Obecnie coraz częściej mówi się i pisze temat młodzieży. Wielu psychologów, socjologów i pedagogów zajmuje się przewidywaniem, kim stanie się dzisiejsza młodzież, jaki będzie miała styl życia i system wartości, jakie preferencje. Niewielu jednak zastanawia się nad tym, czym właściwie jest „młodzież”. Odpowiedź wcale nie jest prosta, mimo że intuicyjnie bardzo łatwo ustalamy zakres znaczeniowy tego pojęcia.

W obecnym artykule zostaną przedstawione różne teoretyczne koncepcje autorów, którzy starali się ująć w ramy pojęciowe termin „młodzież”. Przegląd tych koncepcji pozwoli chociaż w części odpowiedzieć na to pytanie.

Badania naukowe dotyczące istoty i problemów młodzieży rozpoczęły się na szerszą skalę dopiero po drugiej wojnie światowej. Rozwój tych badań przyśpieszył się znacznie w latach sześćdziesiątych XX wieku, kiedy to przez wiele państw Europy przetoczyła się fala buntów młodzieży, przede wszystkim studenckiej (1). Wstrząs wywołany tymi wystąpieniami spowodował koncentrację zainteresowań ekspertów na problemach młodzieży i wzrost liczby publikacji dotyczących omawianej grupy wiekowej.

W klasycznej już koncepcji fenomenologicznej Helmuta Schelskiego (2) „młodzież” jest określeniem stanu przejściowego między przeciwstawnymi biegunami: dzieciństwa i dorosłości; jest to przejście między grupami pierwotnymi i wtórnymi. Stan ten charakteryzuje potrzeba uzyskania pewności zachowań, która realizowana jest zwykle poprzez oddanie się jakiejś idei lub przez podjęcie wysiłków mających na celu uporządkowanie swojego życia; możliwe jest też jedno i drugie. Według H. Schelskiego grupą decydującą o strukturze i zachowaniach młodego pokolenia są młodzi robotnicy i pracownicy umysłowi, a nie młodzież ucząca się. Dążenie młodzieży do uzyskania pewności zachowań spowodowane jest przez niezagospodarowaną przez żadną instytucję lukę, jaka powstaje między grupą pierwotną i wtórną.

W ujęciu funkcjonalnym Samuela N. Eisenstadt´a (3) (pojęcie „wiek” rozumie on raczej jako dyspozycję do pełnienia ról) młodzież to jednostki, które z racji wieku są w stanie przejściowym między dwoma procesami socjalizacji: pierwotnym, określającym typy nastawień charakterystycznych dla „wspólnoty” i wtórnym – dotyczącym typów nastawień charakterystycznych dla „społeczeństwa”. Jednostki te z powodu niedostatecznego przygotowania przez socjalizację pierwotną do pełnienia ról i wyboru odpowiednich wartości we współczesnym świecie tworzą grupy rówieśnicze. Grupy rówieśnicze zaspokajają potrzebę przynależności i emocjonalnego bezpieczeństwa, a jednocześnie przygotowują do przejmowania wartości i ról dorosłych, tworząc strefę łącznikową między dwoma procesami socjalizacji i umożliwiając utrzymanie równowagi w społeczeństwie.

Według Friedrich´a H. Tenbruck´a (przedstawiciela teorii działań) (4) młodzież jest „...w swej istocie grupą społeczną, która (...) z kolei jest w różnoraki sposób powiązana wspólnotą świadomości, jednolitością tworzących ją i oddziałujących na nią sił i warunków, jak również stycznościami między grupami”. Tenbruck traktuje więc młodzież jako grupę społeczną, która może istnieć tylko dlatego, że jej członków łączy, między innymi, pewna wspólnota zachowań, wartości i świadomości. Grupa ta posiada również swój aspekt historyczny i jej proces rozwoju zależny jest od ogólnego rozwoju struktur społecznych. Dlatego też zgodnie z tym procesem Tenbruck prognozuje, że będzie ona wyodrębniać się z reszty społeczeństwa, następnie wejdzie w fazę partnerstwa ze społeczeństwem, a wreszcie osiągnie dominację nad nim. Autor na poparcie swoich prognoz wskazuje na procesy, które można już obecnie zaobserwować w społeczeństwie postindustrialnym, takie jak:

– uleganie stałemu rozszerzaniu fazy młodości, aż do sytuacji, w której ludzie przez większą część swojego życia zaliczają się do młodzieży,

– radykalizacja fazy młodzieńczej we wszystkich krajach wysoko uprzemysłowionych, która objawia się przez takie postawy jak: niestałość, impulsywność i niepewność, labilność i bezkształtność oraz pragnienie nowych doznań,

– wyraźne usamodzielnienie się i wyizolowanie młodzieży, rozwój subkultur,

– „zdziecinnienie” kultury jako całości, kult młodzieńczości ogarniający wszystkie dziedziny życia społecznego. Subkultura młodzieży staje się dominująca w społeczeństwie,

– upodobnianie się do siebie młodzieży z krajów uprzemysłowionych.

Tenbruck ostrzega (5), że mimo wyizolowania się nowoczesnej młodzieży ze społeczeństwa, jej role społeczne pozbawione są jasnych konturów, a oczekiwania wobec niej reszty społeczeństwa nie są dokładnie sprecyzowane. Powoduje to niepewność i wzmożoną podatność na wpływy społeczne. Taki stan rzeczy jest skrzętnie wykorzystywany przez reklamę i media w celu manipulowania młodymi ludźmi dla własnych celów. Również tendencja młodzieży do autonomiczności powoduje, że jej socjalizacja przebiega w grupach rówieśniczych, co ma mieć wpływ na obniżenie jej jakości i rozpad osobowej struktury młodego człowieka.

W ujęciu antropologiczno-kulturowym Margaret Mead (6) określa młodzież jako jednostki, które z racji wieku oraz otaczającej i odciskającej swe piętno kultury dostosowują do niej swoje wartości i zachowania. Z drugiej strony autorka ta zauważa, że młodość to także pewien sposób pojmowania swojej tożsamości. Mead wyróżnia trzy kategorie kultur: postfiguratywną, kofiguratywną i prefiguratywną. W kulturze postfiguratywnej istnieją trwałe wzorce orientacji i identyfikacji. Stan obecny jest doświadczany jako niezmienny i quasi-naturalny. Istniejącego porządku nikt nie kwestionuje i nie próbuje zmieniać. W takiej kulturze młody człowiek staje się tym, kim byli jego przodkowie; nie ma więc problemów z odszukaniem swojej tożsamości, gdyż jest ona do niego przypisana i jest on jej świadomy. Kulturowych umiejętności pozwalających zapewnić sobie byt adolescent uczy się od swoich rodziców. Kultury postfiguratywne są kulturami przedpiśmiennymi, a więc wiedza nagromadzona przez przodków przekazywana jest ustnie, a późniejsze pokolenia muszą ją poznać na nowo i na nowo ująć w języku. Kultury kofiguratywne to kultury, w których starsi mają jeszcze wpływ na styl życia i sposób zachowania się młodzieży, ale pokolenia charakteryzują się już odmiennością wzorców i sposobu myślenia. Cechą charakterystyczną jest konflikt pokoleń, świadoma rezygnacja młodych ludzi z dotychczasowych ideałów i poszukiwanie innych. W kulturze tej, na skutek rozproszenia i atomizacji przedstawianych jej treści młodzież odczuwa wrażenie, że żyje w świecie ulegającym nieustannym przemianom. Nowe pokolenie socjalizuje się w rodzinach dwupokoleniowych, a rodzice pozostawiają dzieciom możliwość poszukiwania własnych norm, których one poszukują w grupach rówieśniczych. Skutkiem takiego stanu rzeczy jest rozchwiany system wartości i niepewność zachowań. Sytuację tę często wykorzystują specjaliści od mediów i reklamy. Kultury kofiguratywne tworzą się pod wpływem katastrof naturalnych, rozwoju techniki i przemysłu, podbojów, wędrówek ludów lub przemian religijnych, czyli w sytuacjach, kiedy ciągłość kultury zostaje zakwestionowana lub przerwana. Wreszcie – kultura prefiguratywna, to kultura, która ma dopiero nadejść. Jej cechą szczególną jest to, że nastawiona jest na przyszłość. Wpływ na styl życia i zachowania wywiera tu młode pokolenie, a nie ludzie starsi. Odpowiedź na pytanie, czy w kulturze tej wytworzą się instytucjonalne mechanizmy komunikacji między pokoleniami łagodzące globalny konflikt między nimi zależy zatem od ludzi młodych.

Mead sądzi, że obecne społeczeństwa rozwinięte (przede wszystkim według modelu zachodniego) znajdują się w fazie przełomu między kulturą kofiguratywną a prefiguratywną. Dlatego też można w nich dostrzec zarówno elementy kultury odchodzącej w przeszłość, jak i tej, która nadchodzi.

Traktowanie kultury jako dominującego czynnika w postrzeganiu młodzieży postuluje też Józef Chałasiński, który pisze, że „młodość, to nie jest naturalny stan fizjologiczny i hormonalny, lecz element kultury, „instytucja społeczna” (7), której kształt zależy od struktury i kultury społeczeństwa. Młodość charakteryzuje się swobodą, zwolnieniem z pewnej odpowiedzialności społecznej, zależnością ekonomiczną i stanem przedmałżeńskim. Według cytowanego autora, to nie wiek, ani inne kryteria biologiczne, ale zwyczaje społeczne określają czas trwania tego okresu, charakter i granice swobody. Społeczeństwa jasno i klarownie określają wzory osobowo-społeczne, obowiązki i przywileje obowiązujące młodzież, gdyż umożliwia im to rozwój i zachowanie kultury, którą stworzyło (8).

Innym podejściem do problematyki młodzieży jest koncepcja pokolenia Karla Mannheim´a ogłoszona w latach czterdziestych XX wieku w artykule „O problemach młodych ludzi we współczesnym społeczeństwie”, powszechnie znanym i cytowanym przez wielu autorów z Polski, jak i ze świata (9). Według Mannheim´a (10) – pokolenia nie tworzy sam fakt narodzenia się w tym samym czasie, ani fakt bycia w tym samym czasie dorosłym, czy dzieckiem. Dopiero możliwość świadomego przeżycia tych samych wydarzeń społeczno-historycznych i tych samych treści życia (czyli obcowania z tym samym kręgiem kulturowym) tworzy pokolenie. Osoby z tego samego pokolenia charakteryzują podobne motywy, postawy, orientacje i hierarchię wartości. Według tej koncepcji pokolenia są tą siłą, która kształtuje społeczeństwo i rozwija jego kulturę. Zmiany pokoleń ulegają przyspieszeniu i dynamizacji tym szybciej, im szybciej zmienia się społeczeństwo, a tym samym środowisko społeczno-kulturowe i technologiczne (11). Według Manheima wyzwolenie potencjalnych sił młodego pokolenia zależy od typu, charakteru oraz okresu historycznego, w jakim dane społeczeństwo się znajduje. Podstawowym warunkiem, jaki musi być spełniony, żeby siły młodych jednostek mogły być uwolnione, jest transformacja społeczeństwa statycznego w dynamiczne. W społeczeństwach statycznych, tradycyjnych zmiany zachodzą powoli i opierają się głównie na doświadczeniach starej generacji. Społeczeństwa takie zalecają młodzieży utrzymywanie i kultywowanie tradycji oraz stosują reproduktywne i receptywne metody nauczania, a często też celowo zaniedbują potencjał tkwiący w młodym pokoleniu. Przeciwieństwem są społeczeństwa dynamiczne, które dążą do współpracy z młodzieżą, gdyż są żywo zainteresowane szybkim rozwojem. Dlatego też tworzą jej możliwości integracji i skupiania się w grupach i organizacjach wywierających wpływ na bieg wydarzeń, a także wykorzystują cechy młodego pokolenia do przełamywania zastanego porządku społecznego (12). Szybka zmiana społeczna zwiększa aktywność młodszych pokoleń, które z racji „wtórnej otwartości” szybciej znajdują się w nowej rzeczywistości i wpływają na starsze pokolenia zmuszając je do większej otwartości. Mannheim uważa (13), że napięcia, jakie powstają między dwoma skrajnymi pokoleniami, łagodzone są przez konfrontacje zbliżonych do siebie międzypokoleń. Międzypokolenie jest, z jednej strony, podobne w swoim myśleniu do pokolenia wcześniejszego, a z drugiej – posiada cechy pokolenia tego, które nadchodzi; umożliwia to utrzymanie równowagi i ciągłości w wymianie pokoleniowej.

Koncepcja Mannheim´a stanowiła przełom w dotychczasowym myśleniu o pokoleniu, które przestało być traktowane sensu stricto jako zjawisko biologiczne i związane z wiekiem, ale wynik skomplikowanych procesów społecznych (11).