Rozwój człowieka to proces, który rozpoczyna się w momencie zapłodnienia, a kończy z chwilą osiągnięcia przez ustrój dojrzałości biologicznej. Okres rozwoju obejmuje dwie pierwsze dekady życia. W okresie tym zachodzą istotne zmiany dotyczące morfologii organizmu, składu ciała, funkcji metabolicznych, fizjologicznych i odpornościowych. Tempo przemian jest tym szybsze im organizm jest młodszy.

W ramach zachodzących przemian postępuje rozwój somatyczny, obejmujący zjawiska związane ze wzrastaniem – powiększaniem się wymiarów ciała i masy ciała oraz zjawiska dojrzewania, polegające na doskonaleniu budowy i funkcji poszczególnych komórek, tkanek i narządów.

Wzrastanie jest najbardziej uchwytnym przejawem rozwoju, zależy bowiem od zwiększania się wielkości oraz objętości narządów. Oceniane jest najczęściej w oparciu o przyrosty cech somatycznych, jest więc procesem łatwo wymiernym. Wielkość przyrostów pozwala na określenie tempa wzrastania, które jest zróżnicowane w poszczególnych okresach ontogenezy.

Dojrzewanie somatyczne dotyczy zmian o charakterze jakościowym, co powoduje, że jest ono trudniej wymierne. Oceny procesów dojrzewania somatycznego można dokonać na podstawie:

– dojrzałości szkieletowej określanej według wieku kostnego,

– dojrzałości morfologicznej ocenianej na podstawie przeobrażeń w proporcjach ciała,

– dojrzałości zębowej, określonej na podstawie liczby wyrżniętych zębów oraz stadium ich formowania (tab. 1),

– dojrzałości płciowej, czyli zaawansowania w rozwoju drugorzędowych cech płciowych w drugiej dekadzie życia.

Dojrzewanie somatyczne jest ściśle związane ze wzrastaniem: postępowi w dojrzewaniu towarzyszy postęp we wzrastaniu. Na podstawie oceny procesów wzrastania i dojrzewania somatycznego można określić wiek rozwojowy, czyli biologiczny. Wyraża on zaawansowanie we wzrastaniu i dojrzewaniu łącznie, co pozwala na ocenę zwolnienia lub przyśpieszenia procesów rozwojowych.

Możliwość określenia wieku rozwojowego pozwala na ocenę przebiegu rozwoju opartą na kryteriach biologicznych, a nie na wieku kalendarzowym. Ma to istotne znaczenie, ponieważ tempo wzrastania i dojrzewania u każdego dziecka jest inne – osiąganie kolejnych stadiów dojrzewania zachodzi w różnym czasie. Przyjmuje się, że dzieci wykazujące to samo stadium zaawansowania w dojrzewaniu mają ten sam wiek rozwojowy, niezależnie od ich wieku kalendarzowego. Kryterium wieku rozwojowego nabiera wagi w drugiej dekadzie życia, gdy występuje największe zróżnicowanie międzyosobnicze pod względem poziomu rozwoju niezależnie od wieku kalendarzowego.

Znajomość wieku rozwojowego dziecka ma szczególne znaczenie przy przewidywaniu czasu wystąpienia pokwitania i ostatecznej wysokości ciała, przy określaniu przydatności do zawodu lub przy ustalaniu wskazań (czy przeciwwskazań) do uprawiania poszczególnych dyscyplin sportu. Może być również wykorzystana w badaniach psychologicznych czy ekspertyzach sądowych.

W ocenie wieku rozwojowego opieramy się, podobnie jak w ocenie dojrzewania, na czterech kryteriach:

– dojrzałości zębowej – wieku zębowym,

– dojrzałości szkieletowej – wieku kostnym,

– dojrzałości sylwetki,

– dojrzałości płciowej – wieku wystąpienia wtórnych cech płciowych.

W praktyce zwykle posługujemy się jednym lub dwoma spośród wymienionych kryteriów.

Okres pokwitania charakteryzuje się znacznymi zmianami w zakresie budowy i funkcji organizmu. W okresie tym następuje intensywny przyrost wysokości ciała zwany skokiem pokwitaniowym. Wiek rozpoczęcia pokwitania jest bardzo różny u poszczególnych dzieci. Zależy on od wielu czynników, między innymi od czynników genetycznych, środowiskowych, a także od tempa rozwoju w pierwszej dekadzie życia.

U dziewczynek skok pokwitaniowy wysokości rozpoczyna się około dwa lata wcześniej niż u chłopców i jest mniejszy, niż u chłopców. U dziewcząt proces dojrzewania rozpoczyna się zwykle w wieku 8,5-13,5 lat, u chłopców między 10 a 15 rokiem życia. Brak cech pokwitania u chłopców 15-letnich i u dziewcząt 14-letnich, jak również wystąpienie objawów pokwitania przed 8 rokiem życia u dziewczynek i przed 10 rokiem życia u chłopców wymagają wyjaśnienia w drodze pogłębionych badań.

W okresie pokwitania każda cecha somatyczna wykazuje intensywne wzrastanie. Zmiany w zakresie cech długościowych i szerokościowych występują w określonej kolejności. Szczyt wzrastania najwcześniej osiąga kończyna dolna, a w ciągu kolejnych 4 miesięcy – biodra (szerokość) i klatka piersiowa (szerokość). U chłopców w tym czasie następuje wzrastanie szerokości barkowej. W kończynie dolnej najwcześniej rośnie stopa, potem podudzie a następnie udo. Kończyny dolne również jako pierwsze z wymiarów długościowych przestają wzrastać. W rok po szczycie wzrastania kończyn dolnych następuje wzrastanie długości tułowia, a w wyniku wzrastania zarówno długości kończyny dolnej jak i długości tułowia obserwuje się szczyt wzrastania wysokości ciała.

Pokwitaniowy szczyt wzrastania masy ciała następuje mniej więcej w pół roku po szczycie wzrastania wysokości, a zwiększenie siły – w 14 miesięcy później.

W tym czasie wzrastają również wymiary głowy i twarzy, pomimo że już w poprzednim okresie rozwojowym wzrost ten był mocno zaawansowany: na przykład w wieku 10 lat obwód głowy wynosił około 96% ostatecznej wielkości. Wzrastają również wymiary twarzy: długość szczęki i żuchwy, długość nosa. Następuje rozrost tkanek miękkich, co przyczynia się w tym okresie do zmiany wyrazu twarzy.

Podobny kierunek zmian obserwuje się w kształtowaniu podskórnej tkanki tłuszczowej, przebiegający odmiennie u obu płci. Grubość fałdu skórno-tłuszczowego u dziewczynek od około 8 roku życia wykazuje tendencję do powiększania się, a u chłopców – zwłaszcza na kończynach – do zmniejszania się. Jednak u chłopców na około 2 lat przed okresem pokwitania obserwuje się zwiększenie grubości podskórnej tkanki tłuszczowej – zjawisko to określane jest jako fizjologiczna otyłość przedpokwitaniowa. W okresie skoku pokwitaniowego wysokości ciała następuje utrata lub zahamowanie przyrostu tkanki tłuszczowej zwłaszcza na kończynach (1).

Oceny zaawansowania w rozwoju wtórnych cech płciowych dokonuje się na podstawie rozwoju piersi i owłosienia łonowego u dziewczynek oraz narządów płciowych i owłosienia łonowego u chłopców w oparciu o skalę Tannera. Jest to pięciostopniowa skala, oceniająca rozwój piersi od M₂ do M₅ oraz owłosienia łonowego od P₂ do P₅. U chłopców rozwój zewnętrznych narządów płciowych od G₂ do G₅ oraz rozwój owłosienia łonowego od P₂ do P₅. Stadium 1 (M₁, P₁ etc.) oznacza fazę dziecięcą.

Powszechnie stosowanym kryterium oceny tempa dojrzewania u dziewczynek jest wiek wystąpienia pierwszej miesiączki – menarche. Wiek jej wystąpienia podlega wpływom genetycznym: wykazano dodatnią korelację między wiekiem pierwszej miesiączki matek i córek. Ponadto cecha ta jest wysoce ekosensytywna – wrażliwa na czynniki środowiskowe takie jak, na przykład, poziom wykształcenia rodziców, czy zawód ojca lub miejsce stałego pobytu.

Druga dekada życia dziewcząt obejmuje dwa okresy rozwojowe: dojrzewania płciowego i okres młodzieńczy.

W okresie dojrzewania płciowego można wyróżnić dwie fazy:

– faza przedpokwitaniowa – od momentu pojawienia się drugiego stadium rozwoju piersi (M₂) do wystąpienia menarche,

– faza pokwitania – od menarche do ustalenia cykli owulacyjnych i osiągnięcia pełnej dojrzałości płciowej.

Fazie przedpokwitaniowej towarzyszy przyspieszenie wzrastania, ze szczytem szybkości wzrastania wysokości ciała wyprzedzającym o około 6 miesięcy wystąpienie menarche. W drugiej fazie, od menarche, obserwuje się zwolnienie tempa wzrastania, trwające do zakończenia wzrastania kości długich. W momencie menarche przeciętna dziewczyna osiąga ok. 95,2% ostatecznej wysokości ciała. Średni przyrost wysokości ciała po menarche wynosi 6,6 cm, ale może wahać się od 4 do 9 cm. Roczny przyrost wysokości ciała, obejmujący szczyt szybkości jej wzrastania, u dziewcząt polskich wynosi około 7,7 cm.

Rozwój somatyczny dziewcząt w drugiej dekadzie życia, w porównaniu z chłopcami, charakteryzuje:

– krótszy okres wzrastania – wcześniej występujące pokwitanie i wcześniejsze osiąganie ostatecznej wysokości ciała,

– mniej intensywny skok pokwitaniowy,

– szybsze tempo dojrzewania płciowego.

W okresie dojrzewania pogłębia się dymorfizm płciowy zwłaszcza w proporcjach ciała – długości kończyn, budowy miednicy, szerokości barków oraz komponent ciała – mniejsza ilość tkanki mięśniowej i kostnej a większa tkanki tłuszczowej.

Miesiączkowanie jest ważnym momentem w przebiegu dojrzewania. Granice wahań fizjologicznych dla wieku menarche mieszczą się między 10 a 16 rokiem życia. Na przykład – wiek menarche dla dziewcząt warszawskich wynosi 12,7 lat. Menarche występuje zwykle w okresie, gdy rozwój piersi osiągnie stadium M₃ lub M₄. Wiek menarche jest bardziej skorelowany z wiekiem kostnym niż z kalendarzowym i zależność ta wzrasta z wiekiem. Miesiączkować zaczynają dziewczynki, których wiek kostny odpowiada 13-14 latom. Miesiączkowanie nie występuje na ogół u dziewcząt o wieku kostnym poniżej 12,5 i powyżej 14,5 lat. Brak menarche u dziewczynki, której wiek kostny przekracza 14,5 lat należy traktować jako pierwotny brak miesiączki i wówczas konieczne są badania ginekologiczne i endokrynologiczne (2).

Tempo rozwoju obserwowane w okresie dzieciństwa i w okresie wczesnoszkolnym oraz czas wystąpienia pokwitania wpływają na przebieg wzrastania i dojrzewania w drugiej dekadzie życia. Obserwowane różne tempo wzrastania dziewcząt wcześnie, przeciętnie i późno dojrzewających utrudnia ocenę wielkości przyrostów i wysokości ciała w poszczególnych grupach dziewcząt. U dziewcząt wcześnie dojrzewających szczyt szybkości wzrastania wysokości ciała występuje znacznie wcześniej i jest bardziej intensywny niż u dziewcząt przeciętnie i późno dojrzewających. Największe różnice w rozmiarach ciała obserwuje się w wieku 12-13 lat, gdy dziewczęta wcześnie dojrzewające przebyły skok pokwitaniowy wysokości ciała, a późno dojrzewające są jeszcze w fazie przedpokwitaniowej.

Wyniki wielu badań wskazują, że przebieg i tempo wzrastania oraz dojrzewania płciowego są związane z typem budowy ciała. Welon (3) wykazał, że dziewczęta z przewagą umięśnienia (M) a jeszcze bardziej z przewagą linearności (L) jako dorosłe są wyższe od dziewcząt z przewagą otłuszczenia (F) oraz od dziewcząt o somatotypie pośrednim (S). Najwcześniej dojrzewają dziewczęta o przewadze otłuszczenia (F), a następnie o typie M i L. Dziewczęta o somatotypie pośrednim (S) dojrzewają w wieku przeciętnym.

Okres ten przypada na 2-3 rok po zakończeniu wzrastania i osiągnięciu dojrzałości biologicznej. Obejmuje wiek 15-18 lat. W okresie tym obserwuje się przyrosty tkanki tłuszczowej i masy ciała. Sylwetka dziewcząt staje się typowo kobieca, z zaznaczeniem odkładania się tkanki tłuszczowej w typowych dla kobiet miejscach: w okolicy bioder i ud. Ustępują objawy towarzyszące dojrzewaniu jak trądzik, nadmierna potliwość, marmurkowatość skóry i inne objawy zaburzeń regulacji neurowegetatywnej. Zmniejsza się również częstość występowania zaburzeń miesiączkowania. Wiek młodzieńczy można określić jako końcową fazę okresu rozwoju, w której funkcje organizmu osiągają poziom typowy dla dojrzałego ustroju.