Zaburzenia pamięci jako wykładnik zaburzeń poznawczych są charakterystycznym zespołem neuropsychologicznym u pacjentów z padaczką płata skroniowego. Wiedza na temat zaangażowania przyśrodkowego płata skroniowego w funkcje pamięci datuje się od lat 50., kiedy po raz pierwszy po obustronnej lobektomii skroniowej stwierdzono u pacjenta ciężki zespół amnestyczny (1). Ostatnie prace doświadczalne i kliniczne wskazują również, że struktury pozaskroniowe, takie jak płat czołowy i wzgórze, odgrywają ważną rolę w procesie zapamiętywania (2, 3). Stwierdzono, że u pacjentów z padaczką przyśrodkowej części płata skroniowego (MTLE) stwierdza się atrofię istoty szarej w jądrach podkorowych, móżdżku, śródmózgowiu, obszarach ciemieniowo-potylicznych. Etiologia tego zjawiska i związek z wystąpieniem zaburzeń pamięci są wciąż jednak niejasne (4).

Etiologia zaburzeń pamięci jest wieloczynnikowa. Po pierwsze, najczęściej spotykane zaburzenia uczenia się i zachowania mogą występować z powodu tej samej przyczyny, która leży u podłoża padaczki. Po drugie, padaczka może powodować zmiany w układzie nerwowym poprzez metaboliczne i pobudzająco-toksyczne efekty neurotransmiterów i samych napadów. I po trzecie, choć w znacznie mniejszym stopniu, poprzez wpływ leczenia farmakologicznego i neurochirurgicznego. W rozważaniach tych pod uwagę również powinny być brane stany emocjonalne i motywacje pacjentów. Wiadomo, bowiem, że duża grupa dzieci i młodzieży nie osiąga zadowalających rezultatów ze względu na bardzo małe i ograniczone wymagania, jakie są im stawiane przez nauczycieli, rodziców i ich samych z powodu stygmatyzacji padaczką.

Zasięg i lokalizacja uszkodzenia mózgu ściśle związana jest z charakterem i stopniem zaburzeń funkcji poznawczych. Od dawna uważa się, że pacjenci z padaczką objawową są bardziej narażeni na występowanie zaburzeń intelektualnych niż ci z padaczką o niejasnej przyczynie.

W zależności od lateralizacji wyładowań padaczkowych można spodziewać się różnego typu zaburzeń. U osób z dominującą pod względem mowy lewą półkulą i obecnością wyładowań po stronie lewej stwierdza się większe trudności w pamięci werbalnej, natomiast u osób, u których wyładowania występują głownie po stronie prawej obserwuje się większy ubytek w koordynacji wzrokowo-przestrzennej. W badanej grupie 252 chorych z padaczką i z subiektywnymi skargami na zaburzenia pamięci wyniki wieloczynnikowej analizy nie wykazały statystycznego związku czynników związanych z padaczką na zaburzenia pamięci w całości grupy. Stwierdzono natomiast związek pomiędzy jednostronnym ogniskiem padaczkowym w lewym płacie skroniowym, a zaburzeniami pamięci, szczególnie problemami konsolidacji pamięci słownej (5).

W przypadku, kiedy struktura hipokampa po drugiej stronie jest uszkodzona usunięcie płata skroniowego po przeciwnej stronie doprowadzi do głębokich zaburzeń pamięci. Stąd niezwykle istotną rolę w diagnostyce przedoperacyjnej odgrywa ocena neuropsychologiczna. Określenie lateralizacji pamięci możliwe jest przy zastosowaniu kodowania złożonych scen wzrokowych oraz zadań jawnego nazywania obrazków, paradygmatów, które aktywują obszary przyśrodkowe płata skroniowego oraz wzrokowe pola kojarzeniowe.

Celem pracy jest przedstawienie zastosowania funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI) w ocenie zaburzeń pamięci u chorych z padaczką.

Można przyjąć, że podstawę zaburzeń pamięci stanowią postępujące patologiczne zmiany funkcjonalne w układzie nerwowym wywołane nawracającymi krótkimi zdarzeniami, jakimi są napady padaczkowe. Zakłada się, że istnieje mechanizm przekształcania krótkiej aktywności napadowej w długotrwałe zmiany biochemiczne, anatomiczne i wreszcie funkcjonalne. Związane z tym zjawisko neuroplastyczności mózgu w znacznie większym stopniu znane jest i badane w odniesieniu do funkcji językowych, niż pamięci. Niemniej jednak są pewne dane, które mówią, że reorganizacja funkcji pamięci jest również możliwa w tej grupie pacjentów.

Różnice w deficycie pamięci werbalnej po przedniej lewostronnej lobektomii skroniowej u pacjentów z wczesnym i późnym początkiem napadów sugerują, że wiek pacjenta w momencie rozpoczęcia choroby może wpływać na reorganizację funkcji pamięci (6). Wyniki testu Wada (test na dominację półkulową mowy) potwierdzają obecność pomiędzypółkulowej reorganizacji funkcji pamięci po uszkodzeniu płata skroniowego. Istnieją najprawdopodobniej kompensacyjne mechanizmy pomiędzy lewą (dominującą) i prawą (niedominującą) półkulami z krytycznym okresem (poniżej 5 roku życia) dla międzypółkulowej reorganizacji funkcji pamięci w odpowiedzi na lewostronne uszkodzenie mózgu (7, 8).

Za substrat anatomiczny procesów pamięci uważa się hipokamp, korę śródwęchową, zakręt parahipokampalny. Ostatnio coraz większą rolę przypisuje się korze śródwęchowej i transmisji pobudzeń z kory śródwęchowej do komórek ziarnistych zakrętu zębatego, a następnie do sektora CA₁ (9). Uszkodzenie hipokampa daje wyraźne zaburzenia pamięci, a stopień nasilenia jest zależny od stopnia jego uszkodzenia. W modelach doświadczalnych padaczki skroniowej wywołanej elektryczną stymulacją obserwowana jest ostra martwica sektora CA₁ CA₃ oraz wnęki zakrętu zębatego po wywołanych 69 lub więcej napadach uogólnionych. Wzorzec morfologiczny utraty neuronów zbliżony jest do tego, który jest obserwowany w padaczce płata skroniowego w wyniku stwardnienia hipokampa. Stopień deficytu funkcji pamięci wzrastał z liczbą napadów i nie obserwowano tych zaburzeń u zwierząt kontrolnych, u których stosowano implantację bez stymulacji elektrycznej (10).

Ta sugestia, że zaburzenia pamięci mogą być wynikiem czy być wtórne do napadów poparta jest opisami przypadków gdzie stan padaczkowy napadów częściowych wywołuje całkowitą amnezję. Testy neuropsychologiczne wykazały specyficzne zaburzenia świeżej pamięci, które ustępowały po 2 tygodniach po stanie padaczkowym napadów częściowych i 24 h po pojedynczym napadzie (11). Czasami napady są bezpośrednim efektem wyładowań w zlokalizowanych okolicach i mogą wywoływać specyficzne zaburzenia pamięci jako zjawisko napadowe. Bardzo rzadko, ale można obserwować amnestyczny napad padaczkowy jako konsekwencję wyładowań padaczkowych w okolicy hipokampa z przemijającymi zaburzeniami pamięci jako wyłączny objaw kliniczny. Zastosowanie elektrod implantowanych wykazało, że w przypadku, padaczki skroniowej mogą występować wyładowania padaczkowe bez klinicznej manifestacji. Obserwuje się głęboką niemożność do uczenia się nowego materiału w okresie powyładowaniowym (11). Być może to właśnie jest przyczyną, że nocne napady mają znaczący, negatywny wpływ na funkcje poznawcze, poprzez zaburzony proces konsolidacji pamięci.