Publiczna obrona pracy doktorskiej mgr farm. Marcina Ożarowskiego pt. „Interakcje pomiędzy lekami roślinnymi i składnikami diety zawierającymi surowce roślinne oraz lekami syntetycznymi dotyczące ośrodkowego układu nerwowego” odbyła się w dniu 16 lutego 2007 roku na Wydziale Farmaceutycznym Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. Promotorem pracy był doc. dr hab. Przemysław M. Mrozikiewicz z Instytutu Roślin i Przetworów Zielarskich w Poznaniu, a recenzentami byli: prof. dr hab. Teresa Bobkiewicz-Kozłowska z Katedry i Zakładu Farmakologii Akademii Medycznej w Poznaniu oraz prof. dr hab. Andrzej Członkowski z Katedry i Zakładu Farmakologii Doświadczalnej i Klinicznej Akademii Medycznej w Warszawie.

Poniżej prezentujemy obszerne streszczenie wymienionej rozprawy doktorskiej przygotowane przez jej autora. Dr n. farm., mgr biol. Marcin Ożarowski jest obecnie pracownikiem Katedry i Zakładu Botaniki Farmaceutycznej i Biotechnologii Roślin Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu oraz Instytutu Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu.

Po okresie dominacji leku syntetycznego w drugiej połowie XX wieku, obecnie zauważalny jest powrót do stosowania leku roślinnego, który zyskuje znaczenie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym oraz we wspomaganiu terapii lekiem syntetycznym. Lekowi roślinnemu stawiane są coraz większe wymagania jakościowe i coraz większy nacisk kładziony jest na kwestie bezpieczeństwa stosowania. Jednym z aspektów bezpieczeństwa farmakoterapii jest problem interakcji, które mogą być wywoływane przez lek roślinny. Problem staje się jeszcze bardziej złożony, ponieważ liczne surowce roślinne mogą wchodzić w skład ziołowych suplementów diety i powodować podobne interakcje z lekami syntetycznymi pod wpływem związków biologicznie aktywnych. Z drugiej strony surowce roślinne są często stosowane w połączeniu z lekami syntetycznymi bez konsultacji z lekarzem lub farmaceutą. Ta sytuacja może powodować zwiększenie potencjalnego ryzyka występowania niepożądanych działań leków lub interakcji pomiędzy substancjami roślinnymi a lekami syntetycznymi.

Ostatnie lata przyniosły szereg doniesień na ten temat, brakowało jednak całościowego opracowania tej tematyki. Problematyka bezpieczeństwa stosowania roślinnych produktów leczniczych oraz suplementów diety zawierających surowce roślinne stała się podstawą zorganizowania naukowej sieci badawczej przez Instytut Roślin i Przetworów Zielarskich w Poznaniu, zatytułowanej: „Interakcje pomiędzy roślinnymi i syntetycznymi lekami. Korzyści i zagrożenia”, której działalność była finansowana ze środków Komitetu Badań Naukowych (decyzja nr 594/E-175/SPB/MSN/P-05DWM 3/2004-2006 i 2007). Praca doktorska stanowi część tego projektu, jest wielodyscyplinarna i prezentuje bardzo ważny problem dotyczący zdrowia publicznego i nauk farmakologicznych.

1. Systematyczny przegląd, analiza i próba klasyfikacji dostępnych wyników badań interakcji pomiędzy lekiem roślinnym lub suplementem diety pochodzenia roślinnego a lekiem syntetycznym, dotyczących ośrodkowego układu nerwowego (OUN) w kontekście:

a) mechanizmów działania leku roślinnego, jako punktów uchwytu dla interakcji pomiędzy lekiem roślinnym a lekiem syntetycznym,

b) badań in vitro i na modelu zwierzęcym dotyczących tego problemu,

c) zgłoszonych przypadków interakcji i badań klinicznych dotyczących interakcji pomiędzy lekiem roślinnym a lekiem syntetycznym.

2. Ocena wielkości populacji stosującej preparaty ziołowe i suplementy diety oraz ocena narażenia na ryzyko wystąpienia interakcji pomiędzy lekiem roślinnym a lekiem syntetycznym na podstawie:

a) systematycznego przeglądu badań epidemiologicznych,

b) przeprowadzonej ankiety.

3. Próba wykazania klinicznych i terapeutycznych implikacji potencjalnych interakcji pomiędzy lekiem roślinnym lub suplementem diety a lekiem syntetycznym na poziomie OUN.

W pracy dokonano systematycznego przeglądu bibliografii naukowej (publikacji źródłowych i przeglądowych), dotyczącej interakcji leków roślinnych i suplementów diety z lekami syntetycznymi na poziomie OUN. Przegląd bibliografii został przeprowadzony zgodnie z przyjętymi podstawowymi zasadami opracowywania tego rodzaju materiałów (z wykorzystaniem instrukcji Cochrane Collaboration).

W pracy podsumowano i oceniono opublikowane badania dotyczące podjętego tematu oraz dokonano analizy wyników uzyskanych na modelu in vitro, in vivo, a także przeprowadzono analizę efektów badań klinicznych dotyczących interakcji pomiędzy lekiem roślinnym a syntetycznym. Metodologię pracy podzielono na 4 etapy: (1) w pierwszym etapie przedstawiono problematykę fitoterapii w Polsce i na świecie oraz dokonano wyboru roślin leczniczych do systematycznego przeglądu bibliografii na temat interakcji lek roślinny/lek syntetyczny, (2) w drugim etapie określono ścisłe kryteria dla systematycznego przeglądu bibliografii, (3) w trzecim etapie wyszukiwano informacje naukowe na temat interakcji oraz rozpowszechnienia stosowania preparatów ziołowych w populacji, (4) w czwartym etapie skonstruowano kwestionariusz ankiety, którą przeprowadzono w Klinice i Katedrze Chirurgii Ogólnej i Naczyń (Akademia Medyczna w Poznaniu).

W wyniku przeprowadzenia pierwszego etapu pracy, polegającego na przeglądzie roślin leczniczych o ugruntowanym statusie oddziaływania na OUN, wyselekcjonowano grupy surowców roślinnych, które są najczęściej stosowanymi lekami ziołowymi i wchodzą w skład suplementów diety. Do przeglądu badań nad interakcjami wybrano: Ginkgo folium, Hyperici herba, Valerianae radix i Ginseng radix (Panax ginseng).

Podczas drugiego etapu pracy opierano się na wysokiej jakości danych bibliograficznych z zastosowaniem odpowiednich kryteriów selekcji i identyfikacji badań, korzystając z bibliograficznych baz danych: MEDLINE (PubMed, Toxnet, HerbMed), Cochrane Library, (DARE), EMEA, FACT oraz opublikowanych danych UK Medicines Control Agency, Uppsala Monitoring Centre (UMC-WHO) oraz Canada´s Adverse Drug Reactions Database (CADRMP). W pracy korzystano także z publikacji książkowych i międzynarodowych monografii, np. ESCOP, Komisji E oraz American Botanical Council.

Podczas poszukiwań informacji oraz dokonywania przeglądu bibliograficznego o interakcjach preparat roślinny/lek syntetyczny, dotyczących OUN, zastosowano kryteria włączające do analizy takie elementy, jak: (1) słowa kluczowe, (2) okres opublikowania danych, (3) rodzaj badań, (4) rodzaj preparatów roślinnych, (5) rodzaj stosowanych leków syntetycznych.

Ocenę wielkości populacji, stosującej preparaty na bazie surowców roślinnych, a tym samym potencjalny stopień narażenia na interakcje leków roślinnych i suplementów diety z lekami syntetycznymi, prowadzono dwukierunkowo – poprzez przegląd bibliografii i przeprowadzenie własnego (pierwszego w Polsce) badania ankietowego. Problematyką tego badania było oszacowanie czynników ryzyka potencjalnych interakcji pomiędzy lekiem roślinnym, lekiem syntetycznym i składnikami diety wśród pacjentów z wybranymi chorobami (miażdżyca, nadciśnienie) hospitalizowanych w Klinice Chirurgii Ogólnej i Naczyń.

Badanie zostało zaakceptowane przez Komisję Bioetyczną Akademii Medycznej w Poznaniu. Kwestionariusz ankiety zawierał pytania wielokrotnego wyboru, dotyczące łącznego stosowania preparatów ziołowych z przepisanymi przez lekarza lekami syntetycznymi. Badanie przeprowadzono w okresie od stycznia do sierpnia 2005 roku. Kwestionariusz zawierał również część dotyczącą zmiennych demograficznych (wiek, płeć, masa ciała, pochodzenie, stopień wykształcenia, status społeczno-ekonomiczny, stan zdrowia), a także pytania dotyczące jakościowego i ilościowego charakteru farmakoterapii i samoleczenia.

Wszyscy pacjenci (100%) przyjmowali leki syntetyczne (przecie nadciśnieniowe, wazodilatacyjne, przeciwmiażdżycowe, antykoagulanty). Wśród 237 pacjentów znajdowało się 71 kobiet.

Wyniki badań pozwalają na stwierdzenie, że interakcje pomiędzy lekiem roślinnym lub suplementem diety pochodzenia roślinnego, a lekiem syntetycznym, występują na poziomie OUN i mogą mieć znaczenie kliniczne. Na podstawie analizy wybranych surowców roślinnych działających na ośrodkowy układ nerwowy ( Ginkgo biloba, Hypericum perforatum, Valeriana officinalis, Panax ginseng), wchodzących w skład zarówno roślinnych produktów leczniczych, jak i suplementów diety, można zidentyfikować mechanizmy prowadzące do interakcji pomiędzy lekiem roślinnym a syntetycznym.

Mechanizmy te dotyczą: