Świąd odbytu jest schorzeniem występującym u około 5% populacji. Znaczne nasilenie świądu w istotny sposób upośledza codzienną jakość życia pacjentów. Świąd nasila się w porze nocnej i pod wpływem ciepła. Częściej chorują mężczyźni. W otaczającym nas środowisku z każdym dniem wzrasta ilość alergenów pokarmowych, chemicznych i nowych materiałów syntetycznych z którymi każdy z nas mając kontakt może doświadczyć pojawienia się objawów świądu odbytu. Etiologia i patogeneza tej choroby jest nadal niejasna i słabo poznana. Spośród najczęstszych przyczyn świądu wymienia się:

1. choroby okołoodbytnicze jak szczelina odbytu, choroba hemoroidalna, ropień i przetoka okołoodbytnicza, wypadanie odbytnicy,

2. zakażenia bakteryjne i grzybicze skóry okolicy okołoodbytniczej,

3. zakażenia wirusowe skóry okolicy odbytu, np. świąd często towarzyszy kłykcinom kończystym,

4. zakażenia owsikami, glistnicą, świerzbem, wszawicą łonową,

5. wrodzona nadwrażliwość na środki do higieny osobistej, intymnej, na papier toaletowy itd.,

6. pierwotne choroby skóry jak łuszczyca, liszaj, wyprysk, leukoplakia, atopowe zapalenie skóry,

7. choroby metaboliczne jak cukrzyca, niewydolność nerek lub wątroby, żółtaczka, nadczynność tarczycy, niedobór żelaza, miejscowe i ogólnoustrojowe niedobory immunologiczne,

8. nieswoiste zapalenia jelit z uporczywą biegunką,

9. tzw. mokry odbyt po operacjach proktologicznych; stałe wydzielanie z odbytu zawartości śluzowej, ropnej, kałowej powoduje macerację i drażnienie skóry,

10. analne stosunki płciowe i zakażenia przenoszone drogą płciową,

11. otyłość, głęboki rowek międzypośladkowy, duże pośladki, nadmierne owłosienie okolicy odbytu sprzyjają występowaniu świadu,

12. złą i niewłaściwą higienę okolicy kroczowej,

13. niewydolność zwieraczy okołoodbytniczych,

14. nowotwory jelita grubego i odbytu,

15. czynniki psychogenne.

Najczęściej obserwuje się u chorych tzw. samoistny świąd odbytu, kiedy nie można ustalić przyczyny dolegliwości i objawów.

Wydaje się, że głównymi przyczynami świądu są zła lub wręcz brak higieny osobistej, nadmierne pocenie się w okolicy kroczowej, niekontrolowany wyciek śluzu i zawartości kałowej z odbytu. Wykazano częstsze występowanie świądu u pacjentów nie przestrzegających zasad zdrowego żywienia a szczególnie spożywających duże ilości czekolady, coca-coli, żółtego sera, owoców cytrusowych, alkoholu, kawy, ostrych przypraw, piwa, picie w nadmiarze mleka. Niedobór w diecie witamin A i D usposabia do świądu.

Rozpoznanie opiera się na:

1. dokładnym zebraniu wywiadów co do chorób przebytych, aktualnych dolegliwości i objawów, chorób towarzyszących, zażywanych leków, trybu życia, nawyków i nałogów, formy życia seksualnego, przebytych operacji w okolicy odbytowo-odbytniczej itd.,

2. badaniu przedmiotowym łącznie z pełnym badaniem proktologicznym,

3. wynikach badań dodatkowych celowanych na ewentualne ustalenie i wykrycie czynników przyczynowych powodujących świąd odbytu.

Zwykle u chorych skóra wokół odbytu jest zaczerwieniona, nacieczona zapalnie, z objawami mechanicznego jej uszkodzenia w wyniku drapania i stałego pocierania. Często stwierdza się ewidentne choroby proktologiczne jak szczelina, przetoka, ropień, kłykciny, chorobowo zmienione guzki krwawnicowe. W świetle nadfioletowym można zauważyć na skórze obecność Corynebacterium minutissimum (erythrasma). Skalpelem należy pobrać zmieniony naskórek i ocenić obecność bakterii i grzybów. Należy pobrać próbkę kału w celu badania na obecność pasożytów, jaj i cyst pasożytów. Dodatkowo zaleca się wykonanie badań serologicznych (kiła, HIV), testów skórnych na ewentualne alergeny. Badanie histologiczne skóry zaleca się w przypadkach bardzo nasilonych zmian zapalno-przerostowych skóry (1, 2, 3).

Leczenie świądu jest trudne i najczęściej objawowe ponieważ rzadko można ustalić pewną przyczynę świądu. Najczęściej leczenie ma na celu:

1. eliminację bodźców przewodzonych zakończeniami czuciowymi z okolicy okołoodbytniczej sprawiającymi tak uporczywe dolegliwości,

2. eliminację czynnika przyczynowego świądu,

3. złagodzenie wtórnych zmian zapalnych skóry, które wynikły z powodu jej mechanicznego uszkodzenia (np. uporczywego drapania).

W planowaniu leczenia chorych ze świądem odbytu należy uwzględnić:

1. eliminację z diety i z używanych środków do prania bielizny, higieny osobistej i intymnej możliwych czynników chemicznych powodujących nadwrażliwość skóry. Chorym zaleca się aby nie nosili bielizny z tkanin syntetycznych,

2. rozpoznanie i leczenie chorób metabolicznych i miejscowych proktologicznych,

3. leczenie stwierdzonych zakażeń bakteryjnych, grzybiczych i wirusowych. Miejscowe stosowanie 2% maści z sodium fusidate leczy zakażenie Corynebacterium minutissimum (stosować 4 x dziennie), zaś ogólnie zaleca się podawanie erytromycyny w dawce 4 x dziennie po 500 mg przez 10 dni. W zakażeniach grzybiczych skóry rekomenduje się krem z nystatyną (100 000 j./g), miejscowo mikonazol, ketokonazol, gryzeofulwinę (przy zakazeniu Trychophyton rubrum) doustnie (3 x 125 mg/dobę) lub miejscowo. W przypadkach stwierdzenia zakażenia pasożytami zaleca się leczenie specyficzne dla rodzaju wykrytego pasożyta, np. w owsicy zaleca się piperazynę (dwie dawki w odstępach co 2 tyg.) lub oksyurycydynę podane pacjentowi i wszystkim domownikom,

4. jednorazowe miejscowe zastosowanie 25% roztworu podofiliny w 80% przyp. powoduje znikniecie brodawek skórnych,

5. kłykciny kończyste usuwa się przy pomocy noża, nożyczek lub diatermii. Zaleca się ogólne podawanie acyclowiru. Zmiany o typie opryszczki leczy się miejscowo stosując przymoczki z alkoholu lub maści cynkowej,

6. w samoistnym, o nieznanej etiologii, świądzie zasadniczym postępowaniem jest utrzymanie higieny osobistej. Obowiązuje zasada jeśli odbyt jest mokry trzeba stale okolicę okołoodbytniczą osuszać, jeśli jest suchy – należy okolicę odbytu nawilżać (if wet keep dry, if dry keep wet). Chorzy tacy muszą obmyć okolicę odbytu po każdym oddaniu stolca. Jeśli nie było stolca to też należy 2-3 x dziennie obmyć okolicę krocza, ponieważ po oddaniu gazów cząsteczki stolca pozostają w szparze międzypośladkowej będąc przyczyną świądu. Obmywanie okolicy odbytu należy dokonywać pod bieżącą wodą opuszkami palców bez używania dostępnego na rynku pachnącego mydła lub innych pachnących środków do higieny osobistej. Nie należy wierzyć w to co jest napisane na opakowaniu środków do higieny intymnej. Im bardziej pachnący środek tym bardziej należy się go wystrzegać. Jako zasypkę najlepiej używać mąkę ziemniaczaną.

7. W przypadku biegunki należy ograniczyć liczbę wypróżnień przez stosowanie np. loperamidu, metylcelulozy, reasecu, smekty itp.

8. do miejscowego leczenia nie stosowac środków antyseptycznych, antybiotyków, leków miejscowo znieczulających, sterydów, ze względu na możliwość reakcji uczuleniowej.

9. do miejscowego odkażania skóry zaleca się 0,5% wodny roztwór azotanu srebra. Jedynym niekorzystnym objawem tego środka jest brudzenie bielizny i palców.