają po pędach, lecz stopniowo zwężają się i są kolczasto zakończone. Górna strona blaszki liściowej ma szeroki, biały pasek i wąskie zielone brzegi, dolna zaś jest wypukła, zielona, z bruzdką na grzbiecie (10). J. communis jest gatunkiem dwupiennym. Kwiaty męskie tworzą małe kwiatostany, złożone z łuseczkowatych liści. Kwiaty żeńskie występują pojedynczo i zbudowane są z kilku okółków łuskowatych – „owocolistków”. Roślina kwitnie od maja do czerwca, a od chwili zapylenia do zapłodnienia upływa rok. Po zapłodnieniu 3 najwyższe owocolistki stopniowo rosną, mięśnieją, a następnie zrastają się tworząc w ten sposób kulisty twór tzw. szyszkojagodę z wyraźną trójramienną bruzdą na szczycie (ryc. 3). Jesienią pierwszego roku szyszkojagoda jest drobna, jajowata i zielona. W drugim sezonie wegetacyjnym zaokrągla się i osiąga wielkość ziarna grochu. Jednocześnie w czasie dojrzewania stopniowo zmienia barwę na granatowoczarną z matowym, woskowym nalotem na wierzchu. W miąższu szyszkojagody znajduje się zwykle od 1 do 3 pestkowatych, trójgraniastych nasion z żywicznymi gruczołkami, które osadzone są na krótkiej szypułce (9).
Ryc. 3. Dojrzałe szyszkojagody J. communis (fot. Natalia Filipowicz).
Należy wyraźnie podkreślić, że jałowiec należy do gromady nagozalążkowych, tak więc używany w jego przypadku termin „owocolistki” jest raczej zwyczajowy. Roślina nie wytwarza właściwego owocu tylko mięsistą szyszkojagodę, która morfologicznie przypomina owoc typu jagody, a anatomicznie szyszkę.
Surowiec pozyskiwany z J. communis
J. communis zaliczany jest do roślin olejkowych, czyli takich, które zawierają powyżej 0,01% olejku (11). Olejek eteryczny wytwarzany jest w szyszkojagodach, igłach i pędach rośliny, w tkance wydzielniczej typu endotropowego, a gromadzony w schizogenowych przewodach olejkowych. Do celów leczniczych pozyskiwany jest jeden surowiec, którym jest szyszkojagoda ( Juniperi fructus). Zawiera ona od 0,5 do 1,5% olejku, około 33% cukru inwertowanego oraz żywice (12). Inne źródła podają, że szyszkojagoda zawiera kwasy, flawonoidy, taninę, olejek eteryczny (0,2-3,42%), lignany, żywice i cukry (13). Szyszkojagoda jałowca ma monografie w licznych farmakopeach, wśród których wymienić należy Farmakopeę Europejską, Brytyjską i Polską (VI oraz wszystkie wcześniejsze wydania) (1, 2, 3). Według FP VI surowcem jest „dojrzała szyszkojagoda jałowca pospolitego Juniperus communis L., Cupressaceae, wysuszona w temperaturze nie wyższej niż 40°C. Surowiec powinien zawierać nie mniej niż 1,0% (v/m) (10 μl/g) olejku” (1).
Szyszkojagoda jałowca jest powszechnie stosowana jako składnik zapachowy i smakowy przy produkcji ginu. Roślina wymieniana jest przez Radę Europy na liście naturalnych źródeł aromatów spożywczych: szyszkojagoda w kategorii N2 (oznacza możliwość dodawania niewielkich ilości do pokarmu), igły i drewno w kategorii N3 (oznacza, że nie jest dostępna wystarczająca ilość informacji dotycząca ich potencjalnej toksyczności) (13).
Szyszkojagoda jałowca wykazuje udokumentowane działanie diuretyczne, antyseptyczne, wiatropędne, żołądkowe i przeciwreumatyczne (11, 13, 14). Istnieją także doniesienia o działaniu hipoglikemicznym tego surowca (15). Stosuje się go pomocniczo jako środek moczopędny, w kamicy moczowej, niewydolności wątroby, złym przepływie żółci, nadmiernej fermentacji jelitowej (16). Na polskim rynku, w obrocie farmaceutycznym, znajdują się produkty lecznicze w postaci owocu jałowca (Flos, Herbalux, Herbapol Lublin, Kawon).
Charakterystyka i skład olejku jałowcowego
Monografia czystego olejku jałowcowego znajduje się w FP V. Jest to „bezbarwna, żółtawa lub zielonawa ciecz o swoistym zapachu i palącym gorzkawym smaku”, wykazująca aktywność optyczną (2). Kąt skręcenia płaszczyzny światła spolaryzowanego dla olejku jałowcowego wg Farmakopei Europejskiej mieści się w granicach od -15° do -0,5° (3), a według FP V +5° do -15° (2). Dodatkowo skręcalność optyczna jest skorelowana z pochodzeniem geograficznym surowca, z którego otrzymuje się olejek. Olejkom południowo-europejskim przypisywana jest lewoskrętność, a północno-europejskim (w tym również polskim) prawoskrętność (2). Olejek jałowcowy posiada także monografie w farmakopei europejskiej i brytyjskiej opisujące właściwości organoleptyczne, sposoby identyfikacji olejku, określania jego podstawowych właściwości fizykochemicznych oraz przechowywania (2, 3).
Olejek z szyszkojagody jałowca może zawierać około 60 różnych składników, ale istnieją także dane mówiące o ponad 100 składnikach (12, 17-19). Główną frakcją olejku, stanowiącą od około 60% do 90%, są składniki z grupy monoterpenów (17-21). Są to monoterpeny o budowie monocyklicznej, acyklicznej oraz dicyklicznej. Do pierwszej grupy należą występujące w jałowcu: limonen, α- i γ-terpinen, α-terpineol, α- i β-felandren, terpinolen, 1-terpinen-4-ol; do drugiej: mircen, do trzeciej: α- i β-pinen, kamfen, δ-3-karen oraz sabinen. Poza wymienionymi, głównymi związkami monoterpenowymi w skład olejku wchodzi także frakcja seskwiterpenów. Wśród nich najczęściej wymieniane są dicykliczny kadinen i kariofilen oraz pochodna alkoholowa – α-kadinol. Seskwiterpeny w olejkach z roślin szpilkowych rzadko przekraczają 10% (17-20, 22).
Zakresy zawartości procentowych głównych składników olejku z szyszkojagód J. communis uwzględnione są w Farmakopei Europejskiej oraz Brytyjskiej (tab. 1).
Tabela 1. Względne zawartości procentowe głównych składników olejku z szyszkojagód J. communis (2, 3).
| Składnik | Zawartość procentowa (%) |
| a-Pinen | 20-50 |
| Sabinen | <20 |
| b-Pinen | 1-12 |
| Mircen | 1-35 |
| a-Felandren | <1 |
| Limonen | 2-12 |
| Terpinen-4-ol | 0,5-10 |
| b-Kariofilen | <7 |
| Octan bornylu | <2 |
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. FP VI. Warszawa: PTF; 2002; 864. 2. FP V. Suplement. Warszawa: PTF; 1999; s. 199. 3. European Pharmacopoeia 5.0. Strasburg: EDQM; 2004; 1862-4. 4. Flora Europaea on CD-ROM. Cambridge: the University Press; 2001. 5. Farjon A. World Checklist and Bibliography of Conifers. Kew: Royal Botanic Gardens; 2001; 58-87. 6. Zanoni TA, Adams RP. The genus Juniperus ( Cupressaceae) in Mexico and Guatemala: numerical and chemosystematic analysis. Biochem Syst Ecol 1976; 4:147-58. 7. Adams RP et al. Pan-Arctic variation in Juniperus communis: historical biogeography based on DNA fingerprinting. Biochem Syst Ecol 2003; 31:181-92. 8. Browicz K. Atlas rozmieszczenia drzew i krzewów w Polsce. Zeszyt 25. Warszawa: PWN 1978; p. 9-11. 9. Babiński J. Jałowiec pospolity i jego rola w lesie. Warszawa: PWRiL 1974. 10. Seneta W. Dendrologia. Warszawa: PWN 1973; 104-14. 11. Kohlmünzer S. Farmakognozja – podręcznik dla studentów farmacji. Warszawa: Wyd Lek PZWL 2000; 538-92. 12. Evans WC. Trease and Evans Pharmacognosy. Edinburgh: Saunders 2000; 266-7. 13. Barnes J, Anderson LA, Phillipson JD. Herbal Medicines – a guide for healthcare professionals. London, Chicago: PhP 2002; 317-8. 14. Martindale W. Martindale: The Complete Drug Reference. 32nd Edition. London: Pharmaceutical Press 1999; 1592. 15. Sanchez de Medina F et al. Hypoglycemic Activity of Juniper „Berries”. Planta Med 1993; 60:197-200. 16. Podlewski JK, Chwalibogowska-Podlewska A. Leki współczesnej terapii. Warszawa: Split Trading Sp. z o.o.; 2007. 797. 17. Gonny M et al. Analysis of Juniperus communis ssp. alpina needle, berry, wood and roots oils by combination of GC, GC/MS and C-NMR. Flavour Fragr J 2006; 21:99-106. 18. Butkienë R, Nivinskienë O, Mockutë D. Volatile compounds of ripe berries (black) of Juniperus communis L. growing wild in North-East Lithuania. J Essent Oil-Bearing Plants 2005; 8:140-7. 19. Butkienë R, Nivinskienë O, Mockutë D. Differences in the essential oils of the leaves (Needles), unripe and ripe berries of Juniperus communis L. growing wild in vilnius district (Lithuania). J Essent Oil Res 2006; 18:489-94. 20. Angioni A et al. Chemical composition of essential oils of Juniperus from ripe and unripe berries and leaves and their antimicrobial activity. J Agric Food Chem 2003; 51:3073-8. 21. Damjanovic BM et al. A comparison between the oil, hexane extract and supercritical carbon dioxide extract of Juniperus communis L. J Essent Oil Res 2003; 15:90-2. 22. Chatzopoulou P, Katsiotis S. Study of the essential oil from Juniperus communis „Berries” (Cones) growing wild in greece. Planta Med. 1993; 59:554-6. 23. Koukos PK, Papadopoulou KI. Essential Oil of Juniperus communis L. grown in Northern Greece: variation of fruit yield and composition. J Essent Oil Res 1997; 9:35-9. 24. Hiltunen R, Laakso I. Gas chromatographic analysis and biogenetic relationships of monoterpene enantiomers in Scots pine and juniper needle oils. Flavour Fragr J 1995; 10:203-10. 25. Adams RP. The leaf essential oils and chemotaxonomy of Juniperus sect. Juniperus. Biochem Syst Ecol 1998; 26:637-45. 26. Vernin G i wsp. GC-MS-Spectra bank analysis of Juniperus communis needles and berries. Phytochem 1988; 27:1061-4. 27. Baerheim-Svendsen A, Scheffer JJC, Looman A. A comparative study of the composition of the essential needleoils of Norwegian lowlands juniper and high mountains juniper. Sci Pharm 1985; 53:159-61. 28. Filipowicz i wsp. Antibacterial and antifungal activity of juniper berry oil and its selected components. Phytoter Res 2003; 17:227-31. 29. Filipowicz i wsp. The phytochemical and genetic survey of common and dwarf juniper ( Juniperus communis and Juniperus nana) identifies chemical races and close taxonomic identity of the species. Planta Med 2006; 72:850-3. 30. Caramiello R et al. Chemotaxonomy of Juniperus communis, J. sibirica and J. intermedia.J Essent Oil Res 1995; 7:133-45. 31. Sybilska D i wsp. Enantiomeric composition of terpenic hydrocarbons in essential oils from Juniperus communis L. J Chromatogr A 1994; 659:389-94. 32. Ochocka JR i wsp. Enantiomers of monoterpenic hydrocarbons in essential oils from Juniperus communis. Phytochem 1997; 44:869-73. 33. Bauer K, Garbe D, Surburg H. Common Fragrance and Flavour Materials. Weinheim: Wiley-VCH; 2001; 49-50. 34. Sjödin i wsp. Enantiomeric compositions of monoterpene hydrocarbons in different tissues of four individuals of Pinus sylvestris. Phytochem 1996; 41:439-45. 35. Chatzopoulou PS, de Haan A, Katsiotis ST. Investigation on the supercritical CO2 extraction of the volatile constituents from Juniperus communis obtained under different treatments of the "berries” (cones). Planta Med 2002; 68:827-31. 36. Paurmortazavi SM, Baghaee P, Mirhosseini MA. Extraction of volatile compounds from Juniperus communis L. leaves with supercritical fluid carbon dioxide: comparison with hydrodistillation. Flavour Fragr J 2004; 19:417-20.
