© Borgis - Postępy Fitoterapii 4/2008, s. 233-239
Alina Mścisz*, Elżbieta Czosnowska
Oregano – fascynująca przyprawa, ale czy tylko? Możliwe zastosowania, substancje aktywne, właściwości terapeutyczne
OREGANO – A FASCINATING SPICE YET IS THAT ALL? POSSIBLE USAGE, ACTIVE SUBSTANCES, THERAPEUTICAL PROPERTIES
Instytut Roślin i Przetworów Zielarskich w Poznaniu
Dyrektor Instytutu: dr hab. n. med. Przemysław M. Mrozikiewicz
Summary
The plant Origanum vulgare is well-known and used by people since the ancient times for rituals, seasoning and enhancing dishes, food preservating, body care, dying fabrics, and curing various ailments. The results of modern research prove the validity of using Origani herba for medicinal purposes, simultaneously pointing out its new usage in prophylaxis and therapies. However, the practical application of such properties of oregano requires the proofs of its efficiency that were obtained during clinical trials. It does not eliminate the possibility of medicinal use of Oregano products in their present form, dosing and indications based on long-standing usage and doctors´ experience.
Wprowadzenie
Nazwa oregano u większości ludzi kojarzy się z kuchnią i przywodzi na myśl pizzę lub inne włoskie danie. Łączenie nazwy oregano raczej ze smakiem niż rodzajem albo gatunkiem rośliny jest o tyle słuszne, że na świecie nazwy tej używa się do oznaczania przypraw pochodzących z kilku rodzajów roślin (1). Przykład stanowią Lippia oraz Plectranthus także nazywane oregano, głównie ze względu na obecność w nich karwakrolu, nadającego swoisty aromat i smak prawdziwemu oregano. Ocenia się, że istnieją 44 gatunki, 6 podgatunków, 3 odmiany i 18 naturalnie występujących mieszańców oregano (2). Rośliny uprawiane w ogrodach łatwo się krzyżują i prawdopodobnie rosną tam setki niesklasyfikowanych mieszańców. Tak dużej zmienności nie obserwuje się wśród roślin występujących w stanie naturalnym. Najbardziej znane w Europie handlowe gatunki oregano to Origanum vulgare subsp. hirtum (oregano greckie) i Origanum onites (oregano tureckie). Uważa się, że nazwa „Oregano” wywodzi się od greckich słów: oros – góra i ganos – ozdoba i jest tłumaczona jako ozdoba góry lub radość góry. Wiąże się ona z miejscem występowania Origanum, które lubi ciepłe stanowiska i stąd obficie pokrywa nasłonecznione wzgórza Grecji. Polska nazwa Origanum to lebiodka, znana także pod innymi nazwami: macierzyca – na Mazowszu, macierduszka – w Białostockiem, duszka – na Lubelszczyźnie, czy lebiodka Dobromyśl – w Krakowskiem, a także dziki majeranek lub macierzanka wysoka (3).
Opis rośliny
Oregano należy do rodziny jasnotowatych ( Lamiaceae); występuje w Europie i Azji Środkowej, zawleczone przez Hiszpanów do Ameryki Północnej. Jest rośliną trwałą, intensywnie pachnącą, miododajną (ryc. 1). W Polsce występuje przede wszystkim lebiodka pospolita – Origanum vulgare L. Rośnie w zaroślach, na skrajach lasów i suchych, słonecznych pagórkach. Występuje na całym niżu i w strefie podgórskiej. Lebiodka wytwarza pełzające kłącza, często z rozłogami oraz liczne, wzniesione, czterokanciaste łodygi, rozgałęzione w części górnej, zwykle czerwono nabiegłe i owłosione o wysokości od 20 do 80 cm. Liście ogonkowe, naprzeciwległe, jajowate do eliptycznie lancetowatych, u dołu tępe, ku górze ostre, całobrzegie lub drobno piłkowane. Kwiaty drobne, różowoliliowe zebrane w szczytowych podbaldachach z przykwiatkami, często purpurowymi. Kielich biało owłosiony. Kwitnie od czerwca do września (4).
Ryc. 1. Origanum vulgare L.
Skład chemiczny
Ziele lebiodki zawiera do 3% olejku, bogatego w fenole, jak karwakrol i tymol (ryc. 2), których ilość może sięgać do 60%. W olejku znaleziono też octan tymolu i p-cymen. Poza tym zawiera seskwiterpeny, katechinę, kwasy fenolowe (p-hydrobenzoesowy, wanilinowy, kawowy, o- i p-kumarowy, ferulowy, galusowy, rozmarynowy, chlorogenowy i dihydroksy- kawowy) oraz flawonoidy (ryc. 3) (apigenina, luteolina, kwercetyna, kemferol, eriodykcjol, naryngenina) (5-9).
Ryc. 2. Struktura chemiczna najbardziej powszechnych fenolowych składników olejku Origanum vulgare ssp.
Ryc. 3. Struktura chemiczna najważniejszych związków polifenolowych zidentyfikowanych w Origanum vulgare.
Zastosowanie
Oregano było dobrze znane i wykorzystywane już w bardzo odległych czasach. Starożytni Egipcjanie uważali oregano za roślinę poświęconą Ozyrysowi i wplatali ją do wieńców wkładanych podczas obrządków rytualnych. Cenili lecznicze, odkażające i konserwujące właściwości oregano. W starożytnej Grecji uważano je za symbol radości i szczęścia. Grecy i Rzymianie zdobili nim głowy nowożeńców. Legenda głosi, że oregano powstało z oddechu Afrodyty – w mitologii greckiej bogini piękna, kwiatów, miłości, pożądania i płodności. Napój z oregano miał odprężać i rozgrzewać nieśmiałych. Grecy upodobali sobie zapach lebiodki i po kąpieli używali aromatycznego olejku z oregano do masażu. Już w średniowieczu uprawiano lebiodkę. Uważano ją wówczas za środek zabezpieczający przed czarami. Damy stosowały ją do bukietów oraz aromatyzowania wody do mycia. Liście wykorzystywano jako namiastkę herbaty lub tytoniu. Świeżymi liśćmi nacierano dębowe meble i podłogi, pokrywając je pachnącą politurą. Mleczarki używały lebiodki jako środka chroniącego przed skwaśnieniem mleka w czasie burzy. Zielem lebiodki farbowano tkaniny na czarno, a kwiaty służyły do barwienia wełny na kolor pomarańczowy.
W kuchni wielu narodów oregano jest powszechnie stosowaną przyprawą kulinarną, szczególnie popularną we Włoszech, Grecji i Turcji. Wchodzi m.in. w skład ziół prowansalskich. Wzbogaca ono smak zup, jarzyn, pomidorów oraz potraw mięsnych. We Włoszech jest wręcz nieodzowne do pizzy, ale doskonale pasuje też do zapiekanek, spaghetti, sałat. Przyprawia się nim też ryby i pieczone ziemniaki. Wspaniale komponuje się z marynowanymi kaparami i oliwkami oraz sosami winegret. W mieszankach przyprawowych znakomicie współgra z bazylią, tymiankiem, majerankiem i pieprzem. Jest używane także do aromatyzowania wódek, wermutów i likierów. Olejek znajduje zastosowanie w produkcji kosmetyków; jest składnikiem płynów do kąpieli, past do zębów, płynów do płukania ust oraz kosmetyków do pielęgnacji włosów.
W XVIII wieku w Polsce kwitnące szczyty lebiodki używano jako przyprawy do piwa (10). Kulinarne wykorzystanie lebiodki pospolitej w Polsce nie było jednak tak powszechne jak w krajach basenu Morza Śródziemnego. Źródła etnograficzne wymieniają lebiodkę raczej jako roślinę leczniczą. Przypuszczalnie cieplejszy klimat w krajach śródziemnomorskich wymagał stosowania przypraw jako naturalnych konserwantów (11). W Polsce większą popularnością cieszył się, spokrewniony z lebiodką, majeranek – Origanum majorana. W ostatnim trzydziestoleciu zmieniły się zwyczaje żywieniowe oraz dieta Polaków i dzięki temu lebiodka znacznie zyskała na popularności jako roślina przyprawowa.
Współcześnie oregano nie jest powszechnie wykorzystywane w celach leczniczych, jednak posiada bardzo długą historię zastosowania medycznego. Lecznicze właściwości oregano wykorzystywali już starożytni Egipcjanie. Znali je także Arystoteles, Hipokrates, Dioskurides, Pliniusz i Paliadius. Dioskurides, działający w I w n.e., szeroko opisał w swym dziele De materia medica „pożytki medyczne” lebiodki. Zalecano ją m.in. na ukąszenia jadowitych zwierząt. Według Arystotelesa żółw, który połknie węża, natychmiast zjada lebiodkę, ratując się przed śmiercią. Lebiodkę opisują później św. Hildegarda, Konrad von Megenberg, Hieronymus Bock, Paracelsus, Adam Lonicerus i Mattioli (Pier Andrea Matthiolus). Dawni medycy stosowali mieszankę ziołową z dodatkiem oregano, jako lek uśmierzający bóle głowy, wiatropędny oraz jako antidotum przy różnego rodzaju zatruciach. Ponadto uważano, że wzmacnia nerwy, łagodzi choroby płucne i leczy hemoroidy. W medycynie ludowej odwar z ziela lebiodki stosowano na ból zębów. Ziele lebiodki było też uważane za skuteczny środek uspokajający w niektórych zaburzeniach psychicznych, jak histeria i erotomania. Do dziś lebiodka stosowana jest jako lek żołądkowy, przeciwskurczowy, dezynfekujący, moczopędny, antyseptyczny (np. w bólach zębów) i przeciwzapalny. Może być pomocna w leczeniu zapalenia oskrzeli i zaburzeń trawienia. Pomaga w leczeniu chorób dróg oddechowych.
Ziele oraz olejek z ziela lebiodki są wykorzystywane także w weterynarii. Dodaje się je zwierzętom do karmy przy braku apetytu, zaburzeniach trawiennych, nadmiernej fermentacji jelitowej i wzdęciach. Ziele lub odwar podaje się zwierzętom domowym zakażonym motylicą. Odwar z ziela lebiodki podaje się koniom i bydłu przy dychawicy oskrzelowej, nieżytach układu oddechowego, pryszczycy, chorobie reumatycznej oraz profilaktycznie zwierzętom chorym i starym. Kąpiele drobnych zwierząt w odwarze z ziela lebiodki stosuje się w dolegliwościach reumatycznych, trudno gojących się ranach, parchach, świądach i innych dermatozach (12).
Ziele lebiodki występuje w obrocie handlowym w Polsce jako produkt leczniczy w postaci ziół do zaparzania, dostępny w sklepach zielarskich i aptekach. W aptekach dostępny jest też suplement diety w postaci kapsułek, zawierających olejowy roztwór olejku z Origanum vulgare. Preparat ten wytwarzany jest pod nazwą Olej z dzikiego oregano przez firmę Solgar. Poza tym wszyscy liczący się w Polsce producenci przypraw posiadają w swojej ofercie lebiodkę, wystepującą pod handlową nazwą Oregano.
Zastosowanie w lecznictwie
W lecznictwie stosowane są: ziele lebiodki – Origani herba oraz olejek – Origani oleum. Ziele zbiera się w okresie kwitnienia roślin i suszy w warunkach naturalnych lub w suszarniach w temp. do 35°C. Olejek otrzymuje się z suszonego lub świeżego ziela przez destylację z parą wodną.
W obrocie farmaceutycznym w Polsce ziele lebiodki występuje w postaci ziół do sporządzania odwarów jako cholagogum, stomachicum, carminativum, depurativum i antispasmodicum (13, 14). Miało ono monografię w II i III edycji Farmakopei Polskiej (15, 16). Monografia lebiodki pospolitej nie weszła do IV i następnych edycji Farmakopei Polskiej, aby powrócić do będącej obecnie w przygotowaniu VII edycji Farmakopei Polskiej, jako wierne tłumaczenie monografii z Farmakopei Europejskiej.
Uważa się, że ziele lebiodki zwiększa sekrecję śliny, soku żołądkowego i żółci, usprawniając procesy trawienia i przyswajania pokarmów. Wzmaga też nieco wydzielanie śluzu, zwłaszcza przez błony śluzowe górnych dróg oddechowych, a także polepsza czynność gruczołów potowych oraz nerek, zwiększając łagodnie ilość wydalanego moczu. Obecności flawonoidów przypisuje się działanie rozkurczające na mięśnie gładkie oskrzeli, jelit, dróg żółciowych i moczowodów oraz na macicę w okresie krwawień miesięcznych. Uchodzi za dobry środek wiatropędny. Ze względu na garbniki oraz fenolowe składniki olejku eterycznego, wykazuje własności przeciwbiegunkowe, bakteriobójcze, a ponadto wiąże szkodliwe produkty przemiany materii. Najczęściej stosuje się je jako lek łagodnie moczopędny, pomocny także w zaburzeniach czynności wątroby i dróg żółciowych oraz stanach nieżytowych żołądka, dyspepsji, atonii jelit oraz nadmiernej fermentacji i wzdęciach. Poza tym wykorzystywana jest w nieżytach górnych dróg oddechowych, kaszlu i utrudnionym odkrztuszaniu. Służy też do płukania w zapaleniu jamy ustnej i gardła oraz do kąpieli w świądzie skóry i trudno gojących się ranach, a także do obmywania ciała obłożnie chorych, nie opuszczających łóżka, w celu zapobieżenia tworzeniu się odleżyn. W Rosji i na Ukrainie olejek z lebiodki, znany pod nazwą „masło chmielewoje” stosuje się jako środek przeciw bólowi zębów. Olejek wchodzi też w skład maści przeciwbólowych (17).
Powyżej zamieściliśmy fragment artykułu, do którego możesz uzyskać pełny dostęp.
Mam kod dostępu
- Aby uzyskać płatny dostęp do pełnej treści powyższego artykułu albo wszystkich artykułów (w zależności od wybranej opcji), należy wprowadzić kod.
- Wprowadzając kod, akceptują Państwo treść Regulaminu oraz potwierdzają zapoznanie się z nim.
- Aby kupić kod proszę skorzystać z jednej z poniższych opcji.
Opcja #1
29 zł
Wybieram
- dostęp do tego artykułu
- dostęp na 7 dni
uzyskany kod musi być wprowadzony na stronie artykułu, do którego został wykupiony
Opcja #2
69 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 30 dni
- najpopularniejsza opcja
Opcja #3
129 zł
Wybieram
- dostęp do tego i pozostałych ponad 7000 artykułów
- dostęp na 90 dni
- oszczędzasz 78 zł
Piśmiennictwo
1. Tucker AO. Will the real oregano please stand up? The herb companion. 1992; 4(3):20-2. 2. Kintzios SE. Profile of the multifaceted prince of the herbs. In Oregano: the genera Origanum and Lippia. Edited by Spiridon E. Kintzios. London: Taylor & Francis. 2002. 3. Poprzędzki W. Ziołolecznictwo. Warszawa 1990. 4. Strzelecka H, Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. 5. Gerothanassis IP, Exarchou V, Lagouri V et al.. Methodology for identification of phenolic acids in complex phenolic mixtures by high-resolution two-dimensional nuclear magnetic resonance. Application to methanolic extracts of two oregano species. J Agric Food Chem 1998; 46:4185-92. 6. Justesen U & Knuthsen P. Composition of flavonoids in fresh herbs and calculation of flavonoid intake by use of herbs in traditional Danish dishes. Food Chem 2001; 73:245-50. 7. Exarchou V, Godejohann M, van Beek TA et al. LC-UV-solid-phase extraction-NMR-MS combined with a cryogenic flow probe and its application to the identification of compounds present in Greek oregano. Anal Chem 2003; 75:6288-94. 8. Shan B, Cai YZ, Sun M. & Corke H. Antioxidant capacity of 26 spice extracts and characterization of their phenolic constituents. J Agric Food Chem 2005; 53:7749-59. 9. Kivilompolo M, Obůrka V & Hyötyläinen T. Comparison of GC-MS and LC-MS methods for the analysis of antioxidant phenolic acids in herbs. Anal Bioanal Chem 2007; 388:881-7. 10. Kluk K: Dykcyonarz Roślinny Volume 1-3. Warszawa: Drukarnia Xięży Piarów:1805-1811. (reprint of 1786 work). 11. Łuczaj Ł, Szymański WM. Wild vascular plants gathered for consumption in the Polish countryside: a review. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine 2007, 3:17. 12. Anioł-Kwiatkowska J. Rośliny leczące zwierzęta. WSiP 1993. 13. Ożarowski A, Łańcucki J, Gąsiorowska K. Leki roślinne. Zjednoczenie Przemysłu Zielarskiego Herbapol. Warszawa 1978. 14. Büchner S, Gobiec K, Konieczny Z. Zjednoczenie Przemysłu Zielarskiego Herbapol. Receptariusz zielarski. Warszawa 1963; 164. 15. FP II. Farmakopea Polska II, 1937. 16. FP III. Farmakopea Polska III, 1954. 17. Korszikow BM, Makarowa GW, Naletko NL i wsp. Lecznicze właściwości roślin uprawnych. PWRiL. Warszawa 1991. 18. Komisja E. Origani vulgaris herba (ziele lebiodki) Bundesanzeiger nr 122 z 06.07.1988. 19. Force M, Sparks WS, Ronzio RA. Inhibition of enteric parasites by emulsified oil of oregano in vivo. Phytother Res 2000; 14:213-4. 20. Santoro GF, das Graças Cardoso M, Guimarăes LG. Effect of oregano ( Origanum vulgare L.) and thyme ( Thymus vulgaris L.) essential oils on Trypanosoma cruzi (Protozoa: Kinetoplastida) growth and ultrastructure. Parasitol Res 2007 Mar; 100(4):783-90. 21. Daferera DJ, Ziogas BN, Polissiou MG. GC-MS analysis of essential oils from some Greek aromatic plants and their fungitoxicity on Penicillium digitatum. J Agric Food Chem 2000; 48:2576-81. 22. Manohar V, Ingram C, Gray J et al. Antifungal activities of origanum oil against Candida albicans. Mol Cell Biochem 2001 Dec; 228(12):111-7. 23. Ravishankar S, Zhu L, Law B et al. Plant derived compounds inactivate antibiotic resistant Campylobacter jejuni strains. J Food Prot 2008 Jun; 71(6):1145-9. 24. Dorman HJ, Deans SG. Antimicrobial agents from plants: antibacterial activity of plant volatile oils. J Appl Microbiol 2000; 88:308-16. 25. Hammer KA, Carson CF, Riley TV. Antimicrobial activity of essential oils and other plant extracts. J Appl Microbiol 1999; 86:985-90. 26. Rodriguez M, Alvarez M, Zayas M. (Microbiological quality of spices consumed in Cuba). Rev Latinoam Microbiol 1991; 33:149-51. 27. Kivanc M, Akgul A, Dogan A. Inhibitory and stimulatory effects of cumin, oregano and their essential oils on growth and acid production of Lactobacillus plantarum and Leuconostoc mesenteroides. Int J Food Microbiol 1991; 13:81-5. 28. Akgul A, Kivanc M. Inhibitory effects of selected Turkish spices and oregano components on some foodborne fungi. Int J Food Microbiol 1988; 6:263-8. 29. Carmo ES, de Oliveira Lima E, de Souza EL. The potential of Origanum vulgare L. ( Lamiaceae) essential oil in inhibiting the growth of some food-related Aspergillus species. Braz. J. Microbiol. vol. 39 no. 2 Săo Paulo Apr./June 2008 doi: 10.1590/S1517-83822008000200030. 30. López P, Sanchez C, Batlle R et al. Vapor phase activities of cinnamon, thyme, and oregano essential oils and key constituents against foodborne microorganisms. J Agric Food Chem 2007 May 30; 55(11):4348-56. 31. de Souza EL, Stamford TLM, de Oliveira Lima E. Sensitivity of spoiling and pathogen food-related bacteria to Origanum vulgare L. ( Lamiaceae) essential oil. Braz. J. Microbiol. vol. 37 no. 4 Săo Paulo Oct./Dec. 2006 doi: 10.1590/S1517-83822006000400023. 32. Chorianopoulos N, Kalpoutzakis E, Aligiannis N et al. Essential oils of Satureja, Origanum, and Thymus species: chemical composition and antibacterial activities against foodborne pathogens. J Agric Food Chem 2004 Dec 29; 52(26):8261-7. 33. Dragland S, Sanoo H, Wake K et al. Several culinary and medicinal herbs are important sources of dietary antioxidants. J Nutr 2003; 133:1286-90. 34. Matsuura H, Chiji H, Asakawa C et al. DPPH radical scavengers from dried leaves of oregano ( Origanum vulgare). Biosci Biotechnol Biochem 2003 Nov; 67(11):2311-6. 35. Bozin B, Mimica-Dukic N, Simin N et al. Characterization of the volatile composition of essential oils of some lamiaceae spices and the antimicrobial and antioxidant activities of the entire oils. J Agric Food Chem. 2006 Mar 8; 54(5):1822-8. 36. Lin SP, Tsai SY, Lin YL et al. Biotransformation and pharmacokinetics of 4(3,4dihydroxybenzoyloxymethyl) phenyl-O-ß-d-glucopyranoside, an antioxidant isolated from Origanum vulgare. J Agric Food Chem 2008 Apr 23; 56(8):2852-6. 37. Nurmi A. Antioxidant studies on selected Lamiaceae herbs in vitro and in humans. Academic dissertation. Faculty of Pharmacy University of Helsinki, 2008. 38. Srihari T, Sengottuvelan M, Nalini N. Dose dependent effect of oregano ( Origanum vulgare L.) on lipid peroxidation and antioxidant status in 1,2dimethylhydrazine induced rat colon carcinogenesis. J Pharm Pharmacol 2008 Jun; 60(6):787-94. 39. Lemhadri A, Zeggwagh NA, Maghrani M et al. Anti hyperglycaemic activity of the aqueous extract of Origanum vulgare growing wild in Tafilalet region. J Ethnopharmacol 2004 Jun; 92(23):251-6. 40. Nurmi A, Mursu J, Nurmi T et al. Consumption of juice fortified with oregano extract markedly increases excretion of phenolic acids but lacks short and long term effects on lipid peroxidation in healthy nonsmoking men. J Agric Food Chem 2006 Aug 9; 54(16):5790-6.
